Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 2

[1 Januari - 31 December 1577.]

[Januari]

⁺ Op den eersten Januarii verhief die swaericheyt weder op een nieu, doerdien dat nu contrarie bevonden werde die troostelicke nieuwe maer, die⁺ op dach voerleden gestroyt was. Men hadde breet wuytgemeten, hoe die goosen Spaerendam verlaeten hadden ende dat die vrijbeuters niet meer tyranniseren mosten ende saegen nu selver, dat dieselve der goosen schepen met vermeerderinge wederom op deselfde plaets gecoemen waeren. Ende hoorden voorts, dat die vrijbeuters noch haer oude regement voerden, als sij tot noch toe gedaen hadden, alle manieren souckende om te verhinderen dat wuyt eenige houcken yemant binnen Amsterdam quame. Der werden mede geseyt, dat Haerlem met den goosen eens was, sulx men weynich voer desen dach gehoort hadde, maer en conden niet sekers hebben, doerdien want tot Amsterdam nyemant van Haerlem coemen mocht.

⁺ Op den IIen scansten die van Amsterdam al wederom ende hoorden nu niet dan van ijselickheyt. Men seyde, dat die guesen haer tot gheen

+ JANUARIUS [1577].

+ Die guesen sijn weder tot Sparendam ende loopt sprake, dat Haerlem goos is.

+ TAmsterdam scanst men noch.

[p. 627]

bekeeringe geven en wilden, maer practizeerden om met clouckheyt Amsterdam tot haer te crigen ende dan voert op niemant te passen. Der worde opentlick tot versceyde plaetsen van veel wuytgeroepen, dat sij liever slaen ende vechten wilden soe lange sij een droppel bloets int lijf hadden, dan sij haer wederom souden willen begeven tot behoerlicke obediëntie onder haer afgesceyde religie ende den coninck.

Vertelden oeck één, die nu van Delft weder tAmsterdam gecoemen was,⁺ dat hij hem vonde seer verblijt, doerdien want hij nu hem binnen Amsterdam wederom vonde, overmids dat tot Delft niet gesien werde dan groete verwoostheyt in gheen ander manier dan of se al vribeuters waeren, die men daer saege. Dese seyde voerts, dat mede burgemeesters wuyt Delft te dachvaert gereyst waeren tot Bruysel.

Van Utrecht hoerden wij mede op dese tijt niet dan verdriet ende jammer,⁺ want geseyt werde, dat daer continueerlick wuyt het casteel in den stadt gescoten werde, waerdoer veel kercken, den Dom, sinte Mariën, die Buyerkerck ende sint Jacop, groete schennisse leden ende meenich huysen ter neder gewurpen werden. Die van Utrecht weerden haer wel clouckelick, maer vonden haer daerom niettemin in swaere ellendicheyt, alsoe sij gheen rust hebben mochten ende niet weten conden of sij leven houden souden of niet. Somma: twas tot dese tijt seer verdrietlick, sulx dat het⁺ noyt quaeder scheen geweest te sijn, waerinne die menschen ende sonderlinge die wuytlanders haer sulx vervaert vonden, al hadden sij het swaert gesien wuytgetogen te sijn om haer daermede te doersteken ende en wisten niet waer sij haer bergen of vluchten // souden.⁺

Op den IIIen Januarii werden heel breet wuytgeset, dat Haerlem hem⁺ onder den prinsch begeven hadde, mids groete beloften ende oeck eedt ontfangen hebbende, dat hem haer religie gelaeten soude werden, dat sij veel vrijdoms souden gebruycken ende dat sij sekere jaeren ontslaegen souden wesen van alle contributiën, sulx dat scheen desen doer sulcke beloften, als voerens geteykent staet hem van desen goesen toegeseyt te sijn, het net overt hooft gehaelt te sijn. Dusdanige tijdinge hadden wij op desen dach ende saegen malcander seer deerlick an, beducht waertoe dit regement noch loepen wilde.

Op desen dage quaeme bij ons eene Roelof Jansz, broeder van een nonne⁺ ter Lely, S. Anna Jacops¹ genoemt. Dese quaeme wuyt Spaengen ende hadde over die tien maenden onderweechs geweest. Hij bootschapte weynich goede tijdinge. Hij seyde, dat die Nederlanders in Spaengen niet bliven⁺ en mochten, maer daer vandaen mosten. Hij seyde oeck, dat die Turck starck in Ytaliën was ende dat die wegen van Vlaenderen, dien hij tot hiertoe gepasseert had, seer periculoos om reysen waeren. Ende vertelde voerts, dat in Vlaenderen groetelick gesproken werde van pays, met wuytspreken datter pays most coemen of dat die coninck alle sijnen landen soude quijt werden, want in sulcke geval die Nederlanden haer souden veroersaeckt vinden om selver Spaengen te bestrijden.

Op den IIIIen scansten men tot Amsterdam noch al ende was te verwonderen, dat in soe wonderlicke vreeselickheyt, als meenich wel saegen,

+ Hoe verwoet die van Delft sijn.

+ Groete benautheyt van die tot Utrecht.

+ Een swaere elendige tijt meer als oyt.

+ f. 318. r.

+ Van Haerlem.

+ Der coemet een wuyt Spaengen ter Lely.

1 Anna Jacopsdr., geb. 1542/43 (Van Eeghen 273).

+ Fame van den Turck.

[p. 628]

dat dese stadt in stonde doer verbittertheyt der guesen tegens haer, waertegen sij oeck alle weer deden om denselfden of te keeren, die gemeente haer noch liet payen ende troosten doer faeme, dat het binnen veertien daegen veylich soude sijn om sonder eenich achterdacht tot allen plecken, waer men wilde, te mogen reysen ende keeren.

