Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 2

[December]

⁺ Op den eersten Decembris werde noch al bij veel menschen geseyt, dat⁺ Utrecht voerseker hem als vijant tegen Amsterdam hiel, ende op verboerte van lijf ende goet verbode daerwerts yet te seynden, maer mochten wel gedoegen, dat die goosesteden daer al haelden, soe wat hem beliefde.

⁺ Op den IIen waeren bij die van Hoorn, Delft, Leyden ende andere sommige plaetsen binnen Amsterdam missiven gesonden, inhoudende hoe bij hemluyden nu die pays ofgeroepen was ende ontboeden daerinne mede haer kennisse, die wuyt haeren houck dus lange als ballingen binnen Amsterdam haer residentie gehadt hadden, dat sij nu met vrijheyt wederom thuys coemen souden, want hem bij heurluyden niet dan vrienschap bewesen souden werden. Onder allen anderen hadde oeck die mater² van⁺ sint Barbara³ binnen Delft an haer pater⁴, die nu tconvent van sinte Ceciliën binnen Amsterdam bediende, gescreven, dat hij oeck wel vrihartelicken mocht thuys coemen, maer was niet sonder wat merckelicks te beduyden het anhang, twelck sij hierbij screef, te weeten dat sijn coemanschap daer gheen waer en was. Ons opinie was, dat sij de catholike religie coemanschap met een versmaetheyt noomde, willende te kennen geven dat dieselfde religie bij hem soude verdruckt bliven.

⁺ Op den IIIen vondt men die haer gereet maeckteden wuyt Amsterdam

+ DECEMBER.

+ Fame van Utert seer quaet.

+ Die goosen scriven, dat bij hem die pays is gepubliceert ende ontbieden haer vrienden thuys.

2 In 1572 was mater Agniet Arent Buysdr. van Dordrecht (V.H. 122).

+ Die religie werdet versmadelick coemanschap genoempt.

3 Tertiarissen, aangesloten bij het kapittel van Utrecht (M.B. I, 52, M.B.S. I, 40 en V.H. 121).

4 Christiaan van Adrichem, genaamd Cruys, geb. 1533, studeerde te Leuven, schrijver, 1565 pater van het St. Barbaraconvent te Delft, 1572 uitgeweken, pater van het St. Ceciliënconvent te Amsterdam, later pater van het Nazarethconvent te Keulen, st. aldaar 1585 (N.N.B.W.).

+ Der rijst binnen Amsterdam groete vrees om vijant te werden met al haer omleggende steden.

[p. 617]

met goet ende lijf te vertrecken, daertoe geporret doer vrees vant quaet, welck sij sorchden Amsterdam over thooft te hangen, overmids dat sij schenen haer niet te willen begeven onder den Staeten. Der werden opelick wuytgesproken, dat Amsterdam alleen op haerselven staende in vijantschap tegen alle haer omleggende dorpen niet anders dan alle verdriet // voer die doore en stonde ende weynich beter vaeren souden dan die van⁺ Antwerpen getracteert waeren.

Van Brabant verhoerden wij onwuytsprekelicke swaericheyt. Men seyde,⁺ dat ygelick daer sijn gout ende silver bijbrocht tot behouf van soudaeten om doerdien den Spaengers te becrencken. Ende waeren hiertoe goetwillich ygelick daer te landen, soewel geestelick als waerlick. Ende werde gesien, dat het geheele lant daer op hollen stonde, wesende vol soudaeten in getaele wel hondert vaendelen.

Tot Utrecht stondet mede seer qualick in pertie van den stadt tegens⁺ tcasteel. Der quame fame, dat die casteleyn van thuys den stadt vermaende om hem laech te houden van hem te injurieren, of dat hij soude geoersaeckt sijn hem tegen haer te wreken, dreygende hem met sinte Maertens toorne ter neder te schieten ende oeck sulcke soudaeten, als om haer stadt laegen, bij de twintich vaendelen, doer tcasteel in den stadt te doen coemen tot plonderinge van hemluyden.

Van dom Johan werde oeck geseyt, dat hij bij hem hadde wel XX duysent⁺ man ende nyemant van den Staten wilden te woorde staen, voer ende eer bij hem gesonden waeren die grave van Mansvelt met die heere van Barlamondt, bij den Staeten gevangen, om dien gesproken hebbende onderrecht te sijn wat van de Spaengers voer accusatie mocht wesen.

Binnen Amsterdam rees groote murmuratie onder meenich tegen die overicheyt, overmids dat sij haer onder den Staten niet en begaven nochte die pays niet en ontfingen.

Op den IIIen Decembris hoorde men, dat ygelick in de mont hadde,⁺ hoe die van Muyen, Wesop ende Naerden <gesolliciteert doer die van Utrecht> nu onder den Staeten waeren ende Amsterdam voer vijant hielden.

