Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 2

[April]

⁺ Op den eersten April drouch men binnen Amsterdam processie in dancberheyt⁺ an God, die Heer, dat hij den guesen haer voernemen om dese stadt onversiens te overvallen hadde verandert.

Op desen dach hadden wij oeck breede tijdinge, dat die guesen een groete nederlage hadden gehadt voer Zirckzee, twelck sij gecomen waeren om met scepen te ontsetten. Men seyde, dat hem wel acht scepen in de gront geschoten waeren.

⁺ Op den IIen sach men wederom int tIJe twee guesescepen, die daer haer vertoenden ende vertrocken terstont weder heenen, maer en conde nyemant weten wat sij voerhadden.

⁺ Op den IIIen quaeme één van IJselsteyn bij mij ende vertrock, dat daer sonderling gruwelick ende periculoes was om reysen. Hij hadde tot twee versceyde plaetsen gesien menschen vermoert leggen, den hals versch ofgesneden, moedernaeckt, niet anders dan oft beestecrengen geweest waeren. Die Heere geve die sielen rust ende die moerders goet berou. Amen. Dese vermoerde menschen laegen tusschen tGeyn ende ontrent die vaert.

⁺ Op den IVen sprack men veel, hoe geweldich die guesen haer toemaeckteden om Zirckzee noch te ontsetten. Men seyde, dat sij om dit te doen meer als hondert scepen op die Maes gereet hadden ende wachteden een oostewint om tseyl te gaen.

⁺ Op den Ven quame binnen Amsterdam sommige missiven, binnen der

+ APRIL.

+ TAmsterdam drach men processi tot dancberheyt.
Die guesen hebben nederlage voer Zirckzee.

+ Guesescepen coemen weder opt tIJe.

+ Deerlickheyt ontrent IJselsteyn.

+ Die guesen soucken Zirckzee noch te ontsetten.

+ Die guesen dreygen Amsterdam met veel quaets.

[p. 567]

Goude gescreven, daermede wij, die verloepen waeren, gewaerschuwet werden om voersichtich te sijn tegens der goesen boese opstel om in haer gewelt niet te comen, omdat sij begrepen ende voergenoemen hadden Amsterdam met verraet te overvallen, te plonderen ende al te vermoerden, soe wat sij daerinne conden vinden.

Op den VIen ontfinge ick oeck brieven, tot Machlen gescreven, die vermelden hoe daer oeck die fame liep, dat Amsterdam nu goos geworden was. Men wenste mij daer te hebben om van den goosen niet vermoort te werden, sulx men seyde // dat die guesen voerhadden om sonderling den⁺ religiosen te doen.

Op den VIIen Aprilis ontfingen wij vrouch morgens tijdinge, hoe die⁺ guesen van Noordelant in haer steden in de voerlede nacht wel tot seven of acht plaetsen gheviert hadden ende conde nyemant weten watter doens mocht sijn, maer der werde gesuspiceert dat sij triumph bedreven over Zirckzee, twelck gevreest werde dat sij ontset hadden, ende dochten andere, dat sij malcander teykenen deden om yet sonderlings tegens des conincks subjecten an te rechten.

Op den VIIIen hoerde men veel van verraet, daermede Amsterdam gedreicht⁺ werde. Der werden sommige burgeren gevangen, om saeke dat vernomen werde hoe sij totten guesensteden geweest hadden¹. Ende sorchde die wethouders, dat dieselfde met den tegenpartie conspiratie mochten hebben, waerdoer oeck geschiede dat, behalven die gevangen gehouden werden, andere mannen ende vrouwen wuyt der stadt gebannen werden².

Op den IXen quame een vrouwe wuyt Delft ende bootscapte die, dat⁺ die prinsch sulcke scepen als hij gereet hadde om Zirckzee te ontsetten nu wederom leedich dede maecken in maniere of hij despereerde om tselfde te effectueren. Men sprake oeck veel, dat Zirckzee noch al wonderlick benaut was.