⁺ Men seyde, dat het seker pays was, maer dat die verkeerde metter tijt mosten bedaert werden ende daerom van noede was, dat die goede haer noch wat leden.

Op den Ven saege ick een missive, wuyt Haerlem nu gecoemen binnen Amsterdam met een groot packet vol van veel andere brieven, die al open waeren, twelck een teyken was dat het tot Haerlem anders most sijn dan behoerde. Men seyde, datter noch wat oneensheyt reese tusschen den prinsche ende die stadt over tcontrackt onder hem gemaeckt. Die stadt waende haer soudaeten quijt te werden ende hem te behelpen met sulcke soudaeten, als sij wuyt haer burgerie selver souden annemen, maer die⁺ prinsch wilder // van sijn soudaeten inbrengen, waerdoer die burgerie seer voer het hooft geslaegen werden ende waeren om dese saeke wederom die schoudt met een burgemeester van Haerlem tot Delft gereyst¹.

⁺ Op den VIen Januarii werde verspreet, dat alsulcke anslaegen, als die guesen tot dese tijt deden met Amsterdam soe hier ende daer doer haer vrijbeuters te benauwen, maer gedaen werden bij die quaetwillige sonder dat die prinsch dit beliefde of raet hiertoe gaeve.

⁺ Van Utrecht verhoorden wij, dat het daer noch altijt swaerder rumoorden ende dat die soudaeten, daerinne ende omme leggende, haer capiteyns wel tot negenen toe hadden gevangen geset, om saeke dat sij gheen betaelinge ontfingen, meenende doer sulck fortse gelt te vercrigen.

⁺ Op den VIIen liepe spraeck binnen Amsterdam, dat die scheepcapiteyns, die daer haer plaets hielden, opontboden waeren ende tsamencoemen mosten tot Utrecht ofte tot Muyen. Men hadde verscheyde suspitie wat hemluyden soude mogen voergeleyt werden, maer en conde nyemant yet vernemen, dan dat ygelick wel saege hoe benaut alle dinck was.

⁺ Op desen daege saege ick oeck, dat het grof geschut tot Amsterdam op alle ofgangen van den Dam geordineert laege in maniere al hadder vrees geweest van oproer wuyt die gemeent binnen der stadt ende was dit geschut dus geleyt op dach voerleden, wesende het feestdach van die heylige Drie Coningen.

⁺ Op den VIIIen hadden wij tijdinge, dat tot Wesop ende Muyen nu oeck tegens den guesen gescanst werde, daer sprake van hadde geweest, dat nu al goos of staets waeren². Die reden waerom sij nu contrarie tegens

+ Die gemeente werdet getroost met pays.

+ f. 318. v.

1 Op 23 Dec. 1576 droegen burgemeesteren van Haarlem aan de schout Sebastiaen Craenhals en aan burgemeester Mr Ghijsbrecht van Nesse op de onderhandelingen over de satisfactie te gaan voeren, die daartoe op 7 Jan. 1577 naar Delft vertrokken (Ampzing 293), waarvan de thesauriersrekeningen van 1577 een bevestiging geven. Zij waren daar reeds eerder geweest (R.H. 26 Dec. 1576, 210). Sebastiaen Craenhals van Hottinga, 1566 baljuw van Bergen, nam deel aan het verbond der edelen, schout van Haarlem na de overgaaf van de stad aan de Spaanse troepen, onderhandelde Jan. 1577 met de prins, kreeg opdracht van de Staten om als landdrost het platteland te zuiveren, 30 Juli 1577 op zijn hofstede te Bergen vermoord door een bende soldaten (N.N.B.W.).

+ Wuystel, dat die guesen rumoeren tegen wille van den prinsch.

+ Tot Utrecht vangen die soudaeten haer capiteyns.

+ Fame, dat die scheepscapiteyns opontboden werden.

+ Tgrof gescut werdet tAmsterdam op den Dam gestelt.

+ Van Wesop ende Muyen.

2 Op 1 Jan. 1577 kwam de satisfactie van Muiden tot stand, Weesp moest toen nog nader overleg plegen (R.H. 1).

[p. 629]

hem haer verstarckten was, dat hem van prinschen weghen gevercht werde prinschen soudaeten te ontfangen, haer excijnsen te geven, sulx die in ander guesesteden betaelt werden, ende voerts haer outaeren met den beelden wech te doen om sulcke religie voerts te exerceren soeals sij nu deden.

Men seyde hier mede breet, dat dom Johan met den Staeten geheelick⁺ int vrundelick geaccordeert was ende dat dese overcoomst solempneerlick soude geschiet sijn op den eersten deser maent des middachs ontrent ellif uren met ontfanckenisse van het hoochwaerdich sacrament bij dom Johan ende den andere contrahenten, twelck bij een bischop <soe men seyde> hem gegeven was.

Op den IXen vondt men veel die an de tijdinge, als op dach tevoeren⁺ van dom Johan wuytgestelt was, seer twivelden ende meenden, dat dit oeck maer versiert werck was tot vertroostinge der bedruckten. Der waeren andere, die affirmeerden datter contrackt gemaeckt was, maer niet generaelick, doerdien datter twee provinciën gheensins // in consentieren en⁺ wilden.

Op dese tijt bleve Amsterdam noch even benaut, verhindert doer den⁺ goosensoudaeten, die alle houcken te lande ende te waeter, oeck den sloetgis, sulx besetteden, datter niet een mensch in nochte wuyt en mocht.

Op den Xen Januarii werde geseyt, dat conincks soudaeten die scans tot⁺ Sparendam verlaeten hadden ende dat daer nu in waeren soudaeten van den prinsch, die den Amsterdammers lieten weten, dat sij vrijmoedelick haer passagie darwerts mochten maeken, want haer van hem niet leeds geschiën soude. Dit was wonderlick om inne te sien, dat die goos haer⁺ daer soe needer sloegen ende nochtans woorden gaven al hadden sij vrienden geweest. Men vondt der menich die vrees hadden, datter een verraet oft bedroch op handen most sijn.