Op desen dach lieten wij ons diens maeken tegens de murmureerders, die qualick spraken van de overicheyt overmids haer harnackicheyt in den⁺ Staeten tegens te staen, hoe die regenten van Amsterdam seer wiselick deden, mids presenterende den Staeten dat sij in geen gebreken wilden wesen van des Nederlants welvaeren, maer daertoe oeck al wilden doen tgunt redelick waer, wuytgesondert alleen dat sij gheen vreemde soudaeten in wilden hebben ten eynde hem gheen gelijck verdriet over en quaem gelijck dien van Antwerpen. Seyden oeck, dat sij weltevreden waeren om ym // mers haer goetwillicheyt tot den Staeten te toenen, dat men haer⁺ soudaeten haeren eedt deden vernieuwen onder den coninck, den Staeten ende getrouwicheyt van haeren stadt, met verder overgift dat dese vaendel onder haer gemeent <geliefdet den Staeten sulx> souden mogen vermeerdert werden.

Op den Ven Decembris vond men binnen Amsterdam niet dan verdriet⁺ ende claechde die een burger den andere sijn noot, ygelick beducht dat sij noch het swaerste niet geleden en hadden, maer noch lastiger souden

+ f. 311. v.

+ Groete beroerte in Brabant, daerygelick sijn silver ende gout bijbrenget.

+ Pertie binnen Utrecht tusschen den stadt ende tcasteel.

+ Dom Johan en wil nyemandt te woert staen, eer hij Barlamont ende dander gevangens gesproken heeft.

+ Muyen, Wesop ende Naerden werden staets.

+ Fame, hoe die van Amsterdam den Staeten goede presentacie doen.

+ f. 312. r.

+ Bedrouftheyt binnen Amsterdam.

[p. 618]

moeten verdragen. Ende quame dese benautheyt den menschen over doer soe vreemde nieuwe maeren als gestaedelick het een nae het ander gestroyt⁺ werde. Men seyde, dat die guesen van Noordelant nu voerhadden om alle Amsterdamsche goederen, in haer quartieren gelegen, tot der Staeten behouf te vercoepen. Dat dieselve goosen soeveel soudaeten annaemen als hem mochten opcoemen, mids hem op die hant te geven drie ofte vier daelders.

⁺ Dat oeck die soudaeten van Ouwerkerck wederhielen, dat nyemant van Apcou oft Ouwerkerck tAmsterdam met sijn goet mocht te marckt coemen. Ende soe wie bevonden werde van die dorpen bedecktelick darwerts te willen reysen, dese werden gevangen ende wechgevoert sonder dat vernomen werde, waer die bleven. Twelck al gedaen werde <soe dese soudaeten seyden> van des coninx ende den Staeten wegen.

⁺ Men hoorde oeck op dese tijt veel burgers binnen Amsterdam seer qualick spreken, overmids dat men daer daccort niet wilden accepteren. Sij wilden liever haer goet den brant in steken. Sij wilden liever verloepen. Ende wilden liever smiten ende onder den pertie met gemack hem begeven, dan sij mittertijt voerseker om goet ende lijf comensouden. ‘O’, <seyden sij> ‘wie sijn wij, die ons in dit verdriet houden, daer tot alle steden ende plecken nu pays ende vrede is? Wij en hebben der niet tegens ende⁺ wij en willen hier oeck niet tegens’. Ende als die gemeent dus hier ende daer int murmureren was, soe vonden haer die wethouders in groete swaericheyt, niet wetende wat sij voer het best souden beginnen, gemeret hem wel kenlick was dat sulcke articulen, als in dese pays begrepen waeren, van conincks of rechts wegen niet mochten staen. Sij vergaderden met haer XXXVI altemets ende raetspleechden dickmaels, blivende veel tijts bij malcander, maer en conde nyemant vernemen wat resolutie sij naemen ofte wat sij doen souden. //

⁺ Op den VIen Decembris hadden wij smorgens vrouch veel spraecks van⁺ der goosen regement, in de nacht verleden buyten Jan Roënpoert angerecht. Men seyde, dat daer tot drie versceyde stonden in denselfden nacht wel drie scuyten vol vrijbeuters an de huysen haer hadden begeven, maeckende veel gescals, sulx dat die goede luyden aldaer deerlick riepen, waerwuyt oeck die gemeent binnen hem verscrickt vonden, besorricht datter een oproer voer die hant was, maer gemerckt dieselfde huysluyden hemselven noch verclouckteden ende haer tegens den goosen ter weer stelden, soe sijn dieselfde te laetsten geweken ende is bij den goosen voer dese reys hier weynich angerecht.

⁺ Op desen daege werde mij een copie getoont van een missive, bij dom Johan gescreven an den Raet van Staeten, gedateert in den eersten Novembris, ende toonde groete mindelickheyt met sonder beloevende dat hij vanwegen sijn heer broeder, den coninck onse erfheer, nieuwerts anders om neder en quame dan om tlant tot pacificatie te brengen ende soude om sulx te volcomen den Staeten in als, soe wat redelick ende godlick waer, gelieven ende toegheven.

⁺ Op den VIIen werde binnen Amsterdam gepubliceert met een doerwaerder¹ sulcke accort ende handel van pays als die Staeten met den

+ Die guesen dreygen die Amsterdammers, haer goederen bij hem gelegen, te vercoepen.

+ Apcou ende Ouwerkerck en mach tAmsterdam niet comen.

+ Binnen Amsterdam is veel swaericheyt.
Die gemeent stelt hem an als desperaet.

+ Die wethouders tot Amsterdam vinden haer perplex ende bedrayt.

+ f. 312. v.

+ Die goosen coemen noch roeven voer Amsterdam.

