Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 2

[Augustus]

Op den eersten Augusti vond men den gemeente binnen Amsterdam⁺ wederom seer weerslachtich doer soe versceyden swaericheyden als men⁺ verhoerden. Men seyde, dat tot Hoorn ende Alckmaer die poorten wel twee daegen toegestaen hadden ende dat die wuyt Amsterdam, nu daer om haer affaeren te doen gecoemen waeren, daer gehouden werden, soedat sij daer niet wuyt en mochten. Van Utrecht sprack men oeck wonderlick, hoe die gemeent daer in oproere tegen die magistraet haer versettede, soedat van dien oeck een burgemeester in dullicheyt met een berrezaen op sijn hooft niet sonder dootsnoot geslaegen was. Sij wilden het geschut vant casteel in de stadt op haer wallen an de mueren hebben. Ende werden geseyt, dat sij tgescut nu al tot haer wille hadden. Van Antwerpen werde vertrocken, dat daer mede groote geperstheyt was ende dat daerwuyt nae Dordrecht toe veel goets gevlucht werde. Ende was oeck binnen Amsterdam⁺ daerom groete beroerte, want die stadt nu soe benauwet werde, dat daerinne gheen eedtbaere waer mocht gevoert werden.

Quame oeck op desen dage binnen Amsterdam van dom Johan an haer⁺ gesonden een missive³, inhoudende vermaeninge om vroom te bliven soe sij tot noch toe gedaen hadden ende vertroostinge, dat hij haer in haer noot troulick soude bijstaen.

Op den IIen quamen wederom binnen Amsterdam verscheyde eetbaere⁺ ende andere waeren, maer mosten die anvoerders van deselfde dubbelde licenten den prinsch gheven.

Op den IIIen en ontfingen wij wederom niet dan bedroufde tijdingen. Men seyde, dat Hoorn ende Enckhuysen tsamen tegenwoerdelick gheheel oneens waeren, soedat sij malcander gemeynschap van toevaert in eetbaere waere oft anders ontseyden.

+ AUGUSTUS.

+ Swaere oproerige tijdingen van verscheyde steden.

+ Wuyt Amsterdam werdet alle eetbaere waer gheweert.

+ Dom Johan sendet missive an Amsterdam.

3 Deze missive werd op 24 Juli 1577 verzonden uit Namen (Ter Gouw VII, 214).

+ TAmsterdam mach wederom goet incoemen met dubbelt licent.
Tweedrachte tusschen Hoorn ende Enckhuysen.

[p. 676]

⁺ Van Utrecht hoorden wij, dat die noch al opt hollen waeren ende nu⁺ met menichte haer hantdae // dich gaven in het casteel te demolieren, ruineren ende te niet te brengen, bedwingende daertoe oeck die magistraet, dat se daertegen niet doen en mocht.

⁺ Der werde oeck wuytgestelt, hoe dom Johan van Bruysel gesceyden was, om saeke dat hij verstaen hadde, hoe sommige practiseerden om hem in hechtenisse te nemen ende te vangen.

⁺ Op den IIIIen liep die tijt noch al rebel. Men keerde wederom, dat tot Amsterdam gheen eetbaere waer altijs mocht gebrocht werden. Ende werde stijf wuytgestelt, dat die goos groete apparaet maeckteden om Amsterdam te overvallen ende te beschieten.

⁺ Op den Ven Augusti quaeme bij mij S. Adriaentgen Bouwensdochter, religiose nonne van sinte Margrietenconvent binnen der Goude, die op dach tevoeren tot Amsterdam gecomen was om in sint Agnietenconvent te gaen woenen. Dese vertrock ons, hoe binnen der Goude haer seer ontraeden werde tot Amsterdam te reysen, overmids last welck sij niet en twivelden of desen stadt soude overcoemen. Der werde geseyt, men soude binnen drie ofte vier daeghen wat wonders hoeren, mids hierbij dat Amsterdam sulx al beset of beleyt was datter nu nyemant wuyt oft inne en mocht.

⁺ Geschiede oeck noch op dese tijt, datter altijt meerder ende meerder wuyt Amsterdam met sack, pack ende goet vertrock, alleen wuyt vrees van tgunt daermede dese stadt gedreycht werde.

