Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 2

[November]

⁺ Op den eersten item began men binnen Amsterdam starck van accordt te spreken tusschen haer ende den prinsche ende hadde dit vervolch, want⁺ des stads gedeputeerde nu met besceyt van desen van Leyden thuysquaemen. Maer werde van de Hollantsche Staeten hiertegens geopposeert doer tegenloopen van die wuytlanders, die op des stadts capiteyns stoncken ende van dien veranderinghe wilden hebben. Der was wederom openinge om alle ding in den stadt te mogen brengen, maer tmost al verlycent sijn. Bij tijden⁺ geboorden oeck, dat wederom belet werde die toevaert, maer veranderde tselfde terstont wederom.

Dese maent voort brochte verscheyde tijdingen voort, sommige wuytstelle ende sommige waerachtich. Wij hoorden, dat die prinsch ruwert gemaeckt was van alle dese Nederlanden doer den Generael-Staeten⁴. Men seyde, dat dom Johan met seere veel crijchsvolck in wapenen was.⁺ Tot Gendt werde ons vertelt, dat van prinschen wegen van den bedde gelicht ende gevangen genoemen waeren seventien groete monsueren, daeronder waeren die hertoch van Aertschot met sijnen soon, die heere Haverey ende twee bisschoppen⁵. Van Mastricht werde geseyt, dat die Spaengers wederom inhadden tot behouf van dom Johan. Der werde gestroyt, dat van den statensoudaeten wederom veel volcks geslagen waeren ende dom

+ NOVEMBER.

+ Die Hollantsche Staeten staen tegens den satisfactie, dien van Amsterdam bij den prinsch gegeven.

+ Amsterdam ontfanget wederom openinge.

4 Op 21 Oct. 1577 werd de prins ruwaard of gouverneur van Brabant (M.A. II, 73).

+ Verscheyde swaeren faemen van den Staeten boven.

5 Op 28 Oct. 1577 werden Aerschot, zijn zoon Charles de Croy, prins van Chimay, de bisschoppen van Brugge en Ieperen en enige anderen gevangen genomen te Gent. Havré was daar niet bij. (M.A. II, 81).

[p. 685]

Johan sijn volck al voer Romundt laegen. In dese maent sach men eenen⁺ sonderlingen comeetsterre¹ in den hemel, waerdoer oeck veel menschen seer bedrouft waeren, beducht wat haer boven soe swaeren verdriet, daer sij nu lange in geseten hadde, noch meerder soude opcoemen.

Op den XXIIIen deser maent quaeme die van Amsterdam wederom een⁺ swaere beroerte over. Ygelick wachtede daer, sonder eens te twivelen of sij souden doer sulx vertroost werden dat sij volcoemen pays, neeringe ende welvaert souden hebben, ende overcoemet haer sonder sulx eens te gedencken onversiens genouch die wuyterste noot, waerdoer sij gedreycht werden met verlies van lijve ende goet. Want als sij pays wachten, soe bevinden sij tegens haer openbaer oorloch ende genouch gecoemen te sijn onder der guesen gewelt, die nu met clouckheyt in getale <soe men seyde> wel vijfhondert die Haerlemerpoort ingecoemen waeren ende den stadt, als die meenden daer meesters nu van te sijn, tot verscheyde plaetsen doorliepen. // Smorgens te⁺ acht uwren wist nyemant anders dan goet ende voer half negenen waeren der wel veertich goesen op den Dam, waervan der twee al op die trappe waeren van den wage om die inne te nemen. Bij sinte Luscienconvent² werden oeck twee goosetrommels geslagen wel forselick ende liepen mede om die Nieuwe Kerck, roupende: ‘haer, haer³, die stadt is ons’. Sij riepen oeck: ‘coemet voort ghi prinschenbeminders’. Item: ‘kil, kil’⁴. Ende ‘monicken, papen ende baghijnen sellen wij vermoorden’. Al twelck gesciede in absentie van die magistraet, die niet quaets denckende bij malcander vergadert waeren in besongie van des stadt saeken. Ende en waeren oeck op den Dam tegen haer veertich ende andere, hem versceydelick met vliegende vaendels verstroyende, gheen tien soudaeten ofte andere goede burgheren, die desen mochten verweeren, soedat der^a goosen opstel tot haeren voornemen seer schoon stonde met dreygemente voer den burgers van haerder allen bederfnisse. Maer God sij danck ende lof, die dit tot voerdel van den goeden verandert heeft. Men seyde, dat veel van dese goosen binnen twee ofte drie daegen tevoeren in den stadt gecoemen waeren ende conspiracie hadden met die nu quamen om sulx an te rechten, soe hier gesien is. Drie of vier waeren den XXIIen ingecomen, mids haer geweeren te stellen in den Haerlemerpoort ende haere naeme in scrifte te geven den poortbewaerders. Ende quaemen dese op den XXIIIen smorgens te achten weder tot den poortbewaerders, als die reysen wilden ende daerom haer geweere wederom begeerden te hebben, sulx haer lieflick wedergegeven werden. Als sij dat hadden, soe maeckten sij die maniere daer in de poorte of sij oneens geweest hadden ende schenen malcander te willen smijten mids wuytgetogen ende bloete rapieren. Die portiers dit siende spraken ten besten ende schickten hem om dien te sceyden, daertoe oeck doer haer

