Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 2

[Juli]

⁺ Op den eersten dach Julii reysde ick wuyt der Goude ende quame des avonts tot Leyden, in welcke passagie ick oeck onderweechs veel verderfs van kercken ende huysen saege.

⁺ Op den IIen wast hoochtijt van onser liever Vrouwe Visitacie ende ghinck doen al die stadt besichtigen, maer en vonde nieuwerts eenich teyken van heylichdach. Men wrocht alle ambochten. Overal stonden die winckelen op. Der werden gecoemenschapt ende dede nyemant yet anders dan oft werckendach geweest hadde, sulx hadde Calvinus alle goede policie confuys gemaeckt.

Op den IIIe, als ick bij die Poelsche susteren, welcke tot Leyden noch bijeen int gemeen saeten, mij behiel, soe quaeme haer suppriorinne, Neel⁺ Symons, // die nu over die ses weken tot Antwerpen geweest had, thuys⁺ ende vertrock ons veel ende sonderling, dat het in Brabant seer qualick stonde, sulx dat daer wel tien gevonden werden die prinschelick gesint waeren tegen twee die het met dom Johan hielen.

+ JULIUS.

+ Op onser Vrouwen Visitaciedach weet men tot Leyden van geen heylichdach.

+ f. 345. r.

+ Brabant is noch heel oproerich.

[p. 671]

Op desen dach, als ick daer an tafel sate met die voirn. susteren, quame⁺ daer bij mij heer Aelbert Hermansz¹, pastor tot Baertwijck, broeder van den prior van Poel, Thomas Hermansz, tot wiens coomst wij sonderling verblijt waeren, want wij goede vrienden altijts geweest hadden ende nu malcander in ses jaeren niet gesien hadden.

Op den IIIIen Julii reysde ick met den pastoor voirn. wuyt Leyden nae⁺ Haerlem ende saegen onderweechs oeck groote desolacie van dorpen, kercken ende huysen. Saegen mede op die wegen noch veel menschenbeenderen, daer gecoemen ende gebleven, van den prinschen beminres, die met groete hoemoet haer vermaeten Haerlem te ontsetten, maer selver geslaegen werden ende daer soe onbegraven waeren bliven leggen.

Op den Ven quamen binnen Haerlem die president van des conincks⁺ Secreten Raet, mijnheer Sasbout, met den burgemeesters² van Amsterdam om met den prinsch te spreken van des stads Amsterdams saeken.

Op den VIen reysde ick van Haerlem ende quame tegen den avont in⁺ Amsterdam, als smorgens gecoemen was tot Haerlem Joost Buyck, burgemeester van Amsterdam.

Op den VIIen liepe starcke spraeck binnen Amsterdam, dat nu alle⁺ dinck wel was, doerdien want haer burgemeesters tot Bruysel van dom Johan ende den Staten vercregen hadden sulcke ordinancie tot haer satisfactie, daer die prinsch niet tegen seggen mocht, maer most dieselfde onderteykenen soe verde hij in dese laetste gemaeckte pacificatie wilde staen.

Op den VIIIen hoorden wij, hoe die prinsch tot Haerlem van mijnheer Sasbout gewacht werde, maer vertockte sijn coomst doer oersaeck, dat hij tot Alckmer veel te doen hadde met ofdancken van soudaeten, die haer qualick wilden laeten paeyen.

Op den IXen reysde wuyt het convent van S. Agnieten binnen Amsterdam⁺ ons medebroeder, heer Gerrit Jansz, die in dit convent over die vier jaeren als balling onderhouden is geweest, ende trock nae Vrieslant met een obediëntie bij den prior van Blocken gescreven om daer in een reguliersconvent, Bergom³ genaempt, te woenen.