+ Dom Johan scrivet wuyt Lutzenberch an den Raet van Staten.

+ PUBLICATIE VAN PAYS.

1 Dit was een deurwaarder van het Hof van Holland, dat te Utrecht zetelde, die de pacificatie te Amsterdam onder protest van de burgemeesteren afkondigde (Ter Gouw VII, 166).

[p. 619]

prinsch hadden gemaeckt. Men sach hierwuyt weynich blijschaps, hoewel dese selfde pays van menich seer begeert was. Die almogende God werde gebeden, dat hem geliefde vruchtbaerder voertganck dese publicatie te doen volgen dan yemant conde vermercken, dat hier nu tegenwoerdelick in te wachten stonde.

Op den avont van desen dach werde binnen Amsterdam geschoten, geviert⁺ ende pecktobben gebrant in een teyken van blijscap, wuyt die ghepubliceerde pays den gemeent overgecomen, houdende haer daervan getroost dat sij meenden nu voertan wat neerings te hebben.

Op den VIIIen, welck was onser Vrouwen Conceptie, strafte die pastoor⁺ van de Oude Kerck binnen Amsterdam den gemeent van haer vueren ende triumpheren, in den avont voerleden bij haer gedaen. Hij seyde opelick in sijn sermoon, dat die ter eeren de gepubliceerde pays <welck hij noomde een goesepays als wesende tot achterdeel van de religie> sulx hadden geviert, dat die daervoer noch soe branden souden in der hellen, soe verde sij daervan gheen penitencie en deden.

Op den IXen sprake ick één, die op dach voerleden het sermoon van den voirn. pastoor gehoert hadde, ende seyde die, dat sulx soe men wuytstelden niet gepredickt en was, maer int ver // spreën van tselfde veel valscheyts⁺ gebruyckt was, sulx nu die werlt nieuwerts anders toe en liep dan⁺ tot andere te lasteren, neder te leggen ende te bedriegen, alleen om oproer ende seditie te maeken onder den gemeente. Die goede heer hadde den gemeent vermaent, dat sij niet al te wuytgestort souden wesen om die pays dien sij nu verwurven hadden, maer in vrees bliven oft noch qualicker mocht loepen ende^a God bidden, dat hij alle dinck voert ten besten wilde keeren.

Op desen selfden dach hadden wij weder scriven van dom Johan, hoe⁺ dieselfde approbeerde sulcke articulen van pays als die Staten gemaeckt hadden, maer versocht dat die religie sonder langer vertreck wederom in sijn gescicktheyt gebrocht soude werden. Ende worden hiertoe die Staeten weder bescreven om tot Bruysel bij malcander te coemen.

Op den Xen Decembris werde binnen Amsterdam bij die stedeclock ofgeroepen,⁺ dat nyemant van hem burgers mocht wuyt den stadt yewerts mysen dan met een paspoort¹.

Op den XIen reysden veel religiose maechden, tot noch toe ballingen, wuyt Amsterdam, ygelick nae sijn stadt, om te sien of sij wat alimentacie wuyt den haeren mochte verwerven², onder denwelcken oeck reysde ons medebroeder heer Gerrit Jansz, mids hebbende een missive van mij an ons broeders, tot noch toe ter Goude gebleven.

Van Utrecht ontfingen wij bedroufde tijdinge. Men seyde, dat sulcke⁺ soudaeten als daer om de stadt laegen, ontrent tien vaendel, den Staeten gheensins sweeren en wilden voer ende eer sij betaelt waeren te vollen.

+ Men triumpheert ende vuert binnen Amsterdam.

+ Wuytstel, dat die pastoor binnen Amsterdam in sijn sermoen sonderlinge geropen hadde.

+ f. 313. r.

+ Contrarie tgunt voers. staet.

a Er staat ‘en’.

+ Van dom Johan.

+ Wuyt Amsterdam mogen geen burgers reysen dan met paspoort.
Die religiosen vertrecken wuyt Amsterdam.

1 Keurboek G fol. 123.

2 Op grond van art. 21 van de pacificatie konden zij aanspraak op alimentatie maken (De Jonge van Ellemeet 41).

+ Groete swaricheyt voer die van Utrecht.

[p. 620]

Haer werden van den stadt gepresenteert betaling voer vier maenden, maer riepen: ‘wij willent al hebben’. Ende werden hier en binnen dese soudaeten doer den Spaengers, int anhoeren van de gemeente, getooghen ende genoot om haer bij hem te vougen, met belofte dat haer volcomen betalinck soude geschiën op haer geheele verdiende soudie mids hier en boven noch voer twee maende op de hant. Waerwuyt oeck die van Utrecht een groete vrees rese, dat hem wel mocht overcomen gelijck verdriet, sulck nu die van Antwerpen gesmaeckt hadden.

⁺ Op den XIIen quaemen veel poorters wuyt verscheyden plaetsen, tot noch toe ballingen, voer Amsterdam, niet twivelende of sij souden sonder wederstant tot haer possessie ontfangen werden, maer werden van dien weynich toegelaeten ende mosten die ander voer een tijt paciëntie hebben. //

⁺ Op desen dach werde noch henge bij Amsterdam ontrent den Overtoom⁺ een schuyt met volck genoemen ende werde niet vernomen werwerts het volck daervan gevoert was. Hoorden voorts, dat op die ander sijde nae Waeterlant wel vijf menschen op die wech vermoort laegen, soedat tot desen tijde die weghen met allen seer periculoos te wanderen ofte te reysen waeren.