⁺ Geboerde noch op desen dach, dat ickselver persoonlick versocht werde om voer een deel tijts logiis te verleenen in ons convent ter Lely den baljuwe van Haerlem, Sonneviel, die nu wuyt Haerlem verliep wuyt vrees van last te moeten lijden bij den goosen, alleen om saeke dat hij die naem voerde van catholiick. Ende vreesde daerom te meerder, soe hij gedreycht werde,⁺ dat hem soude geboeren sulx Craenhals, schout van Haerlem, ende nu roede roe¹ van prinschen wegen over Noordelant, die nu onlanx geleden doersteken ende vermoert was van een goescapiteyn, die bij hem hadde⁺ wel tachtich soudaeten. Die leser siet toe ende oefent hem in overpeysinge van soe swaere ellendicheyden als die menschen tot deser tijt haer in vonden, soe geperst, dat sij niet en wisten werwerts sij haer wenden oft keeren souden.

⁺ Op den sesten sprack men, // dat tot Antwerpen nu veel confuys gevallen was⁺ ende dat die soudaeten daerwuyt geweken waeren wuyt vrees van sommige gooseschepen, welck sij saegen dat vrijmoedich tegen den stadt anquaemen als die voerhadden an hem een impressie te doen². Men seyde, dat die burgerie wuyt Antwerpen gevangen genomen hadden den capiteyn van het casteel aldaer, wesende die soon van Aerschot³. Der waeren oeck die vertelden, dat die voirn. soudaeten wuytgecocht waeren ende dat het casteel oeck aldaer nu van andere dan bij dom Johan geordineert ingenoemen was

+ Utrecht.

+ f. 348. r.

+ Van dom Johan, waerom hij vertrock.

+ Amsterdam liedet veel leeds ende werdet gedreycht om belegen te werden.

+ Suster Adriaentgen Boudewins, nonne van S. Margrieten ter Goude, comet tot Amsterdam woenen ende seyt ons veel.

+ Wuyt Amsterdam vertreckt veel volcks.

+ Die baljuwe van Haerlem, Sonneviel, vluchthet tot Amsterdam.

+ Craenhals werdet doersteken.

1 Dit is de populaire benaming van de landdrost. Hij werd op 30 Juli 1577 omgebracht.

+ Ellendige bedroufde tijt.

+ f. 348. v.

+ Nieu rumoer tot Antwerpen.

2 Op 2 Aug. 1577 kwamen 's prinsen schepen voor Antwerpen en vluchtten de Duitse troepen (M.A. II, 13).

3 Op 1 Aug. 1577 werd het kasteel in naam van de Staten bezet en de gouverneur, Louis de Blois, heer van Trélon, een aanhanger van Don Juan, gevangen genomen. Met de zoon van Aerschot wordt waarschijnlijk bedoeld Charles de Croy, prins van Chimay, die hierbij betrokken was, echter niet werd gevangen genomen (M.A. II, 10/11).

[p. 677]

ende bewaert werde, sulx dat hierdoer niet anders gewacht werde dan een verder gruwelick oerloch.

Op den VIIen Augusti hadden wij tijding, dat dom Johan ontrent Namen⁺ seer veel ruyters ende voetknechten in soudie annaeme, met fame dat hij voerhadde met gewelt tot sijn intentie te coemen. Men seyde oeck, dat die prinsch mede soudaeten anname in Noordelant.

Hoorden oeck hier, dat die prinsch al Noordelant doerreysde van die⁺ een stadt tot den andere ende tot alle plaetsen meer als conincklick ontfangen werde, mids in sijn wech op die straeten werpende tapeten, cussens, blommen ende diergelijck. Hiermede toenende, hoe weynich sij noch beweecht waeren van haer ongeschickte verkeertheyt tegens God ende den coninck.

Op den VIIIen quame bij ons een religioos van sint Anna tot Delft,⁺ die ons vertelde, hoe sij nu bij haer volck tot Delft geweest hadde, seggende dat daer niet minder gedocht werde dan dat sij ymmermeer wederom tot haer versaeckte religie souden coemen. Ende was daer gestaedighe fame, dat geheel Brabant goos was ende dat sij in allen steden een Calvinuskerck souden hebben.