Op den Xen werde geseyt, dat die prinsch hem seer achterhielt int gunt // die van Amsterdam met den president, mijnheer Sasbout, an hem versochten.⁺

Op den XIen Julii quamen die Amsterdamsche dolianten van Bruysel⁺ wederom thuys, sonder dat sij daer <soe men seyde> haer request geexhibeert hadden. Dese verhoerende, dat die burgemeesters van Amsterdam getrocken waren nae Haerlem, sijn terstonden an oeck derwerts gereyst, maer en conde nyemant weten wat dat sij dreven anders dan om Amsterdam oeck vuyl te maeken.

+ Heer Albert van der Goude comet tot mij binnen Leyden.

1 Aelbert Hermansz, geb. Gouda, 1570 pastoor van Baardwijk, dichtte Latijnse verzen (Walvis I, 279, geeft een opsomming).

+ Deerlickheyt te sien tusschen Leyden ende Haerlem.

+ Mijnheer Sasbout etc. comen tot Haerlem.

2 Dit waren Joost Buyck en Jacob Gerritsz Mattheus (Ter Gouw VII, 209). Joost Buyck, geb. 1505, 1532 etc. schepen, 1549 etc. burg. van Amsterdam, st. Leiden 1588 (De Bont 20).

+ Joost Buyck commet tot Haerlem.

+ IJdele troost voer Amsterdam.

+ Ons medebroeder, heer Gerrit Jansz, reyset nae Vrieslant.

3 Reguliere Kanunniken van St. Augustinus van St. Nicolaas of Altklooster te Bergum, aangesloten bij het kapittel van Windesheim (M.B. II, 30).

+ f. 345. v.

+ DAmsterdamsche dolianten comen van Bruysel ende reysen wederom nae Haerlem.

[p. 672]

⁺ Op den XIIen of daerontrent reysde mijnheer Zasboudt met die burgemeesters van Amsterdam wuyt Haerlem tot Alckmer om daer met den prinsch mondelinck te spreken. Daer die burgemeesters bij den straet gaende veel vilennie geschiede ende naegeroepen werden: ‘Moortdammers, Moortdammers’. Maer die prinsch eerden haer ende noede se te gast. Men seyde, dat die prinsch den ouden Joost Buyck omhelsende custede, soe dieselfde burgemeester doir dier oersaeck geheel tot schreyen bewoecht werde.

⁺ Op den XIII, XIIII, XV, XVIen hoerden wij niet anders dan malcander contrari tijdinge van tgunt bij den prinsch nu voer Amsterdam gesolliciteert werden. Ygelick sprack soe hij wilde oft meende, dat het soude sijn, ende vertelde tselfde als tgunt, dat sij waerachtelick gesien ende gehoert hadden, maer werde onderdehant het een met het ander logental gevonden.

⁺ Op den XVIIen began men te stroyen, dat dom Johan wederom nae Lutzenberch gereyst waer, ende werden hiervan versceydelick ghesproken. Sommige seyden, dat hij gereyst was om te saluteren die coninginne van Navarre¹, in die plecken gecoemen om haer int bat te begeven tegens sulck gebreck als sij in haer hadde. Ende meenden andere, datter swaericheyt in til mocht sijn, te weeten oneensheyt tusschen hem ende den Staeten, ende dat hij daerom wuyt het lant reysden om hem starck te maeken ende met gewelt daer wederom in te coemen.

⁺ Op den XVIIIen werden binnen Amsterdam seer gewacht om kennisse van het afscheyt haerder burgemeesters van den prinsch, soe nu daer wel twee ofte drie daegen continuele fame geloepen hadde, dat van ogenblick te ogenblick die prinsch sijn bescheyt oft meyninge soude van hem gheven.

⁺ Op den XIXen rees weder binnen Amsterdam veel droufheyts onder menich menschen doer sprake, daermede wijt wuytgestelt werde, hoe die gedeputeerde van Amsterdam nu van den prinsch gescheyden waeren ende thuyscomen souden sonder dat sij geaccordeert waeren, met fame dat Amsterdam terstont belegert soude werden.