Op dese tijt was die grave van Boshuy, ons stadthouder¹, wesende sijn⁺ gevangenisse ontslaegen, binnen Utrecht ende hadde die van Amsterdam ontboden, dat sij één wuyt haeren raet bij hem souden seynden om met dien sommige saeken tot voordel van den stadt Amsterdam te confereren.

Op den XIen spraeke ick een religiose nonne van Delft wuyt sint Annenconvent,⁺ die nu tot Delft geweest hadde ende nu tot Amsterdam wederom gecoemen was. Dese vertrock ons, hoe wilt haer die van Delft tegenwoerdelick noch hielden. Dat sij in de voerlede weeck die kerck van de Minrebroeders,⁺ die bij hem tot noch toe op sijn muyren gestaen hadde, ter neder gewurpen hadden. Dat sij die van Amsterdam dreychden te vermoorden, haer kercken ende andere goodshuysen te bederven ende te beroeven. Sij seyde mede, dat sij tot alle plaetsen, daer sij in Hollant geweest hadde, niet anders hadde gesien dan alle verwoetheyt ende dat sij haer niet anders⁺ en toonden dan die noch coninck noch yemant ontsaegen ende nae gheen pays noch accort en dochten. Twas oeck te beclagen, dat dese in groete vreese van haer leven te verliesen, sulx haer ygelick voerseyde dat haer geboeren soude, met groete cost ende ongelden dese reys om tot Amsterdam te coemen hadde moeten doen. Hoorden noch van dese selfde, dat tot Delft opelicke spraeke liepe, dat die van Brabant dom Johan vijant hadden

+ Van dom Johan, dat hij voerseker soude geaccordeert sijn, fame.

+ Men twivelt an het voergaende.

+ f. 319. r.

+ Amsterdam blivet benaut.

+ Conincks soudaeten verlaeten Sparendam.

+ Mercket wel an.

1 Bedoeld is voormalig stadhouder (vergel. ook fol. 321ro). Als zodanig werd Bossu door de Staten naar Utrecht afgevaardigd ter bemiddeling.

+ Die grave van Boshuy ontbiet bij hem tot Utrecht gedeputeerde van Amsterdam.

+ S. Neeltgen Andries compt van Delft weder tAmsterdam.

+ Die Minrebroederskerck werdet tot Delft omgewurpen.

+ Alle verwoetheyt siet men binnen Delft.

[p. 630]

⁺ verclaert, contrarie fame dan bij ons liep, daermede geseyt werde, dat dom Johan met die Staeten wel versaemt ende geaccordeert was.

Op desen dach vertelde men bij ons mede, dat die van Haerlem tegenwoerdelick bij den Raet van den prinsch getrocken waeren om Haerlem onder des prinschen obediëntie te brengen, twelck oeck den bisschop, die religiosen ende alle goede catholike daerin sijnde seer bedroufde. //

⁺ Saegen voerts op desen dach, dat die goos met seven schepen voer, niet⁺ verde van Amsterdam quaemen, hemselven met een hoemoet daer vertoenende, maer tuckden niet lange ende reysden wederom ter plaetsen vanwaen sij gecomen waeren. Wat dese voerhadden en conde nyemant weten, dan dat ygelick wel mercktede, hoe verde die waerachtige vrede noch te soucken was.

⁺ Op den XIIen Januarii ontfingen wij onderwijs, wat die guesen, die op dach voerleden voer Amsterdam geweest hadden, haer boetschap was, te weeten dat sij convoy deden den ge[de]puteerde¹ van Haerlem, die, nu oeck ontboeden sijnde, reysden tot Utrecht om te confereren met onsen stadthouder, die grave van Boshuy, van saeken die hij hem soude voerhouden.

⁺ Hoorden hier mede geheel contrary tijdinge als tevoeren angaende het accort van dom Johan, want men seyde, dat hij tegenwoerdelick ter plaetsen daer hij was seer brande ende steden met dorpen desolaet maecktede, toonende niet anders dan des conincks gramschap over die rebellie deser Nederlanden, soe dese beroerte bij hem verstaen werde.

⁺ Spraeke oeck één op desen dach, die staende voet doer Spaerendam van Haerlem quame, ende seyde die, dat men noch hoope hadde, dat men die goosen wel wuyt Haerlem houden soude, niettegenstaende die groete benautheyt welck daerinne geleden werde mids eeten van gersten- ende haverbroot. Het was te verwonderen tgunt dese selfde verder vertrock. Hij verhaelde,⁺ dat die goosen tot Sparendam geweldelick scansteden ende dat sij toegelaeten werden met seven of acht tsevens binnen ende wuyt Haerlem tot haer wille te passeren. Ende gedoochden dese selfde goosen oeck wel dat men wuyt ende in Haerlem reysde, maer en wilden niet toelaeten dat in Haerlem eenige eedtbaere waere gebrocht werde, twelck al niet anders en toochde dan dat sij wat sonderlings voerhadden, tgunt ygelick niet verstaen conde.

⁺ Op den XIIIen werden binnen Amsterdam wederom veel gesproken van dom Johan sijn accort met den Staeten mids vertoeninge der articulen, waerop sij vereenicht waeren. Ende hoorden dus op dese tijt die één tijdinge contrarie die ander, waerdoer wij ons heel perplex vonden, niet wetende wat wij noch te verwachten hadden. Ygelick sprack, het was pays ende tsoude pays bliven, ende wij en saegen niet anders dan alle gereeschap van verder⁺ oproer. Men seyde // van accort tusschen den Staeten ende was die grave van⁺ Boshuy binnen Utrecht, die ymmer mids stadthouder van Hollant sijnde, de Staeten representeerde ende daerom wel mocht gehouden werden als vrient van dom Johan. Ende ymmers soe bleef in sijn presentie die confuys van tcasteel ende den stadt aldaer, sonder dat an wedersijden opgehouden werde van malcander deerlicken te bescadigen, maer bleef ygelick den

+ Fame in Hollant, dat dom Johan van den Staeten vijant verclaert is.
Bedroufde tijdinge van Haerlem.