Op den IXen reysden wederom wuyt Amsterdam sekere gedeputeerde¹⁺ nae den Staten boven om daer tusschen haer ende den prinsch bij den raet² ofte drie voer hem wuyt den Staeten boven ende drie van des prinschen raet geschickt te werden, sulx soe het dien dochte in soe swaere last als nu Amsterdam in sat te behoeren ende alderbest te wesen om tot behoerlicke ruste te comen.

Op den Xen werde geseyt, dat die Staeten van bovenen, geroepen sijnde,⁺ tegenwoordich waeren in dachvaert bij dom Johan tot Namen, daer faem of liep, dat dom Johan den Staeten nu vermaende om nu soeveel hem anginck te volcomen die conditiën van de pacificatie in // maniere soe hij⁺ tgunt hem roerde volbracht hadde.

Op den XIen Augusti spraeke ons één an, die nu wuyt der Goude quaeme,⁺ ende vertelde ons, hoe hij veel reden gebruyckt hadde met sommige wethouders aldaer, die al haer reden nieuwerts anders toe en liep dan dat sij nu geheel sonder vrees waeren van alle verder laste, vestigende tselfde⁺ mids seggen dat die van Amsterdam gheen vrijer plaets en wisten om haer goet te betrouwen dan daer waer sij nu soeveel wel gebrocht hadden, als bevreest sijnde voer haer stadt, soe der noch in Amsterdam mocht sijn.

Sij seyden oeck, dat sij niet rusten en souden voer ende eer dom Johan⁺ wederom in Spaengen vertrocken waer.

Op den XIIen seyde men, dat die Staten van dom Johan heymelick vertrocken⁺ ende hem ontreden waeren, in maniere als die tsamen oneens waeren, maer werde bij dom Johan gehouden die huysvrou van montsuer Havere³.

+ Fame, dat dom Johan soudaeten anneemt.

+ Wonderlicke eer werdet den prinsch gedaen.

+ Sprake, dat geheel Brabant goos is.

1 Dit waren burgemeester Jan Vechtersz, oud-burgemeester Jacob Gerritsz Mattheus de raad Reinier Rooclaes en de advocaat Mr. Reinier Kornelisz (Ter Gouw VII, 215).

+ Die burgemeesters van Amsterdam reysen wederom nae bovenen.

2 De Raad van State had de zijde van Don Juan gekozen. Er werd op dit ogenblik onderhandeld over de oprichting van een nieuw college. Dit bestond nog niet. (De Pater 23).

+ Dom Johan houdet dachvaert met den Staten tot Namen.

+ f. 349. r.

+ Die van der Goude spreken vermetel.

+ Die van Amsterdam hebben seer veel goet ter Gou gevlucht.

+ Men wil dom Johan quijt sijn.

+ Die Staten ontrieden dom Johan.

3 Diana de Dommartin, dochter van Willem de Dommartin, baron van Fontenoy, bleef achter in Namen bij Don Juan, toen haar echtgenoot (Havré) en de hertog van Aerschot op 2 Aug. 1577 ontsnapten (M.A. II, 14).

[p. 678]

⁺ Men vertelde oec, dat dom Johan missive an den Staeten gescreven hadde, waermede hij hem beclaechde van de attentaten bij den Staten staende die pacificatie gedaen, beroerende die overgevinge in des prinschen gewelt, Haerlem, Zierickzee met andere veel ende naementlick die onthoudinge van satisfactie voer die tot Amsterdam.

⁺ Op den XIIIen hadden wij tijdinge, dat dom Johan van Namen vertrocken was nae Lutzenburch, daer men seyde dat bij hem gecoemen waeren die Spaensche capiteynen, die men voerens doer die pacificatie wuyt dese landen hadde doen vertrecken.

⁺ Op desen dach reysde die prinsch seer braef ende heerlick met veel convoy van schepen wuyt Wesop verbij Amsterdam nae Haerlem ende schote tot triumphe ende tot sijnre eeren die gueseconvoy welck voer Amsterdam lage seer geweldelick. Maer hielen haer die van Amsterdam seer stil sonder enich rumoer te maeken dan alleen dat die gemeente seer an de Nieuwe Brugge liep om sijn volck ende schepen te sien.