+ Een comeet.

1 Op 9 Nov. 1577 verscheen deze komeet voor het eerst (S. Lois, Cronycke ofte korte waere beschrijvinge der stad Rotterdam, 1270-1761, Rotterdam, 1746, 93).

+ Amsterdam werdet met swaer verdriet overvallen.

+ f. 353. v.

2 Tertiarissen, aangesloten bij het kapittel van Utrecht (M.B. I, 30, M.B.S. I, 20, V.H. 100 en Van Eeghen 156).

3 De roep “haer, haer” of “her, her” was een strijdroep, die o.a. ook werd aangeheven bij het doden van Sebastiaen Craenhals (Bor XI, 869).

4 Ook ‘kil, kil’ was een strijdroep.

a Er staat ‘daer’.

[p. 686]

opstel andere goesen tegenwoordich waeren, die hem mede veynsden te willen scheyden, ende wenckten die goosen onder dit wrastelen met vlouten haer mackers, die daer buyten die poorten in sceepgis laegen. Sij, vermerckende dat sij gewenckt werden, en waeren van tgunt sij voerhadden in geen gebreken, maer quaemen haestelick voert. Tot welcker voortcoemen die in de poort nu wrastelden haer terstont tot tyrannicheyt keerden ende dooden dengenen, dien sij daer vonden den poort te bewaeren seer ongenadelick,⁺ wuytgesondert twee diet ontvloeden ende // int water sprongen. Waernae sij dat poorthuysken toeslougen ende trocken soe tsamen met vier vliegende vaendels in den stadt, roupende: ‘waer sijt ghi nu, waer sijt ghi Moortdammers,’ mets oeck te singen: ‘Te deum laudamus’ ende te seggen dat haer nu toequaeme tselfde te singen, alsoe God haer die stadt gegeven had. Ende weusterden dese aldus, verspreyende haer wijt ende breet over die stadt, als voer geseyt is. Geliefde hierom God, die den sijnen niet verder laet tempteren dan haer salich is, dit te verhinderen ende tot glorie te verkeeren, soe gave hij één inne, die van den Harlemerpoort blootbeens met haeste an den magistraet liepe, dien waerschuwende hoe datter verraet ophanden was ende die goesen in stadt waeren. Als dan den overicheyt bekent werde, wat datter voer die hant was, soe sijn sij naerstich geweest om haer vijanden weder te staen. Ende begave één van haer, Jacob Gerritsz¹ genaemt, hem terstont bloot op den Dam, mets daer geweer met hem nemende. Bij desen quamen oeck haestelick veel soudaeten ende burgeren, maer met groote misoorde doer oersaeck van sulcken haestigen overval, niet wetende waer ygelick hem begeven soude, sonderling overmids dat die capiteyns daer noch niet voer die hant en waeren. Villen hierom dese, die bij den voirn. Jacob Gerritsz waeren, vromelick tegen den goesen an met schermutsen ende schieten tegen malcander seer forselick, sulx dat die guesen den Dam mosten verloepen, ende werden hier sommige an wedersijden verslagen. Die goosen den Dam ende die plaetsen daerontrent verlaetende, bekeerden haer tot die Harlemersluys ende naemen denselfden met den Haerlemerpoorte inne ende bescansten haer daer seer naerstelick, niet anders denckende of sij soudent daer wel houden, stoenende op veel meerder soudaeten, dien sij van allen canten tot haere assistensie voerseker verwachteden. Hierenbinnen quamen die soudaten bij haer capiteyns in ordinancie ende oeck quamen die burgers voert, maer noch int eerste soeveel niet, overmids dat sij van haere familie doer vreese gehouden werden. Men sage oeck groete vromicheyt in veel vrouwen, die het grof gescut an dese sluys brochten ende naerstelick haer niet en ontsaegen te scansen tegens der guesen scansen. Waeren hierom nu vergadert die guesen an haer zijde als anvechters ende die soudaten met die burgerie als verweerders an⁺ haer sijde. Ende versprey // de hem die fame hierentusschen binnen den stadt heel bedroufdelick als oft den guesen al gewonnen hadde geweest, waerdoer oeck die religiosen sonderling verscrickt werden ende oersaeck naemen, al waeren sij nonnen, over straet te loepen ende haer goet soe hier soe daer te vluchten. Van stadtswegen werden oeck alle bruggen ende straeten beset, bescanst ende bewaert tegens der gosen verder overvalle.