⁺ Op den XIIIen Decembris troosteden die goede catholike malcander over soe vreemde articulen, waerop dese gemaeckte pays geslooten was, ende hoopteden dat hetselfde noch al tot vordel van de goede religie soude verandert werden. Der reysden noch al veel ballingen, die tot noch toe binnen Amsterdam geschoelen hadden, ygelick tot sijn oude residentie, maer bleefder veel meer dan der reysden, verscrickt wuyt insien van sulck regement in de religie als sij daer souden moeten sien. Die reysden trocken alleen wech wuyt oersaeck want sijt van armoede niet langer maeken mochten.

⁺ Op den XIIIIen liep wederom veel quade tijdings onder die gemeent, hoe tot Leyden nu ontrent drie daegen geleden bij placaet ofgeroepen was open oerloch tegen Haerlem, Amsterdam ende Muyen, nemende haer titule van dese ontsegginge, dat dese voirn. steden sulcke pays ende accort als bij den Staeten gemaeckt was niet met goetwillicheyt maer doer bedwanck van den burgeren bij hem hadden doen publiceren¹.

⁺ Mede hadden wij fame, dat die goosen haer wuytlanders nu met sulcke constrinxie ontboden, dat al haer goederen roerende ende onroerende souden bij decreet vercocht werden, waert dat sij metterdaet niet thuys en quaemen.

⁺ Op den XVen vermaende Donckanus, deken in den Haech, tegenwoerdelick pastoor van de Nieuwe Kerck tAmsterdam, op tstoel onder sijn sermoen de wuytlanders, catholike verloepen wuyt haer possessie, dat sij wijselick souden waenderen om haer niet te besondigen int wederkeeren van haer woonplaetsen, want sij ontboeden waeren op verbeurte van alle haer goederen. Hij seyde, hoe hij verstaen hadde, dat soe wie in sijn goet wilden coemen, soude moeten sweeren: in gheen ander plaets voert te woenen dan den prinsch toegedaen, dat hij approbeerde soewat van den guesen tot noch toe angerecht was, dat hij gheen misse soude gedoegen

+ Men wil tot Amsterdam den ballingen noch niet ontfangen.

+ f. 313. v.

+ Der werden noch scuyten genomen.
Der werden menschen vermoort.

+ Men heeft noch hope, dat alle dinck tot beter geschicktheyt sal coemen.
Veel catholiken vertrecken wuyt armoede.

+ Tot Leyden werdet weder oerloch ofgeroepen tegen Amsterdam etc.

1 Op 8 Dec. 1576 werd te Leiden opnieuw verboden om met de Amsterdammers handel te drijven (Secr. Arch. 1575-1851, 689 fol. 118vo).

+ Die guesen ontbieden haere wuytlanders op peyne van al haer goet.

+ Merckelick souckt die goes catholicam religionem van haer te verdriven.

[p. 621]

gedaen te werden, noch soude gedoogen, dat yemant yet tegen // haer⁺ religie dede met raet ofte met daet¹. Ende dit dus seggende, gaef hij den menschen moet om haer starck te houden onder God in haer religie, affirmerende dat salich waer die om sijn geloof voer weynich hiel verlies te ontfangen in sijn titelick goet, hemself troostende mids insien hoe die daervoer het hemels goet versekert is.

Ontfingen mede op desen dach bedroufde tijdinge, daermede geseyt⁺ werde dat Aluydt Zanders, Marritgen Goverts, Marritgen Leonairds met ons heer Gerrit Jansz, alle religiosen binnen der Goude, int reysen van Amsterdam nae Leyden om voert ter Goude te coemen onderweechs in vrees sijn gecomen doer één, die met een scuytgen wuyt Leyden quaeme, waerschuyende tselfde volck dat sij ymmers tot Leyden niet wilden reysen, overmids die bitterheyt die tegenwoerdelick in die stadt gesien werde, waerwuyt te sorgen stonde dat sij daer qualick getracteert souden werden. Dese, dit hoerende, doerdien want die scipper haer soe sij begeerden met presentacie dat sij gaern volle vracht wilden geven niet wilde wederom voeren, sijn tegens raet van denselfde scipper in dat cleyn scuytgen overgegaen om weder te Amsterdam te comen, maer en vernaemen wij van haer wedercoomst niet, waerdoer wij seer beteest werden, sorch hebbende dat sij gevangen oft vermoort waeren. Wij suchteden ende baden God, dat hij haer wilden tot haer salicheyt stieren ende ons van haer noch goede tijdinge doen verhooren.

Op den XVIen Decembris sach men die gemeent binnen Amsterdam in⁺ groete hartseer, doerdien dat sij der guesen moet saegen tegen haer verwoet werden. Men riep tegen haer in alle der goosen steden openbaer oerloch of ende quaemen die vrijbeuters in menichte an alle houcken van Amsterdam, sulx dat nyemant wuyt dese stadt een hooft dorst steken. Die menschen werden bij de wegen als honden vermoert, daer blivende leggen gelijck crengen, ende ontsaege hem ygelick, die de sijnen miste, nae die dooden te vereyschen of die de hore mochten sijn. Daer rees oeck groete⁺ murmuracie onder het volck tegen die magistraet, dien sij de scult gaven van dese haere benautheyt, overmids hem voerquaem hoe die wet bij protestacie hadden die pays doen publiceren in maniere oft hem niet te wille en hadde geweest². Men sorchde seer voer seditie ende oproer, want die burgeren dit verdriet niet lijden en conden.