Op den Xen hadden wij één bij ons, wuyt Haerlem nu gecomen, wesende⁺ een van den Reguliers tot Heyloe³. Dese vertrock ons, dat hij gesien hadde dat op dach tevoeren wuyt Haerlem trocken veel ruyters ende voetknechten, met fame onder die gemeente dat sij nae Leyden wilden, daer doens of geseyt werde dat een roboelgen was onder die ghemeente ende den soudaeten. Dese soudaten wilden gelt hebben ende deden die gemeente hierom groete overlast, twelck die gemeente heeft verwoet gemaeckt ende heeft den soudaeten met forsch tegengestaen, sulx dat se dien den vlucht deden nemen ende in den kerck dreven.

Op den XIen hoorden wij binnen Amsterdam geheel den dach ende oeck den voerleden nacht met grof geschut gestadich schieten, maer werde

+ f. 287. r.

+ Die guesen vieren in de Noerdelantsche steden.

+ TAmsterdam werden burgeren gevangen.

1 Jan Pietersz. kleerbezemmaker, werd op 5 en 12 April 1576 verhoord, daar op hem een paspoort van Sonoy uit Hoorn was gevonden en hij volgens zijn bekentenis daar op 24 Maart 1576 was geweest (R.A. 274 fol. 162 en 163).

2 Op 3 April 1576 werden Heyndrick Danielsz, Simon Syvertsz, bakker, en Weyne Bouwensdr. resp. voor drie, twee en één jaar uit de stad gebannen (R.A. 274 fol. 161).

+ Die scepen toegemaeckt tot het ontset van Zirckzee werden opgeleyt ende blijft Zirckzee even benaut.

+ Der reyst armey wuyt Haerlem nae Leyden.

3 Reguliere Kanunniken van St. Augustinus van St. Willibrordus, aangesloten tot 1535 bij het kapittel van Syon, daarna (door de komst van de Amsterdamse Regulieren) bij het kapittel van Windesheim (M.B. II, 89).

[p. 568]

hiervan verscheydelick gesuspiceert: sommige meenden dat die guesen doende waren om Zirckzee tontsetten, ende seyden ander, dat die guesen voer Worcum waeren. Altijt conde nyemant hiervan yet sekers vertellen. //

⁺ Op den XIIen Aprilis reysde een bode doer Amsterdam nae Haerlem⁺ ende seyde die, dat veel goede nieuwe maeren op die hant waeren, daer men onlanx wel wat sonderlings of hoeren soude.

⁺ Op den XIIIen sprack men wederom veel van Zirckzee, dat die stadt noch in groot verdriet was, sulx dat sij het swarte cleet wuythingen als te kennen gevende, dat sij in de wuyterste benautheyt waeren.

⁺ Op den XIIIIen sach men, dat die heeren van Amsterdam haer sonderling becommert vonden, beducht of hem doer haer vijanden eenich overval mocht gedaen werden. Ende deden hierom haer stadt merckelick verstarcken. Sij maeckteden borstweringen op die bruggen. Soe waer die wallen wat cranck toochden die repareerden sij. Ende brochten grof geschut rontsom die stadt, oeck daer noyt tevoeren geschut gelegen hadde, mids dat sij bestelden dat bij alle geschut bosschieters stonden ende alle dinck om tgheschut te gebruycken daer tegenwoerdich gereet was, niet anders dan of sij vijanden van dage te daege verwachteden.

⁺ Op den XVen werde geseyt, dat die guesen, voer Workum comende om daer des conincks schans te overweldigen, geslagen waeren.

Men seyde oeck, dat sij desgelijcks avontuer hadden gehad voer sint Annenlant, dat sij oeck gemeent hadden in te nemen.

Hoorden mede, dat conincks armey veel guesen an Oeltgisplaet geslagen hadden, met opset dat sij van conincks wegen den schans daer sijnde souden innemen, maer en conden tselfde voer dese tijt niet effectueren ende mosten wederom scampen.

⁺ Op den XVIen hadden wij tijdinge, dat die hartoch van Aertschot met die van Mansvelt¹ sulx bij den coninck geconfirmeert waren, soeals die grand-commanduer stervende hem hadde gesubstitueert om tguvernament van dese landen te bewaeren. Ende werde hierbij geseyt, dat tot Bruysel bij placaet ofgeroepen was, dat sijluyden haer privilegiën wederom vrij souden gebruyken².

⁺ Op denselfde tijt werden die dorpen van Rijck ende Willens deerlick geplondert van den guesen met sommige daer den hals of te snijden ende te vermoerden ende veel gevangen te nemen.