+ f. 354. r.

1 Bedoeld moet zijn Jacob Gerritsz Mattheus.

+ f. 354. v.

[p. 687]

Maer was wonderlick die gracie Goods, dat nieuwerts eenich onraet vernomen werden dan ter plaetsen daer die goose nu bescanst waere. Als dan nu die stadt an haer sijde bijeen was, soe werde sprake gehouden met den guese ende men vraechde hem, wat beduyde dat sij in deser voughe aldus als vijanden tot haer quamen, daer sij met hem in tractaet waeren van pacificatie ende alle specie van hostiliteyt nedergeleyt was. Die guese antwoorde, dat sij nu meesters van den stadt waren ende dat Amsterdam voert geregiert soude werden van den ses Staten van Hollant¹ ende niet van haere oude magistraet, die nu lange genouch meesters gheweest hadden. Ende seyden hierbij, dat sij niet en quamen om yemant int minste te bescadigen, maer om unie te maeken tusschen die andere steden in Hollant ende Amsterdam ten eynde tlant in welvaeren mocht coemen. Hierbij stellende, dat sij malcander spreken souden om met vrienschap te accorderen, seggende dat sij om sulx te doen haer wuytstel gaven den tijt van twee uwren, daerinne sij niet verder yet souden doen. Maer spraeken op bedroch, niet souckende des stads welvaert, maer haerselfs versterkinghe, soe sij niet en twivelden of sij souden tvolck, daer rechtvoerens of geseyt is dat sij verwachteden, binnen die tijt bij haer hebben. Van des stads wegen werde tegen haer geseyt, dat men niet begeerde te vertoeven om verder met haer te parlementeren of sij mosten buyten den stadt wederom wuytgaen. Ende overmids, dat sij sulx van sinne niet en waeren om te doen, want sij voerhadden meesters van den stadt te bliven, soe heeft hem die stadt tegens haer ter weer gestelt, mets dat die capyteyns ygelick sijn soudaeten anvoorde ende die burgerie hem daer vromelick bijvouchde. Soe overliep dan des stadts volck der guesen scanse ende naemen die in ende vochten vromelick, daertegen oeck die guesen haer beste deden, maer naemen die guesen die vlucht, als diet verlooren gaven ende haer verbergende in den poorte, dien sij half toededen, soe vulden sij haer roers ende wederkeerende dreven sij des stads volck wederom wuyt haere scanse ende naemen die wederom ende sche // nen nu wederom die meesters te wesen, maer gave God des stadts⁺ volck die harticheyt, dat sij wederom malcander moet gaven ende overvielen wederom den scanse seer vromelick ende vochten sulx, dat die vijanden succumbeerden, die vluchte naemen ende den poorte wuytliepen. Waerdoer Amsterdam wederom der goosen tyrannie ontquame, nu doer Goods genaede verlost sijnde van soe swaere last daer sij nu in gevallen waeren, bedwongen om te moeten lijden dat haer vijanden soe met bloete rappieren in haere handen hebbende soe hier soe daer doer de stadt hadden geloepen. O Heere, wat vroochde ontfinghe hier menich mensch in sijn harte, ygelick dancktede u, ygelick loofde u ende dit wel rechtelick, want ghi den stadt wonderlick vertroost ende verblijt haddet, gevende den inwoonders van dien tleven, twelck sij gedreycht waren dat haer ontnomen soude werden. Soe is dan Amsterdam in maniere als boven seer wonderlick ende haestelick verlost, met den vijanden maer belastet den tijt van twee uwren, als ingecomen ontrent half negenen ende wederom wuytgedreven ontrent elliffen op eenen morgen. In dese beroerte is over wedersijden veel volcks gebleven. Van des stads wegen waeren verslaegen in de veertich