Hoorden oeck hier, dat ons volck voirn., tot Aelsmer gevangen // sijnde,⁺ nu tot Leyden met haer sevenen gebrocht waeren. Ende vertelde dit één⁺ binnen Amsterdam, die seyde dat hij se binnen Leyden hadde sien brengen. Hoe wij hierinne te moede waeren, is die mogende God bekent, maer

+ f. 314. r.

1 Het formulier van deze eed op de pacificatie van Gent vindt men o.a. te Gouda bij de ing. st. d.d. 29 April 1579. Het artikel betreffende de religie luidt: ‘Dat ik nyet en sal die Gereformeerde religie nochte die oeffeninge van dien althans in den lande van Hollant ende Zeelant wesende eenichsints verhinderen ofte beletten nochte en zal oick pogen eenige andere religie in den landen van Hollant inne te vouren, dan die daer jegenwoordelick is ende bij de overheyt ende den Staten van den lande openbaerl. toegelaten wordt, ende dit ter tijt ende wijlen toe naer tverdrijven ofte vertreck der Spaengaerden vuyten Nederlanden bij advyse van de Generale Staten der selver landen wettelick daer toe vergadert anders sal wesen geordonneert.’

+ Ons heer Gerrit Jansz met sommige sustertgis van der Goude hoeren wij quade tijdinge of.

+ Amsterdam werdet seer benaut.

+ Men vreest voer seditie binnen Amsterdam.

2 Vergel. fol. 212vo noot.

+ f. 314. v.

+ Tot Aelsmer is ons vorn. volck gevangen.

[p. 622]

mosten dit oeck bij het ander stellen ende tselfde God opgeven, want wij hiertoe niet doen en conden, overmids wij niet sekers conden vernemen hoe dattet met haerluyden stonde.

⁺ Op den XVII hadde Aluydt Zanders, mijn nichtgen, tot die Nieuwe Nonnen tgemeen gebet doer vermaeninge van die priorinne aldaer in haer kerck, dat die Heere haere wilde verleenen in soe swaere bangicheyt, als sij nu inne was, sijn godlicke versterckinge ende vertroostinge. Ik bade selver in groeter bedrouftheyt mijnre harten voer haer, voer mijn medebroeder heer Gerrit Jansz, voer mijn goede geestelicke dochter Maria Govertsd. ende die ander, bij hem wesende, dat sij ymmers paciëntich ende stantachtich bleven in haer lastige temptacie onder soe ongenaedelicke raubauwen, die haer tegenwoerdelick tribuleerden.

⁺ Binnen Amsterdam werde het noch altijt benauder doer verscheyde nieuwe swaere maeren, die wuyt verscheyde houcken quaemen. Die sprake, die men hoorde, en was niet anders dan van vangen, spannen ende moorden. Ende quaemen oeck missiven wuyt alle der goosensteden, waermede die wuytlanders getogen ende genoot werden om thuys te coemen, met naerstelicke waerschuwinge dat Amsterdam voerseker seer benaut soude werden ende mogelick oeck overvallen. Hierwuyt quaemen veel menschen in groeter verbaestheyt ende liepen niet alleen wuyt den stadt die vreemdelingen⁺ ofte die van de burgerie doer den pays ingecomen waeren, maer oeck andere in menichte, nemende behalve die voirs. missiven noch meerder oersaeck van haer vertreck, dat sij saegen hoe Amsterdam nu op sijnselven stonde, verlaeten, van alle ontset, daer sij eenichsins doer geholpen souden mogen werden. Somma: het was hier seer deerlick ende ghingen die menschen van hartseer verdwijnen, maer tmost dus geleden werden totdat het die mogende God anders versaege.

⁺ Op den XVIIIen reysden die burgemeesters¹ van Amsterdam nae den Hoeve, twelck lange gewenschet was van den gemeente. Men hoopteden, dat het noch ten besten coemen soude, maer waeren veel bevreest voer een arger ende quader.

⁺ Op den XIXen hoorde men, dat die vrijbeuters het lant rontsom noch al in rumoer stelden ende datter tegenwoerdelick in Apcou over die anderhalf hondert vergadert waren. Nyemant, die van meninge waeren binnen⁺ Amsterdam haer residentie // te houden, was soe stout, dat hij eens dorst buyten den stadt het hooft wuytsteken, want die sulx dede hem terstont⁺ vonde geslagen ofte gevangen. Mede soe en vernaemen wij niet, dat wuyt enige houcken yemant tot Amsterdam sijn reys maecktede, maer werde dese stadt nu als groot quaet ende vijant geschuyt. In XIIII daegen tijt⁺ had men scarp schuyt oft mensch wuyt der guesen steden vernoemen. Ende liep oeck sprake onder die gemeent, dat die goede menschen, die nu op die ofgeroepen pays ygelick wederom tot haer oude residentie getoegen waeren, daer coemende haer soe benaut vonden, dat sij seer wensteden om weder te wesen ter plaetsen, daer sij tot noch toe als ballingen⁺ gedwaelt hadden, ende dit des te meerder soe sij veel oerstekens saegen

+ Voer Aluydt Zanders werdet ter Lely gebeden.