⁺ Op den XIIIIen hoerden wij, dat die van Brabant haer seer vervaert vonden, doerdien dat bij hem verspreet werden dat dom Johan hem van crijchsvolck versaege. Ende verliepen daer veel menschen haer plaetsen, reysende nae Vlaenderen ende tot andere wegen.

⁺ Op den XVen toonden die sommige binnen Amsterdam den anderen copie van sekere missive, bij dom Johan an den Staeten gescreven, daerinne hij hem beclaechde van soe sobere vordeling als bij haer gedaen werde in restauratie van de catholike religie ende van de ongeschicktheyt bij haer, waermede sijn persoon gedreycht was om in apprehentie genomen te werden. //

⁺ Op den XVIen Augusti quaeme tijdinge, dat die prinsch voerseker tot⁺ Bruysel reysen soude om met den Staeten aldaer te raetsplegen. Sommige waenden, dat het noch wel goet mocht worden, maer vreesden veel voer groete verder beroerte.

⁺ Op den XVIIen hadden wij fame, dat Bergen in Henegouwen¹ ende die stadt Graef² in Gelrelant nu voer den Staeten ingenomen waeren ende dat Hertogenbosch tegenwoerdelick van den Staeten wegen belegert was.

⁺ Oeck hoerden wij, dat mede geheel Vlaenderen op die been waer, met fame dat sij daer van propoost waeren om haeren stander op te rechten.

Op den XVIIIen werde onder die gemeente wuytgeset, dat dom Johan van den Staten belegert was binnen Namen, sulx dat nyemant of ofte an hem mochte comen sonder welbelieven van den Staten, die men seyde, dat hem wilden wederom binnen Bruysel hebben om met haer tguvernamentschap te bedienen van dese landen nae den eedt, dien hij hemluyden gedaen hadde.

⁺ Op desen selfden dach quame die prinsch binnen Utrecht, gehaelt bij haerluyden wuyt Woorden met convoy van wel vijftich waghens behalven ruyters te paerde, die hem al te dienst ende tegemoet wuyt Utrecht quaemen. Al twelck veel menschen tot verwonderen brocht, want hier groetelick voert gedaen werde in maniere al soude den prinsch geheel het lant opgedraegen werden tot bederf ende verlies van den religie catholiick.

+ Dom Johan scrivet an den Staten.

+ Dom Johan is in Lutzenberch ende heeft die Spaense capiteyns bij hem.

+ Die prinsch reyst verbij Amsterdam.

+ Wuyt Brabant verlopet veel volcks.

+ Missive van dom Johan an den Staten.

+ f. 349. v.

+ Fame, dat die prinsch nae Bruysel reyst.

+ Nieuwe innemen van steden doer den Staten.

1 Op 12 Aug. 1577 werd Bergen op Zoom namens de Staten bezet en kapitein Karel Fugger gevangen genomen (M.A. II, 20).

2 Grave.

+ Die stander van Vlaenderen werdet opgeheven.
Fame, dat die Staeten dom Johan belegert hebben.

+ Die prinsch coemt binnen Utrecht.

[p. 679]

Op den XIXen liep tijdinge, dat die Staeten dom Johan gevangen hadden.⁺ Ende werde hierbij veel andere seer quaede oproerige swaericheyden wuytgestelt, sulx dat een mensch sijn hart verscrickt, diet maer hoerden.

Tot Haerlem <soeder geseyt werde> scheyden sommige priesters van⁺ haer staet, ofleggende haer priesterlicke cleederen. Ende deden dit om hierdoor te genieten sulcke alimentacie als die prinsch toeleyde dengheenen, die haer onder hem wilden bekeeren.

Men seyde voerts, dat die bisschop tot Haerlem hem nu voerts binnen⁺ sijn convent verburgen hielt ende niet meer voort en quame om te predicken ofte andere bisschappeofficiën te exerceren ende dit wuyt vreese van den guesen, dien hij sage dat haer hoofden nu altijts geweldiger ophieven.