1 Het is niet duidelijk, wat de schrijver hiermee bedoelt. Misschien de adel en de vijf grote steden, daar Amsterdam toen nog als zesde grote stad ontbrak.

+ f. 355. r.

[p. 688]

soudaeten, één ofte twee wuyt den gemeen borger, die al doot op straet laeghen, daeronder die luytenant vant één vaendel was. Beyde des stadts capyteyns¹ waeren dootlick gewondicht ende sterve die een, Wolvert Michielsz² genoemt, op denselfsten dach. Ende waeren noch veel in den stadt gequetst. Van den goesen waeren verslaegen, daer men of wist, behalven die int waeter verdroncken waren: die capiteyns Helling³, guvernoor van Haerlem, met Ruychhaver ende oeck ontrent XL soudaeten. Ende werden van hem al in de dertich gevangen in den stadhuys gebrocht. Die van stads wegen verslagen waeren, dese werden opgenomen ende thuys of int gasthuys gebrocht ende des anderen daechs eerlick begraven ende wuytvaert of gedaen. Die van de guesen verslaegen waeren, dese werden moedernaeckt gemaeckt ende bleven den geheelen dach ende volgenden nachte als crenghen op die strate leggen.

Op denselfden stonde, soe haest die goose wuyt den stadt verdreven was, soe trocke die convoyer, die langhe voer Amsterdamme gelegen hadde, sijn zeylen op ende reysde wech.

Op den XXIIIIen werden die dooden lichaemen van den goosen van der straeten opgenomen ende in een vlotschuyt vergadert ende soe buyten die Nieuwe Brugge wuytgevoort.

Op desen daghe werden binnen Amsterdam noch seer ommegesocht van den ingecoemen goosen ende sommige gevangen⁴.

Op den XXVen werden die capiteyn Wolfert Michielsz s.m. met groeter⁺ stacie begraven // met bijwesen van al die magistraet, sesendedertich ende meest alle die priesters.

Werde oeck op desen dach generael processie gedaen met ommedraeginge vant hoochwaerdich sacrament tot danckberheyt God almachtich voer sijnen wonderlicke genaede, dien hij den stede van Amsterdam met soe gloriosen victorie nu hadde verleent.