+ Tot Amsterdam rijst haer benautheyt noch altijt swaerder.

+ Amsterdam werdet van allen gelaten ende moet op hemselven staen.
Wuyt Amsterdam verloopt veel volcks doer vreese.

+ Die van Amsterdam reysen te Hove.

1 Dit waren de burgemeester Jacob Gerritsz Mattheus, de oud-burgemeester Sybrand Buyck en de pensionaris Marten Blockland, die elk met een dienaar en 44 soldaten naar Brussel reisden om met de Staten te onderhandelen (Ter Gouw VII, 170).

+ Die vrijbeuters sijn seer in de weer.

+ f. 315. r.

+ Tot Amsterdam coemet nyemant.

+ Die ballingen, tot den guesen weder thuys getrocken, vinden haer benaut.

+ Iselicke wuytstel tegens den wedergekeerde ballingen.

[p. 623]

ende oeck wel hoorden wuytspreken, hoe, ten tijde als die verloepen alle gelijck wederom in souden sijn, gepractizeert soude werden om die op ééne nacht gelijck tsamen om te brengen ende te vermoorden. Een mensch sijn hart verdwijnde, die de verwoetheyt, welck in de menschen op dese tijt gevonden werde, maer overpeynsde.

Op den XXen Decembris was een schuyt ontrent van Leyden tot Amsterdam⁺ gecomen ende bootscapte die, dat der goesen verwoetheyt seer begon te besaetigen ende dat sij haer vrijbeuters nu hadden beveel gedaen om hem een deel daegen stille te houden sonder yemant te traveleren, confirmerende dese sijn tijdinge mids seggen dat hij in sijn reys geen onraet met allen onderweechs hadde vernomen.

Ontfingen oeck op desen dach tijdinge, dat die voirn. gevangens, heer⁺ Gerrit Jansz, Aluydt Zanders, mijn nicht, met die andere, haer gevangenis ontslaegen sijnde, op Maenendach voerleden van Leyden ter Goude gereyst waeren.

Op den XXIen werde mij een missive getoont, inhoudende hoe die tot Haerlem van prinschen wegen geflacteert werden om haer wederom tot des prinschen obediëntie te bekeeren. Veel beloofde men desen. Die prinsch⁺ soude daer sijn hof stellen. Men presenteerde haer borch, dat sij met vriheyt haer religie souden volgen, welck sij wilden. Sij souden vrij sijn van alle soudaeten ende vermindert werden in alle haer excijns. Die stapel vant hout ende andere waere, welck wuyt Oosten compt, souden sij oeck hebben. Maer werden geurgeert, dat sij ymmers haestelick tot hem quaemen, eer die van Amsterdam haer dese gracie met haer coemen ontdeden. Dusdanige missiven ontfingen die van Haerlem deen over die ander, waerwuyt lichtelick verstaen werde dat dese beroerte noch niet beslecht was. //

Op den XXIIen Decembris hoorden wij, dat binnen Utrecht noch al⁺ groot onverstant was tusschen den stadt ende tcasteel. Men seyde, dat⁺ die borgerie gereeschap maeckteden, mids sommige huysen vol aerdes te brengen ende grof geschut op toornen ende hooge huysen te stellen, om het casteel te benauwen ende te overweldigen. Ende hadde die capiteyn van tselfde slot nu onlanx geleden den wethouders aldaer een missive gesonden, waerin hij haer ontboede sulx niet voert te ghaen, soe hij verhoorde dat sij tegens tcasteel sekere sterckte maeckteden, of dat hij geoersaeckt soude sijn hem sulx tegens haer te versetten, dat hem ende haer rouwen soude.

Hier werde oeck wuytgeset, hoe die guesen ontrent Amsterdam wel vierhondert⁺ Gascoengers of Scotten, tot gheen ander eynde dan om doer dien te verhinderen dat nyemant soude mogen coemen te Haerlem ofte te Amsterdam, hadden opgewerpen.

Quame voert spraeck, dat dom Johan met den Staeten veraccordeert⁺ was ende dat die prinsch, van den Staeten vermaent om hem oeck te submitteren, met narremoede haer verlaeten hadde, waerdoer gesuspiceert werde die oersaeck geresen te sijn van soe groete verwoetheyt, als die goos nu weder begonnen an te rechten. Andere seyden, dat dom Johan met den Spaengers hem versaemt hadde ende dat hij van propoost waere om met sijn crijchsvolck, die seer veel waeren, met den eersten bij dien te coemen.

+ Die guesevrijbeuters werdet belast wat tijt op te houden van traveel te doen.

+ Ons volck wert haer gevanckenis ontslaegen.

+ Die van Haerlem werden veel beloften gedaen, wilden sij haer weder tot den prinsch bekeeren.

+ f. 315. v.

+ Tstaet qualic tot Utrecht.

+ Fame van Gascoengers bij Amsterdam opgewurpen.

+ Fame, dat dom Johan metten Staeten geaccordeert is.