+ f. 319. v.

+ Die guesescepen comen wederom voer Amsterdam.

+ Waerom die goosen voer Amsterdam comen.

1 Uit de thesauriersrekeningen van 1577 blijkt niets over deze reis.

+ Fame, dat dom [Johan] als vijant brant ende verwoost.

+ Sprake, dat die van Haerlem noch hope hebben den goosen buyten te houden.

+ Haerlem werdet benaut, datter geen victualie mach ingebrocht werden.

+ Men toont binnen Amsterdam articulen, bij dom Johan tot pays gemaeckt.

+ f. 320. r.

+ Versceyde malcandere contrari tijding doet den menschen perplex wesen.

[p. 631]

anderen soeveel te crencken als ygelick mocht. Somma: twas claerlick duyster om te verstaen tgunt op dese tijt gedreven werde.

Op den XIIIIen Januarii was ons medebroeder, heer Gerrit Jansz, wederom⁺ wuyt der Goude gecoemen ende hadde sijn passagie gehadt over Utrecht, daervan hij bootschapte dat noch veel verdriets te verwachten stonde, overmids dat daer nu groot apparaet gemaeckt werde om tcasteel te beschieten ende te bederven. Dese brocht ons tijdinge, hoe deerlick ons conventualen⁺ haer ter Goude gelaeten vonden, wesende daer sonder eenich ontfang. Sij mosten lijden, dat die huysen van ons convent ofgebroeken¹ ende vercoft werden. Ende als sij an den burgemeesters versouck deden om enige penningen tot haer nootlicke alimentacie wuyt die vercoepinge hem toegeleyt te werden, soe ontfingen sij quaet antwoert, of die burgemeesters⁺ weygerden haer spraecke ende mede soe weken sij hem dickmaels die wech als sij desen saegen tot hem te coemen, bevreest dat sij van sulx souden gemolesteert werden.

Op desen dach quaemen oeck verbij Amsterdam veertien schepen wuyt⁺ Noordelant met verscheyde waer ende trocken nae Haerlem om nae Hollant voert te comen. Die van Amsterdam, eerst siende die coomst van de voirs. schepen, verblijden haer seer, meenende dat dese tot hem quaemen ende vermerckende die verbijvaert, soe vonden sij hem sonderling bedrouft, wel verstaende dat haer verlossinge noch niet voerhande en was.

Op den XVen liep rumoer onder die gemeent van die gedeputeerde² bij⁺ die wuyt Amsterdam, die bij den grave van Boshuy ontboden sijnde hem angesproken hebbende wederom op dach voerleden thuys gecoemen waeren. Men seyde, dat die niet seer veel blijschaps brochten, maer conde nyemant yet sekers verhoeren. Ende ontviel ygelick bijnae sijnen moet doer vreese, welck sij ontfingen wuyt soe vreemde nieuwe maeren, besorricht dat dese beroerte noch altijts swaerder rijsen wilde. Der werde wuytgestelt, dat die⁺ grave van Boshuy den steden, die noch onder den conincks obediëntie saeten, riet ende vermaende, dat sij hem onder den prinsch begeven souden. Ende hoorden oeck, dat dese selfde grave soude sijn luytenant van den prinsch. //

Op desen dage quame die ammirale van den guesen met een geley ende⁺ met twee ofte drie ander scepen an die palen van Amsterdam. Der werde⁺ geseyt, dat sij convoy deden sommige bogagie van die grave van Boshuy, twelck doer Amsterdam soude passeren nae Utrecht. Ander waenden, datter goet was toebehoerende Verduygo, die nu tot Antwerpen was ende geweest⁺ had guvernoor van Haerlem. Twas te verwonderen ende conne van nyemant verstaen werden datter geschiede. Want die guesen, die dese convoy deden, denghenen dien sij haer goet bescermden tot noch toe deser vijant geweest hadden ende noch metten naem niet wel malcander gelijck waeren, als wesende die een catholiick ende die ander calvinist. Mede wast duyster om te versinnen, dat dese goosen haer zeylen soe nae den stadt streken ende,

+ Ons heer Gerrit Jansz compt weder tAmsterdam.

+ Ons convent werdet ter Goude vernielt.

1 Op 15 Nov. 1576 besloot de vroedschap het achterhuis van het Reguliersconvent, aan het bolwerk staande, af te breken (vr. boek fol. 171vo).

+ Ons conventualen sitten in groot verdriet.

+ Der passeren guesescepen verbij Amsterdam.

2 Op 11 Jan. 1577 waren de oud-burgemeester Jan Vechtersz en de twee vroedschapsleden Jan Michielsz en Willem Adamsz naar Bossu in Utrecht gereisd en op 14 Jan. 1577 keerden zij terug (Ter Gouw VII, 173).

+ TAmsterdam is gheen blijschap.

+ Mercket wat sonderlincks.

+ f. 320. v.

+ Die ammerael van de guesen comt voer Amsterdam.

+ Merckt hoe duyster alle dinck loept.

[p. 632]

vermaent sijnde om vandaen te vertrecken op dreygement <soe men seyde> dat men haer bescieten soude, ontboden dat sij getroost waeren ende oeck den stadt tarteden om haer best over haer te doen, mids wuytdrucken dat sij noch niet wech en wilden ende wederom schieten souden als sij geporret werden.