⁺ Op den XXen ontfingen wij wederom contrari tijdinge ende // werde⁺ vertelt, dat tusschen die prinsch ende Amsterdam genouch accorde waere, daervan oeck die conditiën onder die gemeent geluystert werden, maer werde noch niet sekers vertelt, doer oersaeck dat men seyde dat sulx als geaccordeert was nu tot den Staten boven gesonden waere om tselfde doer dien eerst gezegelt sijnde naemaels doer den prinsch soude geautentiseert ende geteykent werden.

⁺ Op den XXIen reysde een bode van Amsterdam, die opelick tuychde, dat dom Johan in sijn ansien met alle sijn bogagie van Bruysel nae Naemen gereyst was, mets hierbij seggende, dat die van Bruysel met dom Johan qualick conden overeencoemen, soe dattet te vreesen stonde, quaeme dom Johan wederom, twelck niet wel vermoyt en werde, dat het die van Bruysel wel qualick mochte becoemen.

+ Sasboudt met dAmsterdamsche burgemeesters reysen nae Alcmaer.

+ Malcander contrari fame.

+ Fame, dat dom Johan vertreckt.

1 Marguerite de Valois, geb. 1553, tr. 18 Aug. 1572 Hendrik van Navarre, deed in 1577 een reis naar Spa (M.A. I, 304-309), st. 1615 (N.B.G.). In Namen werd zij ontvangen door Don Juan, die daar op 14 Juli 1577 aankwam (Blok II, 88).

+ Men verwacht des prinschen antwoert tot Amsterdam.

+ Wederom bedroufde tijdinge tAmsterdam.

+ f. 346. r.

+ Fame, dat die van Amsterdam metten prinsch geaccordeert sijn, maer niet seker.

+ Seker bescheyt, dat dom Johan van Bruysel vertrocken is.

[p. 673]

Op den XXIIen vond men binnen Amsterdam veel bedroufheyts onder⁺ die goede ende toonden haer die quaede seer oproerich, twelck sulcks gesciede, doer oersaeck dat die gedeputeerde burgemeesters an den prinsch nu van Alckmaer thuysgecoemen waeren sonder van haer te gheven yet bescheyts wat bij haer geschiet, gedaen ofte verwerft was. Der waeren menich, die meenden dat die accorde tusschen haer ende den prinsch geheel confuys bleve, ende vermoeden andere, dat noch alle dinck wel ten goeden eynde comen soude. Men hoorde veel van die gemeente op die been te coemen, oeck sulx dat men opelick soe hier soe daer verspreyde, hoe die burgemeesters wuyt vreese van oploep te coemen nu des stadts bruggen ende sommige stegen ende straeten met haer soudaeten hadden laeten besetten.

Op den XXIIIen hoorde men binnen Amsterdam, dat Amsterdam met⁺ den prinsch voerseker in als geaccordeert waeren behalven different van twee punten, die de prinsch seer dreef, te weeten dat die calvinisten souden vriheyt hebben om haer dooden oeck in de parochiën te begraven ende dat die seshondert soudaeten souden vermindert werden tot driehondert, mids dat die den prinsch oeck eed doen souden, welck geschil oeck geseyt werde dat decideren souden die Generael-Staeten boven, daertoe nu onlanx souden reysen drie gedeputeerde wuyt des prinschen Staeten.

Op den XXIIIIen reysde ons medebroeder heer Cornelius Adriaensz nae⁺ der Goude om daer te vernemen, of hij daer niet noch wat vinden soude mogen van sulck huysraet oft boucken als hij tot dier plaetsen, vandaen sceydende met heymelick wech te loopen, gelaeten mocht hebben.

Op desen dage quame binnen Amsterdam metterwoon een religiose⁺ maeget van S. Agnietenconvent binnen der Goude, die nu heel op den doelwech geweest had, achter lant al tot Wesel toe, met fame dat sij met vruchten waere, verselschapt met haer medesuster Marritgen Louris, die vervoert ende getrout was an eenen lapsalver. Dese religiose // was haer⁺ naeme Margriet Jacopsdr. ende betoonde metterdaet, dat sij overloegen was angaende haer ontsuyveringe.