Op den XXen werde onder die gemeent binnen Amsterdam gestroyt,⁺ dat haer burgemeesters tot Bruysel gevangen gehouden werden ende dat het voerseker wederom oerloch was, met fame dat dom Johan sijn crijchsvolck groot was wel tsestichduysent voetknechten met ellifduysent ruyters.

Op den XXIen quame een priester^a wuyt Hoorn // van Loven binnen⁺ Amsterdam ende vertrock die, dat onlangs geleden gesciet was dat hij⁺ sittende tsavens binnen Loven met sommige vrienden niet anders en wist, soe oeck andere meest al niet en wisten, of alle dinck waer daer te degen, ende vonde dese des anderen daechs vrouch morgen dese stadt van allen sijden met staetenknechten belegert, soedat daer die gemeent haer grondelick ontroert ende verstroyt vonde, waerdoer oeck dese selfde priester^a hem veroersaeckt vonde om vandaen te vertrecken sulx hij dede.

Van den prinsch tot Utrecht liep veel spraeck. Sommige seyden, dat hij⁺ vandaen al vertrocken was, ende tuychden andere contrarie, vertreckende hoe groete eer hem die van Utrecht deden, stroyende rosemareyn in sijn wech ende houdende open hof voer ygelick soe wie daer eeten ende drincken wilde tot des stads cost, sonder dat eenich singularier persoonen hiertoe yet behoufden te gheven.

Op den XXIIen Augusti begon men te Amsterdam wederom te verspreyen,⁺ dat nu missiven wuyt Bruysel gecoemen waeren, inhoudende hoe die rumoere tusschen dom Johan ende den Staten wederom nedergeleyt was ende dat men nu groete hoepe hadde van alle dinghen noch tot een goet eynde te mogen coemen.

Op den XXIIIen liep die fame van den voirgaenden dach geheel anders⁺ ende werde wuytgestelt, dat die Staten dom Johan genouch sochten te dwingen, mids sekere ambasaten¹ wuyt den haeren an hem te seynden om hem te denunciëren, dat haer wille waer dat hij tot Bruysel quame in sulck guvernamentschap als sij hem toe ontfangen hadden, of dat sij geoorsaeket souden wesen een andere guyvernoor hemluyden selver op te werpen.

Verhoorden oeck, dat tegenwoordelick van des prinschen wegen tot⁺ Wesop ende Muyden wel achthondert menschen int werck waeren om

+ Fame, dat dom Johan gevangen is.

+ Tot Haerlem leggen veel priesters haer habijt of ende gaen als waerlick.

+ Die bisscop binnen Haerlem houdet hem verburgen.

+ Fame, dat die Amsterdamsche burgemeesters gevangen sijn.

a Daar hier de afkorting pr. is gebruikt, is het ook mogelijk dat bedoeld is ‘pater’.

+ f. 350. r.

+ Loven werdet haestelick belegen.

a Daar hier de afkorting pr. is gebruikt, is het ook mogelijk dat bedoeld is ‘pater’.

+ Fame, hoe die prinsch binnen Utrecht getracteert werdet.

+ Fame, dat dom Johan met den Staeten wederom geaccordeert is.

+ Contrari fame, dat die Staten haer stellen tegens dom Johan.

1 Daar in deze tijd telkens gedeputeerden van de Staten naar Don Juan gingen, valt niet uit te maken, wie bedoeld zijn.

+ Ontrent Wesop werden blockhuysen gemaeckt.

[p. 680]

blockhuysen ende ander sterckten op te werpen, twelck oeck genouch een confirmatie was van tgunt die Staeten aengaende tegens dom Johan voirseyt is.

⁺ Dom Johan werde hier oeck seer gelastert als een overtreder van de pacificatie in veel saeken ende wilden veel den prinsch toegeven, dat hij tot sijn attentaten wel wettelick geoersaeckt was.

Men stroyde oeck onder die gemeent van groot crijchsvolck, welck dom Johan versekert van was, dat hem bijcoemen soude in getale als boven op den XXen deser maent geteykent staet.

⁺ Op den XXIIIIen hadden wij tijdinge, dat in de Noordelantsche steden met edickt ofgelesen ende gepubliceert was, dat men voortan die van Amsterdam niet toelaeten en soude eenige licent om provande oft andere dinghen toe te brengen¹. Ende werde hierbij geseyt, dat men op den tegenwoerdigen dach gheen goet mendallen in Amsterdam gecregen hadde.