⁺ Men saege oeck op desen dach sulx als op dach voerleden wel twintich scepen met verscheyde waer verbij Amsterdam nae Haerlem reysen om int goosenlant gevent te werden.

⁺ Op den XVIen Januarii ontfingen wij wederom wat troosts doer sommige boden, die nu van Antwerpen gecoemen waeren, bootscappende dat alle dinck voerseker noch wel tot een goet eynde coemen soude ende dat dom Johan met die groete heeren van den Staeten malcander seer wel verstonden ende tsamen heel eens waeren.

⁺ Van Utrecht was tijdinge, dat het daer seer qualick stonde ende dat het groetelick te vreesen stonde dat die stadt aldaer doer tgewelt, dat sij opt casteel deden, hemselven soude in groot verdriet driven.

⁺ Op den XVIIen liep onder die gemeent tijdinge, dat nu vijftien daegen gestelt waeren, daer ygelick inne togelaeten werde om te reysen <sonder dat hem yemant soude mogen bescadigen> soe waert hem beliefde ende hoewel sommige van dese daegen verloepen waeren, soe en vernaemen wij nochtans niet dat yemant wuyt Zuyderlant hem op dusdanige bijstant dorste vertrouwen, want nyemant bij ons gesien werde te coemen. Wij conden niet anders dencken dan dat doer sulcke wuytstel van bestande maer gepractizeert werde tot eenichreley verraet. //

⁺ Hoorden voerts op desen dach binnen Amsterdam, dat tot Utrecht⁺ lange tijt an malcander gruwelick geschoten werde. Sommige waenden, dat het die Spaengers wuyt het casteel deden ende meenden andere dat die gemeent het casteel beschoot.

⁺ Op den XVIIIen Januarii began onder die gemeent gestroyt te werden, dat die grave van Boshuy den gedeputeerde wuyt Amsterdam, die nu onlanx geleden bij hem geweest waeren, hadde dusdanige woorden angesproken: ‘Overmids dat ick u stadhouder geweest sij ende wel beken dat ghi u tot noch vromelick gedraegen hebt, soe mach ick niet laten of moet u ten besten vermaenen. Raede u hierom, dat ghi u ten tijde tot den prinsche bekeert om sijn gracie oft genaede te vercrigen, want u sekerlick veel verdriets overcomen sal, soe verde ghi u nu achterhoudet’. Dusdanige fame liep heymelick onder die gemeent, met assertie datte versproken was wuyt die mont van een deser gedeputeerde, maer werde hierbij geseyt dattet heymelick bliven most om saeken wil. Die Heere weet, hoe seer [wij] hierdoer verscrickt werde, want het wonder was tgunt men hoorde, te weeten dat twee groete montsueren, die het lant bewaeren ende in goede politie houden souden, nu vermaert werden als oftreckers van des conincks obediëntie ende haere goede religie. Maer hoepteden veel, dat dit alleen wuytstel ende logentael was.

⁺ Was oec wel vreemt, dat, niettegenstaende alle wuytwendige teykenen van meerder vijantschap dan staende dese tijt oyt tevoeren gesien waeren, noch meenich haer lieten persuaderen ende vertroosten van sekere pays, dien sij nu onlanx ontfangen souden. Op desen dage quame binnen Amster-

+ Der reysen noch scepen van den guesen verbij Amsterdam.

+ Men verstroyt onder die gemeent wederom wat troosts.

+ Tijdinge van Utrecht.

+ Fame van bestandt den tijdt van XV dagen.

+ f. 321. r.

+ Tot Utrecht werdet seer geschoeten.

+ Fame, dat die grave van Boshuy die van Amsterdam raet om tot den prinsch te gaen.

+ In groete teykenen van oorloch brede wuytstel van pays.

[p. 633]

dam Lammerzeel¹, guvernoor tot noch toe van Haerlem, met fame dat hij⁺ het regement liet een capiteyn, die lange des prinschen loverey gedragen hadde. Ende alzoe oeck bij ons verseyt werde, dat die bisschop mede wuyt Haerlem gevlucht was, soe werde yghelic beducht, dat Haerlem nu goos soude sijn.

Op den XIXen liep tijdinge, die niet al te genuchlick en was om hoeren.⁺ Men seyde van dom Johan, dat hij den Staeten vrijmondich wuytspraeke, dat hij nochte die coninck den prinsche wilde kennen, maer presenteerde hemluyden genaede soe verde sij voerts den coninck wilden obediënt sijn, mids dat nu al in wapenen waren tot sijn behouf bij die IX duysent paerden ende XVI duysent voetknechten, // daermede hij den landen dreychden,⁺ waert saeke sij rebel wilden bliven, dat hijt met het vuer ende die swaerde sulx soude anstellen, dat mer over duysent jaer of soude weten te seggen.

Op den XXen rees wederom een nieuwe beroerte ende werde geseyt, dat⁺ die Staeten onder malcander twisteden, doende die één tegen die andere, sulx dat wij tijdinge hadden, dat nu wederom sommige wuyt haer, daer één genaemt Nanus² principael of was, gevangen waeren wuyt oersaeke van sekere commissie, die sij doer ordinancie van dom Johan gedaen hadden of doen souden, twelc die Staeten haer antrocken als tegen haer accort geattenteert.

Op dese tijt quamen oeck veel ballingen in Amsterdam ende werde desniettemin⁺ Amsterdam seer gedreycht met afgriselicke benautheyden, soe men seyde dat die goos voerhadden om haer te overvallen.

Op den XXIen Januarii liepe sprake, datter veel Spaengers in de Lange⁺ straet waeren, die ofquaemen tot ontset van het casteel te Utrecht. Ende werde veel gesproken, hoe die guesen voerhadden Amsterdam te beleggen, daertoe oeck wel gesien werde, dat sij veel volcks opt tIJe hadden, die nochtans haer noch stille hielden.