Op den XXVen Julii sprake mij een religioos van den Drie Coningen tot Zierickzee, nu wuyt die stadt Herentaels tot Amsterdam gecomen,⁺ ende vertelde die mij, dat dom Johan in Brabant bij meenich seer veracht werde met seggen: ‘Hij is een bastert. Hij en roert die coninck niet. Ende sal ons een bastaert regieren’. Met desergelijck veel andere versmadelicke woorden, welck al maer en dreef tot verder beroerte ende bederve deser onser landen.

Op den XXVI hoorde men breet wuytspreken, dat die prinsch weynich⁺ wercks maeckte van dom Johan sonder op hem yet te passen, maer schickte hem in allen niet anders dan als die hemselven alleen heere hielt van dese landen.

Op den XXVII sach men wederom sommige goede luyden van Haerlem⁺ verloepen, wuyt groot weersien van sulck regement als daer scheen te willen oprijsen doer oersaeck van der goosen predicant¹, die daer in sijn predicatie

+ Noch bedrouftheyt tot Amsterdam.

+ Conditiën, hoe verde die prinsch met die [van] Amsterdam geaccordeert is.

+ Ons medebroeder Cornelius Adriaensz reyst ter Goude.

+ S. Margriete Jacops van S. Agnieten ter Goude comt tAmsterdam.

+ f. 346. v.

+ Dom Johan werdet gelastert.

+ Die prinsch houdet weynich van dom Johan.

+ Veel goet volck verloopt wuyt Haerlem.

1 Waarschijnlijk was dit Abraham Gallus, de eerste predikant na de tweede invoering van de hervorming te Haarlem. Wanneer hij daar precies kwam, is niet bekend. In ieder geval was hij hier 15 Sept. 1577 en nog op 29 Mei 1579. Hij was toen reeds hoogbejaard (handschrift Borger, Univ. Bibl. Amsterdam).

[p. 674]

opelick wuytgeroepen had, dat bij hem niet gevordelt conde werden of men hielt daer één religie, willende seggen <soe dat ygelick verstonde>,⁺ dat haer oerber soude sijn dat men die catholike vandaen verdreef. Der waeren die vrees hadden, dat onlangs wel soude mogen geschien, dat die bisschop vandaen verdreven ende verjaecht werde. Dese, die dus wuyt⁺ Haerlem verliepen, quamen sommige binnen Amsterdam metterwoon. Ende reysden wederom veel wuyt Amsterdam, besorricht dat oeck Amsterdam noch in swaer verdriet soude comen, doerdien dat sij met den prinsch qualick conden int geheel accorderen.

⁺ Op den XXVIIIen werde binnen Amsterdam van Schoonhoven gestroyt, dat die goesen daer wederom seer begonnen te natueren, mits in huysen haer ketterie te predicken ende oeck haer tegens den priesteren ende religiosen te versetten, sulx dat al geseyt werde, dat die catholiike daer tsamen van den goosen wuyt den stadt verdreven waeren.

⁺ Hier werde mede wuytgeset, hoe in den goosensteden gemurmureert werden op dom Johan, dat hij sijnen raet veel hiel met bisschoppen ende andere religiosen, dreygende dat bij oersaeck dom Johan eens vertrock,⁺ dat sij wel versien souden, dat hij in sijn wedercomen // sulck geestelick volck weynich noch geen vinden soude. Der werden gesuspiceert, dat sij voerhadden allen priesters, dien sij mochten becomen, te vermoorden ende te vernielen.

⁺ Op desen dach werde mij vertelt, dat één wuyt die wethouders van Amsterdam an sijn tafel over mael sittende wel volmondelick in bedrouftheyt sijnre harten hadde wuytghesproken, dat hij dese tegenwoerdige tijt noyt soe bedrouft oft quaet ende periculoos hadde geweten als nu ende dat sonderling over Amsterdam, die haer nu heel desolaet vonde int midden haerder vijanden, nyemant hebbende van wien sij eenich ontset wisten te verwachten.