[p. 624]

⁺ Ontfingen noch tijdinge, dat die Spaengers tegenwoerdelick Breda tot haer hadden.

Op den XXIIIen vervolchde die fame van Utrecht seer ende werde geseyt,⁺ dat die van tcasteel geweldelick in de stadt geschoten hadden. Der waeren die wuytstelden, dat die Spaengers een wuytloop in den stadt gedaen hadden ende dat sij weder int casteel gedreven waeren. Men seyde oeck van brant¹ daer geweest te sijn, maer men conde niet sekers verhoeren.

⁺ Op den XXIIIIen quame een vrou wuyt Rotterdam te Amsterdam, daer sij tehuys hoorden, ende nu op de voirn. pays in Hollant geweest om daer haer dingen te doen. Dese bootscapte, dat haer soe leedt was in Hollant gesciet, dat sij om geen schoot vol gouts dese reys wederom soude willen doen.

In de steden wesende, hadde sij haer moeten versteken als die het lijf verbeurt hadde. Men socht haer, men scree^a haer nae ende geschiede dit nieuwerts anders om dan omdat sij van Amsterdam was. Als sij in de scuyt sat om te reysen van de eene guesestadt in de ander, oeck in de⁺ IJsel, soe werde die scuyt // tot versceyde plaetsen onderroyt ende van de vrijbeuters, die haer als verwoede honden tierden, angerant ende riepen: ‘sijn hier gheen Moordammers inne?’ meenende met dien naem Amsterdammers. Sij quaem voerts tUytrecht ende vernaeme oeck daer sulcke afkeeringe van Amsterdam, dat sij gheen middel en sage om daer ongeschent vandaen te coemen, dan dat sij haer veynsde van Hoorn te wesen, maekende haer sieck om doer sulx wuyt het volck te mogen bliven. Die leser mercke, hoe oneens tot dese tijde, daerinne pays vercondicht was, deen stede metten andere geweest is.

⁺ Op den XXVen Decembris quame wederom binnen Amsterdam scriven, waerdoer die ghemeent haer wat in vervroochde. Die missive drucktede seer wuyt <soe men seyde>, dat dom Johan geheel eens was met alle die XV provinciën ende dat waerachtich pays soude sijn, maer most die prinsch wuyt die lande ende souden die verdestrueerde goodshuysen wederom opgeheven werden ende most dit bestaen werden om te doen voer den XIIen Januarii, waertegens dese landen belooft werde, dat men hem voer het eynde van de Maert die Spaengers ofnemen soude. Dusdanige sprake liep breet op desen dach over straet ende worde van sommige voer autentiick gehouden, maer naement veel als wuytstel, alleen daertoe versiert om in dese hoechtijt <soe het Kersmis was> hierdoer den cranckmoedige wat troost te gheven.

Op den XXVIen quame binnen Amsterdam een vrou wuyt Coolen ende⁺ seyde die, dat sij nieuwers onderweech had geweest, of men riep daer, sulx men oeck te Colen dede, over Amsterdam als die alleen warrede tegens tgehele Nederlant, met dreygemente dat het over Amsterdam noch seer gewroken soude werden.

⁺ Op desen dach hoorden wij noch al, dat tot Utrecht die gemeent ende die van tcasteel tegen malcander seer rumoorden.

+ Die Spaengers crigen oeck Breda.

+ Tot Utrecht is groot rumoer.

1 Op 22 Dec. 1576 woedde de brand in Utrecht (B. en M. 1883, 207).

+ Een vrou van Amsterdam, comende in Hollant, vindet haer seer benaut.

a Er staat ‘screef’.

+ f. 316. r.

+ Tijdinge van pays doer dom Johan met die Staeten ende die conditiën waerop.

+ Overal spreeck men qualic van Amsterdam.

+ Die van Utrecht rumoeren noch.

[p. 625]

Op den XXVIIen sach men den menschen seer troerich doer groete⁺ wedemoedicheyt, welck hem overquaem doer vermerckinge, hoe sij met veel loegens an ende an getroost werden. Hem was onlanx tevoeren <sulx op den XXen van desen geteykent staet> gepersuadeert, dat die goos haer vribeuters hadden verboden yemant te traveleren ende een deel tijts mosten stil sitten, maer vonden die gemeente dit contrarie, alsoe dat die vrijbeuters zeder die tijt Amsterdam rontsomme soe benaut hadden datter niet een mensch wuyt ofte inne mocht coemen, waerdoer oeck gesciede dat wij van ons volck, die onlanx geleden gevangen waeren, niet altoos conden verhooren. //

Op den XXVIIIen Decembris continueerde die benautheyt van Amsterdam⁺ doer den guesen noch, sulx datter niet een lantschuyt of scerp een mensch van buyten conde incoemen.

Hoorden mede hier, dat die vrijbeuters van den guesen seder die heylich⁺ Kersdach ontrent Spaerendam¹ hadden doende geweest om daer plaets te vinden, vanwaen sij Haerlem souden moegen crencken, ende dat sij daer nu een groete schans op begonnen te werpen tegens die schans, welck conincks soudaeten daer tegenwoerdelick bewaerden. Hoe die van Haerlem haer voelden mach ygelick peynsen, die kennisse heeft in wat verdriet dese stadt tevoeren geweest is, soe doer haer beleg, als int houden van goosensoudaeten, als naemaels van den Spaengers, Waelen ende Duytschen, ende mede van soe gruwelicken brant, als sij nu onlangs geleden hadden gehad.