Op dese tijt waeren wederom bij ons gecomen wuyt der Gouwe van denghenen,⁺ daer voerens of staet dat tot Aelsmer gevangen werden, Maria Goverts, Maria Brunen³, met andere, ende seyden dese dat die guesen geheel verwoost sijnde in haer plaetsen overal opelick wuytriepen, dat sij Amsterdam sulx wilden vernielen, dat die een steen op die ander niet soude bliven.

Men sach den menschen wederom geheel weedemoedich als die niet⁺ en conden versinnen wat hem noch soude overcoemen, overmids soe veel versceyde quaede nieumaeren meest al tegen Amsterdam, die verstroyt werden, sonderling doerdien want wel vermerckt werde hoe bitter tgheheele lant tegen Amsterdam grimde, in maniere al hadden sij verhongert geweest⁺ ende alleen versaet mochten werden mids het sien, dat dese goede stadt tot niet gebrocht werde. Ende en conden dese goede menschen voerseker niet verstaen, datter nu yemant waer doer wien sij troost ofte ontset souden

1 La Margelle.

+ Die bischop ende die guvernoor van Haerlem vertrecken wuyt Haerlem.

+ Van dom Johan sijn moedicheyt tot den Staeten ende sijn armey.

+ f. 321. v.

+ Der werden wederom wuyt die Staeten gevangen.

2 Op 16 Jan. 1577 waren in Brussel Maximilien de Gand, gen. Vilain, heer van Rassenghien, en Michiel van der Maelen (Vanmaelen), abt van Nienhoven of Ninove, omdat ze weigerden de unie van 9 Jan. 1577 te tekenen, gevangen genomen en de volgende dag vrijgelaten. (M.A. I, 247 en Japikse I, 537). Misschien is met Nanus de abt bedoeld.

+ Amsterdam werdt seer gedreycht.

+ Fame, datter wederom Spaengers nedercoemen nae Utrecht.

+ Marritgen Lenards met andere comen wuyt der Goude ende vertellen van het opset der guesen tegen Amsterdam.

3 De zuster van broeder Ewout, procurator van Stein (dagboek).

+ Tot Amsterdam siet men het volck seer weedemoech.

+ Tgheheele lant grimpt tegens Amsterdam.

[p. 634]

ontfangen, want men seyde dat alle wegen gesloten waeren waerdoer yemant soude willen coemen.

Op den XXIIen was wederom binnen Amsterdam veel goets gecoemen,⁺ erweten, bouckweyte, meel, eyren, turf, tacken // ende desesgelijck, sulx⁺ nu lange tijt daer niet hadde mogen comen doer der guesen vrijbeuters, die alle houcken van dese stadt tot noch toe besettet hadden. Die gemeent verblijde haer hier wat in, maer en wist niet, wat dit mocht in hebben dan datter geseyt werde hoe den vrijbeuters bevolen was haer stille te houden voer een deel tijts ende dat hierdoer dese toevaert gesciede.

⁺ Van Utrecht hoorden wij contrarie tijdinge: der waeren die wuytstelden, dat het casteel nu ontset was doer Spaengers, die daer gecoemen waeren, ende seyden andere dat men gereeschap maecktede om tcasteel te bestormen.

⁺ Op den XXIIIen Januarii hoorden wij wederom niet dan tgunt waerdoer ygelic hem verscrickt ende vervaert vonde. Men seyde, dattet tot Bruysel wederom heel ontstelt geweest had, dat die Staten van dom Johan met⁺ narremoede gescheyden waeren ende dat dese selfde Staeten malcander weder met nieuwe eedt déén den ander ten wuytersten toe belooft hadden bij te staen¹ ende dat voerts oeck die burgemeesters van Amsterdam, die⁺ nu gedeputeert sijnde nae Bruysel gereyst waeren om met den Staeten te tracteren, onderweechs in apprehentie gecoemen waeren². Der werden veel menschen ghevonden, die wuyt dese rumoere geheel moedeloos werden, haer voer seker voerstellende die geheel nederleg van de heylige religie ende bederve van alle het lant. Och het was soe deerlick om insien, dattet niet wel te scriven en is. Die één claechde die anderen sijnre harten benautheyt ende vraechde mede of men noch wel soude mogen beleven deser landen goede pacificatie. Somma: ygelick mercktede, dat op dese tijt die religie in meerder pericule stondt dan sij staende desen turbele oyt tevoeren geweest was. Ende was mede Amsterdam noyt meerder gedreycht om bedurven te werden dan nu, wanneer spraeck liep van veel schepen ende⁺ apparaet van oerloch tegens dese tegenwoerdelick gereet, twelck oeck siende ende verhoerende veel wuytlanders, tot noch toe in Amsterdam gevlucht, haer geschickt hebben met sack ende pack (soe men gemeenlick seyt) hierwuyt te versien ende te verscheyen. Schickten haer oeck veel wuyt die burgerie, doer vrees van alle sulcke dreygementen als die van Amsterdam mosten hoeren, wech te reysen met alle haer goederen, soedat om dese oersaeck gemerckt die wet den burgerie niet wilden missen, op desen dach die poorten van den morgen tot den avont gesloten bleven.

⁺ Op den XXIIIIen vonden wij ons noch gheheel // benaut ende beswaert,⁺ beclaegende malcander hoe ygelick niet konde begripen waer plaets gevonden mocht werden daer men sonder vrees soude mogen sitten, alsoe wel gestadelick werde ghehoort, dat het tot alle plecken ontsteken werde ende nieuwerts gerusticheyt was, maer groete vrees om noch altijt dieper in verdriet te comen. Ende stonde dat aldermeest te beclaegen, dat men opelick⁺ bemerckte hoe groete gunst die rebelle sijde toegedraegen werde, die men opdrouch <soe hier die faem liep> wederom alsulcke steden als die coninck

+ f. 322. r.