⁺ Op den XXIXen Julii quaeme ons medebroeder heer Cornelis Adriaensz van der Goude nu wederom tot Amsterdam ende vertrock ons, dat die van der Goude dom Johan seer lasterden, hem sceldende als een verraeder, als een bloethont ende tyranne. Sij stroyden onder die gemeent van hem veel quaets, pratiserende om der menschen harten van hem te trecken ende hem odioes te maeken. Onder allen staeken sij wuyt, hoe sij wel goede kennisse hadden, dat hij bedreven hadde an sommige van sijn capteynen, bij hem vermoort alleen tot welbehaegen van den stadt, dien sij met sijn anleyden ingenomen hadden, nemende sijn fundament van dien haer ontlivinge gheen andere saeck dan tghunt sij doer sijnsselfs ordinancie int overweldigen van den stadt bedreven hadden¹. Ende riepen met dusdanige blasphemiën wuyt te stellen wel vrijmondich; ‘Wij en hebben met alsulcken verraeder niet te doen. Wij en willen hem niet lijden. Wij en passen op hem niet’. Ende diergelijck seer onschickelick.

⁺ Op den XXXen werden die waterschepen, die nu wuyt Amsterdam quamen om te visschen van den guesen, die met haer convoyen voer den stadt laegen, weder in den stadt gedreven met verbodt, dat sij niet visschen en mosten, niet anders dan oft nu wederom opelick oerloch geweest had.

+ Van Haerlem quade fame.

+ Van Amsterdam verloopt veel volcks wuyt vreese.

+ Vreeselicke tijdinge van Schoonhoven.

+ Dreygementen over den priesters.

+ f. 347. r.

+ Seer bedroufde tijdinghe voer Amsterdam.

+ Dom Johan werdet ter Gou seer gelastert.

1 Het is niet duidelijk, waar dit op slaat, misschien op een van zijn vroegere krijgsbedrijven.

+ Die guesen behinderen, dat die Amsterdamsche waterschepen niet visschen en mogen.

[p. 675]

Op desen dach hadden wij binnen Amsterdam breede sprake hoe dom⁺ Johan tegenwoerdelick bij hem hadde wel vierduysent ruyters. Men seyde, dat hij voerhadde om met gewelt int lant te coemen, dat die Spaengers wederom quaemen, dat veel van de principaelste Staeten¹, die hartoch van Aerschot, montsuer Havere, mijnheere Barlamont met sijn soonen ende desergelijck noch andere, haer an dom Johan hielden ende dat die coopvaerdersschepen, die nu in Spaengen gereyst waeren, daer nu gearresteert ende gehouden werden. Der werde oeck al voertgestelt, dat dom Johan nu al een stadt oft casteel geweldich geworden was². Welck alle fame een voersegginge was van seer groete nieuwe anstaende verder beroerte, waerdoer die goede oeck seer ontroert ende vervaert werden, maer mosten tgunt God over haer verhengden lijden ende dulden. //

Op den XXXIen Julii versachtede die oproerige fame van dach tevoeren⁺ seer ende werden brieven ontfangen wuyt Antwerpen gescreven, inhoudende⁺ dat bij dom Johan tot noch toe niet geattenteert en was dan met ende bij raede van den Generael-Staeten, die noch tsamen al eendrachtich ende accort waeren. Maer bleven die guesen noch harnackich om met haer convoy den waterschepen van Amsterdam het visschen te verhinderen.

+ Vertoeninge ende opheve van nieu oorloch.

1 Leden van de Staten.

2 Op 25 Juli 1577 maakte Don Juan zich meester van het kasteel te Namen (M.A. I, 308).

+ f. 347. v.

+ Die voirgaende quade tijding versacht wat.