Die van Amsterdam saegen wij wel, dat hierdoer seer verschrickt werden,⁺ beducht sijnde wat wuyt dit woelen hem soude mogen opcoemen. Ende vermeerden hierdoer op dese tijt haer soudaeten wel met hondert of meerder mannen, doende dit tot groete cost van haer stadt om des wil te meerder, soe sij wel verstonden, dat in alle geval van onraet, welck hem doer den guesen mocht opcoemen, hem nieuwerts hulp te soucken en stonde, gemerckt hier te lande nu gheen crijchsvolck tot haeren voirdel en waere.

Op den XXIXen hoorden wij van Utrecht, dat daer doer den Spaengers,⁺ ofloop maekende van tcasteel tot den stadt, verbrant waeren over die twintich huysen. Ende en rusteden die burgers niet om den Spaengers tegens te staen, maer waeren seer doende om haer tegens dien te bescansen. Igelick toonde hem daertoe seer vlitich, soedat hier niemant leech en stonde, sij waeren geestelick of waerlick, out, jonck, rijck ende arm.

Der werde mede op desen dach heymelick voer seker geseyt, dat sulcke⁺ faeme, als men dese voerseyde daegen hadde gestroyt beroerende die accort van dom Johan ende den Staeten, maer wuytstellen waeren om doer sulx den gemeenten <die tot desen tijde genouch tot hollen geneyget waeren> stille te houden ende wat te vertroosten.

Hoorden noch op dees tijt, dat die Spaengers oeck tsHertogenbosch tot haer hadden ende dat sij daertoe gecoemen waeren doer den soudaeten, die // daer tot noch toe in gelegen hadden.⁺

Op den XXXen² Decembris werden smorgens vrouch die trompet ge-⁺

+ TAmsterdam vindet hem die gemeent heel troerich.

+ f. 316. v.

+ Die goesen scansen bij Sparendam ende benauwen Haerlem.

1 Op 26 Dec. 1576 namen 's prinsen troepen Sparendam (Helmich 184).

+ Die van Amsterdam vermeerderen haer soudaeten.

+ Die Spaengerts maeken tot Utrecht brant.

+ Fame, dat maer wuytstel is tgunt van accort tevoerens geseyt is.

+ f. 317. r.

2 De keur, die op 29 Dec. 1576 met klokgelui was afgekondigd, maakte geen gewag van de landlieden (keurboek G fol. 144).

+ Tot Amsterdam scanst men tegens die goesen.

[p. 626]

slagen, sulx oeck in de voerleden avont gedaen was, met edickt ende gebodt dat alle lantluyden, binnen Amsterdam wesende, met alle bierdregers ende andere, den stadt dienende, hem terstondt mosten vinden buyten den Harlemerpoort om te scansen ende sulx te doen soe hem tot dier plaets soude werden gewesen. Die saeke waerom, verstonden wij, dat was sekere missiven den stadt van Amsterdam gesonden van den guvernoor tot Haerlem, inhoudende dat hij onderrecht was hoe die guesen, die nu ontrent Spaerendam gecomen waeren, gestadelick vermeerden, hebbende bij haer sommige schepen met grof schut, ende voerhadden om op Amsterdam een spronge te doen, hemselven persuaderende dat sij niet en twivelden of sij souden binnen den stadt sonder wederstant met sulcke haesticheyt wel coemen.

⁺ Op den XXXIen was ick in den ochtent selver bij den Harlemerpoort ende sage tegenwoerdelick veel gewoels van scansen ende starekte te maeken in gheen ander manier dan of men die vijanden hadde voer die stadt sien coemen.

⁺ Men seyde verscheydelick van den guesen, die een dus ende dander sulx, maer quaemen veelal daerin overeen, dat die guesen haer gestadelick versterckten met schepen ende met anders om yewerts een geweldige tocht te doen. Ende werde oeck al heymelick geoersteken, dat op dach voerleden Haerlem wederom goos geworden soude sijn.

⁺ Quame noch op desen dach wederom blijde tijdinge, dat die goos van Spaerendam geweken waeren doer oersaeck van een missive, bij den prinsch an hem gesonden, ende dat desgelijcks die vribeuters geboden⁺ was nyemant meer te bescadigen, waerwuyt oeck werde geseyt, dat nu al binnen Amsterdam gecomen waeren van versceyde plaetsen, als Delft, Leyden ende diergelijck, die voertijts niet comen en mochten.

Twas wonderlick tgundt op desen dach geboerde, daerinne smorgens niet dan quaet ende tsavonts wederom niet [dan] guet ende tgunt dat troostelick was gehoert werde, waerdoer oeck veel menschen geheel verscrickt werden, vindende haerselven verwerret tusschen vrees ende hope, maer gelieten haer <soe sij wel sagen, dat sij toch mosten doen> in Goods geliefte. //⁺

+ Ick sie selver scansen.

+ Versceyde fame van den guesen.

+ Die guesen sijn van Spaerendam gesceyden.

+ Der comt weder volck wuyt den guesensteden tot Amsterdam.

+ f. 317. v.