+ TAmsterdam comt wederom veel goets inne.

+ Van Utrecht versceyde malcander contrari tijdinge.

+ Die Staten sceyden met narremoede van dom Johan.

+ Sij maeken nieuwe verbondt metten anderen.

1 Unie van Brussel van 9 Jan. 1577 (Terlinden 147, Bor X, 769).

+ Die gedeputeerde van Amsterdam werden gevangen. Veel werden der heel moedeloos.

2 Op 8 Jan. 1577 waren zij in Jupille bij Luik door de Schotse troepen van de Staten gevangen genomen (Ter Gouw VII, 174).

+ Vertreck van veel wuytlanders ende burgers wuyt Amsterdam doer groete vrees.

+ f. 322. v.

+ Groete verbaestheyt der menschen, waerdoer sij niet en weten werwerts sij haer sellen keeren.

+ Die rebellie is men seer toegedaen, soe metter fame bewesen werdet.

[p. 635]

met excessive costen nu recupereert ende onder obediëntie gebrocht had met noch ander steden, die haer vromelick tot noch toe gehouden hadden, als ter Goos ende andere.

Op desen daege saege ick wederom verscheyde priesters wuyt Haerlem⁺ binnen Amsterdam geweken, die daer seer bedrouft ende wederslachtich achter straet ghingen, beducht werwerts sij haer souden bekeeren. Dese vertrocken, dat oeck die heele consistorie van mijnheer den bisschop van Haerlem gescheyden waere ende dat ygelick van dien sijns weechs gevlucht was, die bisschop sijns weechs¹, doctor Cuyck, mijns heeren officiael, nae Amersvoert ende soe voirt die andere elck daert hem beliefde of meende dat het gelegentste was.

Op den XXVen Januarii hoorden wij noch geweldelick ende gestadelick⁺ schieten tot Utrecht, twelc geseyt werde te gheschien van den burger tegen het casteel. Als wij onder den dienst in de kerck waeren, soe docht ons dat die kerck doer het schieten van soe groot geschut als wi hoorden dat losse ghinck droonde. Wij vonden ons geheel bedruckt, niet kennende verstaen wat hier mocht gedreven werden ende wat ons verder te verwachten stonde. En wisten oeck niet, wiens sijde wij wenschen souden dat die overheyt had, alsoe tot alle geval, oeck hoe dat dit liep, wel verstaen werde dat swaericheyt ofcomen soude.

Op den XXVIIen sprake ick één, die nu wuyt der Goude quaeme, die⁺ mij vertrock, dat daer nu open vrede was in allen, als wesende sonder wacht in poorten, daer ygelick onbecommert mocht inne ende wuyt ghaen, maer die goede catholike bleven daer noch in gelijcke ende in meerder bedrouftheyt als oyt tevoeren, doerdien dat sij saegen die verstoete religie niet alleen niet gerestaureert te werden, maer noch // altijt meerder verdruckt⁺ te werden met wuytroyenge van die mueren ende fundamenten der conventen, die noch tot dese tijt overgebleven waeren. Sij riepen, dat sij nu haerer vijanden⁺ verde haer meester waeren ende den bast, daer sij voerens mede wat gedreycht waeren, nu doergebeten hadden. Dat sij verhoerden van dom Johan sijn coomst tot het guvernament deser landen, dit rekenden sij licht, seggende: ‘Wij waenden dat conincks broeder coemen soude tot pacificatie deser landen ende vernemen, dat hij mede papou is. Hierom soe en staen⁺ wij in hem niet. Ende wat sal ons dom Johan mogen doen? Dom Johan is dom Jan. Op hem en passen wij niet. Hij is een hoerenkint, wat can een hoerekint doen. Laet hem sijn best doen’. Dese ende desergelijc vermetelheyt werde binnen der Goude tot verscheyde plaetsen op dese tijt gesproken. Die almogende God gunne, dat het ten beste verghaet, sulx wij vreesden dat het niet en sal.

Op den XXVIIIen was in der menschen monde, hoe die grave van Boshuy⁺ opt casteel tot Utrecht an de capiteyn een missive gesonden hadde, gecomen van dom Johan, inhoudende dat hij het casteel in handen van den grave Boshuy soude leveren, maer antwoerde die capiteyn, dat hij dom Johan sijn hant niet en kende ende weltevreden waer om verder geen weer wuyt het casteel te doen totdat hij te vollen van dies geinformeert waer, in manier

+ Die consistorie van den bisschop tot Haerlem ende die priesters verloepen wederom.

1 Op 17 Jan. 1577 was de bisschop van Haarlem naar Middelburg gegaan om te onderhandelen over de satisfactie (H.B. 1924, 198).

+ Tot Utrecht werdet noch vreselick gescoten.

+ Ter Goude en weet men anders niet dan van pays, maer wert die religie noch verder bevochten.

+ f. 323. r.

+ Groete vermetelheyt ende onbehoede wuytsprekinge.

+ Der moet gewacht werden, wat God doen wil.

+ Fame, hoe die van tcasteel tot Utrecht een missive gesonden wert, als van dom Johan an haer gesonden, ende wat hierop geantwoert werdet.

[p. 636]

sulx volcht. Dat hem vier personen sulck hij nomineren soude opt casteel gesonden souden werden op cautie van niet bedroegen te werden ende dat hij dan twee wuyt het casteel gaern senden wilde met sulck volck als hem beliefde tot dom Johan ende soe wat daer geseyt werde, dat wilde hij gaern achtervolgen. Maer naeme dese presentacie die grave Boshuy qualick, meenende dat hem als een grave wel behoorde geloof gegeven te werden ende vergramt sijnde doer alsulcke vercleyninge <soe hier geseyt werde> ordineerde hij, dat het casteel beschoten soude werden, sulx oeck wel gruwelick gedaen was, als wij selver genouch ghehoort hadden.