Op den XXVen reysde subitelick van ons Marritgen Bruynen, ons heer Ewoudts suster, alleen wuyt vrees van die tijdinge op dach voerleden gegaen. //

⁺ Op den XXVIen Augusti vondt men binnen Amsterdam die gemeente⁺ geheel verbaest ende troerich, doer oersaeck dat die guesen haer soudaeten nu om dese stadt tot verscheyde plaetsen geschickt hadden, sonderling op die wateren waerdoer yet tot den stadt mocht gebrocht werden. Men seyde, dat sij maer voerhadden den stadt toevaert van cost te verhinderen, maer vreesden veel datter noch swaerder benautheyt voerhanden was. Ende werde dese vreese daerdoer seer gesterckt, soe men niet en vernaeme, datter eenich vrachtschuyten van eenige wegen quaemen. Oeck haelden die conventen ende veel wuyt die burgerie haer beesten opt stal, sorch hebbende dat die goosen die roeven souden.

⁺ Op den XXVIIen geviel binnen Amsterdam merckelicke confuys ende beroerte doer sekere guesesoudaeten van dengenen, die den stadt benauden, in den stadt gecoemen, die in verscheyde kercken manier toonden al hadden sij van propoost geweest te raseren, te slaen ende te vernielen. Twelck alst vermerckt werden, soe toonden haer sommige zeloose vuerige catholike dat hem tselfde leedt was. Si strafteden haer wel vrihartich ende dreychden dien genouch om tegens haer te slaen, maer scheyden deselfde die schoudt van de stadt, die den goosen met goede woorden sonder rigoer van sijn officie wuyt den kercken ende den stadt dede gaen.

⁺ Op den XXVIII ende XXIX sach men binnen Amsterdam den stadt geheel leedich in maniere al haddet Paeschdach geweest. Der mocht niet altijt in de stadt gebrocht werden ende werden die burgers met een groete duerte in alle gedreycht. Ende benaude ygelick in alle dese ijselicke swaericheyt aldermeest, dat men van nyemant conde verhoeren of der van gheene wegen vertroestinge coemen soude.

⁺ Op den XXXen hoorde men, dat die Staeten deden demolieren die castelen tot Antwerpen, Gent² ende tot meerder plaetsen. Men seyde

+ Dom Johan werdet gelastert ende die prinsch verexcuseert.
Fame van crijchsvolck.

+ Fame, dat Amsterdam ontseyt werdet licent van alle toevaert.

1 Dit geschiedde op grond van de resolutie van de Staten van Holland van 19 Aug. 1577, alle toevoer naar Amsterdam te verbieden (R.H. 186).

+ f. 350. v.

+ Amsterdam werdet van den goesen benaut.

+ Confuys van goosen tAmsterdam in de kercken.

+ Benautheyt binnen Amsterdam.

+ Tot Antwerpen ende tot meer ander plaetsen werden die castelen ofgebroken.

2 Op 24 Aug. 1577 begon de bevolking met de afbraak van het kasteel te Antwerpen en op 26 Aug. 1577 met het kasteel te Gent (M.A. II, 28 en 29).

[p. 681]

oeck, dat dom Johan nu bij hem gecregen hadde over die twalifduysent Ytaliaenders, waerdoer gevreest werde van een seer lastich swaer oerloch.

Op den XXXIen werde Amsterdam noch altijt swaerder belegen ende⁺ ontfingen tijdinge, dat die soudaeten binnen Deventer den burgers aldaer haer geweer benoemen hadden, met fame dat hertoch Erick in wapenen met veel ruyters tot conincks behouf ende dienst ofquame¹. Men verhoorde⁺ noch veel wonders, maer meest hoe dattet overal in rumoer was, soe en mensch sijn leven tegenstonde, die maer hoorde watter geseyt werde. //⁺

+ Vreemde tijdinge van Deventer.

1 Midden Aug. 1577 werden de troepen van hertog Erik van Brunswijk verhinderd verder op te trekken (M.A. II, 23).

+ Hertoch Erick is me sprake of.

+ f. 351. r.