Bij clockeslage werde hier oeck die gemeente hartelick bedanckt van haere vroemicheyt in den vijanden tegen te staen ende werde ofgeroepen, dat ygelick most wuytbrengen op verbeurte van lijf ende goet, soe wii in sijnen huyse eenige goosen verburgen mocht hebben⁵.

1 Kornelis Jansz Smoor en de volgende.

2 Wolfert Michielsz, geb. Amsterdam 1532/33, onderschout aldaar, baljuw van Waterland, 1572 kapitein van een der vendels te Amsterdam, 1574 baljuw van Amstelland, sneuvelde 23 Nov., begr. 25 Nov. 1577 in de Oude Kerk te Amsterdam (Ter Gouw VI en VII en Opmeer II, 281).

3 Jhr. Herman (van der) Helling, kolonel over het voetvolk aan 's prinsen zijde, leidde met Ruychaver de aanval op Amsterdam, sneuvelde 23 Nov. 1577 (Van der Aa).

4 Verhoord werden op 23 Nov. 1577 Aert van Louwijck uit de Bommelerwaard, vaandrig, op 24 Nov. Jacob Jansz van Dordrecht, tromslager, op 26 Nov. Gijsbrecht Lenaertsz van Oudewater, oud 17 jaar (reeds 5 jaar gediend hebbende), en op 27 Nov. Mr. Barent van Uldi van Harderwijk, veldscheerder, Arnoult Blanckert van Menen in Vlaanderen, Andries Wolssen van Kopenhagen, oud 26 jaar, Antoni Boom van Mechelen, haakschutter, Cokelhaes van Aken, Dirck Jansz van Haarlem, oud 23 jaar, Syvert Jacobsz, alias Jonge Gruyter, van Utrecht, Baltes Pietersz van Vryesom bij Keulen, oud 26 jaar, Alexander Claesz van Mont Pouwel, oud 30 jaar, Frans Fransz, alias Craes, van Berlicum in Friesland, Lourens Ent van Batenburg, Jan Charles uit Vlaanderen, oud 20 jaar, en Heyndrick van Hattem, oud 24 jaar (R.A. 274 fol. 204-209vo).

+ f. 355. v.

5 In het keurboek is de datum van afkondiging later (blijkbaar ten onrechte) veranderd van 25 Nov. in 24 Nov. (Keurboek G Fol. 145vo).

[p. 689]

Quame mede op desen dage een trommelslaeger van Leyden voer Amsterdam met sekere missive van den Staten binnen Hollant an den stadt, van inhouden <soe men seyde> dat men hem haer gevangens wederom soude geven ende scriven wilde wie daer gebleven waere. Dese brief werde ontfangen ende men gave den trommelslaeger te eeten ende te drincken, maer wat antwoort hij ontfinge en conden wij niet vernemen.

Op den XXVIen Novembris hadden wij wederom tijdinge, dat dom Johan wederom tegen den Staeten een groete victorie gehadt hadde in een slage, die gecontinueert werde wel tien mijlen weechs verde.

Op den XXVIIen werden binnen Amsterdam bij edickt ofgeroepen, dat geen borgers van haer voortan mochten van huys reysen anders dan mids eerst een cedullitgen oft paspoort te hebben¹.

Op den XXVIIIen hoorden wij, dat dom Johan een stadt ingenomen hadde ontrent drie mijlen van Loven. Ende werde gesuspiceert, dat die guesen wuyt weerwraeck van dien dese swaeren anslach op Amsterdam gemaeckt hadden.

Op den XXIXen werden binnen Amsterdam cedullitgens gestroyt, doer der goosen voertstel soe wel scheen, inhoudende insinuacie an den burgeren van Amsterdam, dat haer incomen in den stadt niet en was om yemant te crencken, maer alleen om pays, welvaeren ende neringe te maeken onder haerluyden.

Op den XXXen toonden die goosen op Amsterdam openbaer vijantschap, mids op die molens tcoeren te haelen ende die beesten te roeven tot die leproosen.

1 Dit was de vernieuwing van een keur van 10 Dec. 1576 (Keurboek G fol. 143vo).