⁺ Op den XXIXen Januarii vondt men die tijt noch altijt swaerder te werden. Men sayde onder die menschen tijdinge van troost ende werde wel verstaen, datter niet dan verdriet op handen was. Ende saege ygelick genouch, dat der guesen propoost niet anders en was dan alleen over sulcke pays te staen,⁺ daer alle religie doer // te niet soude werden gedaen om met sulx te coemen in possessie van der religiose ende kerckelicke oft geestelicke goederen.

⁺ Werde mede op desen dach bij mij vertelt waerachtelick geschiet te sijn, dat nu een dach of twee geleden die burgemeesters van Amsterdam bijeen sijnde op een maeltijt opelick hadden wuytgesproken, dat sij tegenwoordelick heel teynden raet waeren ende nu niet versinnen conden wat sij doen souden, twelck wesen mocht tot verlichtinge dies swaericheyts daer sij den stadt ende tlant in saegen te sijn.

⁺ Tot Utrecht hoerde wij noch gruwelick schieten ende werde geseyt, dat daer nu op een nieuwen wederom die trommel geroert ende soudaeten angenomen werden.

⁺ Op den XXXen Januarii sprack men wonderlick van Utrecht. Der werde geseyt, dat die burgerie aldaer den grave Boshuy voorhielden om consent te hebben van sommige prinschenvaendelen tot haer assistentie te roupen. Ende op des graven vraege, waerom sij sulx versochten, geantwoert hebbende, dat sij met dien tcasteel wilden bestormen, hebben sij moeten hoeren: ‘Wat forsch hebben tot noch toe die guesen meer gedaen dan ons soudaeten? Wilt ghi geholpen werden, soe schickt datter gelt comt, waermede die soudaeten die hier sijn betaelt werden, ende salt daerdoer sien, dat dese vroom genouch sijn om sulx ghi begeert an te rechten. Maer sonder gelt soe hebt ghi weynich hoops om victorie te vechten int werck, dat hier nu begonnen is’. Dese fame hadden wij op desen dach ende siende dat Utrecht nu in een seer swaer perket stonde, stonden wij verscrickt, niet wetende wat wij van dit regement dencken souden, merckelick versinnende dat al wat nu gedreven werde genouch was buyten menschen verstant.

⁺ Men seyde oeck hier, dat die soudaeten, die in Utrecht waeren, tegen den burger al int geweer geweest hadden ende dat die stadt dachlicks meer ende meer bedurven werden doer het schieten wuyt het casteel.

Op den laetsten werde voer seker vertelt, hoe die bisschop van Haerlem nu wederom in Haerlem gecomen was met consent, dat hij voerts wederom soude ontfangen alle die abdies van Egmont goederen ende was nu om dese⁺ saecks wille tot Alckmer gereyst. Dese hadde tot den // prinsch oft an zijnen Raedt geweest, daer faem van liep, dat sij hem vrundelick ontfangen hadden¹.

+ Veel swaerichheyt ende benautheyt.

+ f. 323. v.

+ Hoe die burgmeesters van Amsterdam truerich sijn.

+ Tot Utrecht werden soudaeten angenomen.

+ Die van Utrecht soucken consent om guesesoudaten tot haer assistentie te mogen hebben ende ontfangen geen goet antwoert.

+ Fame, dat tot Utrecht die burger tegen die soudaeten int gheweer geweest sijn.

+ f. 324. r.

1 Op 17 Jan. 1577 vertrok de bisschop naar Middelburg en op 22 Jan. 1577 ondertekende hij te Vere het accoord van de satisfactie van Haarlem (H.B. 1924, 198).

[p. 637]

Men seyde ons van tractaet tusschen den bisschop ende den prinsch, datter⁺ vrede soude sijn mids dat in Haerlem voertan wesen souden twee kercken, die een voer den catholiken ende dander tot behouf van den calvinisten. Der waeren die den bisschop ontsculdichden mets wuytspreken, dat hij van de goosenkerck protesteerde, hoe die tegen sijn wille daerinne gebrocht soude werden, maer en hadden niet sekers dan datter continueel fame liep, hoe⁺ terstondt met des bisschops coomst in Haerlem sinte Ganckwolfs kerck¹ aldaer geleecht werde van de beelden, daerinne sijnde, ende die outaeren ter neder geleyt werden ende dit tot believen van de calvinisten, die met vrijheyt haer religie daerinne voertan souden mogen exerceren. Dese tijdinge hadden wij op desen daege ende verscrickten ons seer van tgunt wij hoorden, want het wonderlick ende grof was. Ons docht, dat wij voer ons doeren saegen staen die gheheele wuytroynge van de religie, doerdien want wij nu sulcks verhoorden van een bisschop dien wij geheel catholiick ende oprecht geloofden te sijn ende mede noch niet anders van hem conden verstaen ofte⁺ gevoelen. Wij troosteden evenwel noch al malcander mids peynsen, dat dese accort gebruyckt werde tot ander goede fijne dan wij tegenwoerdelick verstaen conden, ende seyden tot malcander, dat dese toelaetinge van den Calvinuskerck wel mocht wesen om deur sulx den catholiken hoepe te doen ontfangen, dat sij, geheel van den calvinisten overvallen, mede noch wel een kerck souden mogen verwerven tot exercitie van haer goede religie.

+ Hoe die bisschop van Haerlem an des prinschen raet reyst ende wederom thuys comt.

+ Fame, dat tot Haerlem een goesekerck bereyt werdet.

1 Deze kerk was reeds geheel afgebrand op 23 Oct. 1576. Dit bericht is dus onjuist (H.B. 1938, 52).

+ Merckt, hoe die catholike haerselven troosten.