⁺ Op den XVIIen quame bij ons sprake, hoe Gerrit Reyersz³, broeder van den burgemeester Jan Reyersz⁴, Gouwenaer, nu tot Schoonhoven gevangen

+ f. 287. v.

+ Wuytstel van wat goets op die hant te sijn.

+ Sprake van Zirckzee.

+ Tot Amsterdam is men beducht ende men doet der groete provisie tegen alle verraet.

+ Der werden gosen voer Worcum geslagen.
Voer sint Annenlant ende Oeltgesplaet is veel te doen.

+ Fame, dat die hertoch van Aertschot guvernoer sal sijn.

1 Pieter Ernst, graaf van Mansfeld, geb. 1517, militair, raadsman van Margaretha van Parma, 1575 lid van de Raad van State, na Requesens' dood generaal van het leger, 4 Sept. 1576 gevangen genomen door opstandigen, vecht onder Don Juan en Parma, st. 1604 (B.N.B., Van der Aa en W.P.). Inderdaad was hij door Requesens hiertoe aangewezen, niet met Aerschot, maar met Berlaymont (M.A. I, 182).

2 Waarschijnlijk doelt de schrijver op de afkondigingen omtrent de afschaffing van de Raad van Beroerten, van de 10de en 20ste penning en op het verbod van bekleden van ambten door vreemdelingen, alle van 26 Maart 1576 (Terlinden 138 en 139).

+ Die dorpen Rijck ende Willens werden geplondert.

+ Gerrit Reyersz van der Goude sit tot Schoonhoven gevangen.

3 Gerrit Reyersz had een huis te Gouda in huur (kohier 1556 fol. 3) en kocht in 1575 een lijfrente op Gouda (rek. 1575 fol. 56). Hij werd gevangen genomen door Jan Rook (Walvis I, 374).

4 Dit moet zijn Jan Reyniersz de Swaen (vergel. fol. 55ro).

[p. 569]

sat. Ende was gevangen int reysen tusschen der Goude nae Dordrecht. //⁺

Op den XVIIIen April hadden wij [tijdinge], hoe tot Woorden wederom⁺ veel crijchsvolc van den goosen inquame, daerof gesuspiceert werden, dat sij eensdeels beducht waeren om van des conincks wegen verder benaut te werden ende oeck dat sij haer stercker maeckteden om tusschen Utrecht ende Amsterdam haer roeverie meerder te bedriven.

Op dese tijt seyde men, dat die goos tegenwoerdich starck met schepen⁺ ontrent Zirckzee laegen met opset van tselfde te ontsetten.

Op den XIXen quame continuele sprake, dat conincks armey groete⁺ victorie gehad hadde tegen den goosen, die met haer scepen <soe recht vorens geseyt is> gecomen waeren om Zirckzee te ontsetten. Den guesen waeren veel scepen of in die gront geschoten ende quamen haer scepen, daer oeck die prinsch selver bij was <soe die fame liep>, voert seer gecnoost ende bescadicht, niet sonder veel geschoten, sommige doot ende andere deerlick gequetst, tot Rotterdam met groote bedrouftheyt dergeenen, die den haeren gelaeten hadden.

Op den XXen vervolchde die voers. fame van de victorie voer Zirckzee,⁺ maer werden nu hierbij geseyt, dat die guesen eerst veel hoemoets bedreven hadden an des conincks armey, daer sij den vice-ammirael¹ van Vlaenderen met een geley ende noch meer mede gevangen hadden ende hadden al het volck, twelck in de geley was, den hals ofgesneden ende in zeede geworpen.⁺ Sij brochten den vice-ammirael bij haer trosse om bij veranderinge van die fortuyn dien ymmers te behouwen, twelck oeck sulx geschiede, want conincks volck haer verstercktede ende die victorie wederom voer haer cregen met verdruckinge ende nederlegginge van veel scepen, daer veel guesen in waeren, maer weken die guesen te laetsten ende naemen den vice-ammirael voirs. met haer².

Op den XXIen sach men binnen Amsterdam, dat daer int heymelick⁺ genouch geconspireert werde om den stadt an den guesensijde te brengen ende tgunt dus heymelick gepractiseert werde en conden sij niet bedecktelick dragen, want God wilde <soe dat die goede verstonden > dat sij bedwongen werden tgunt sij int hart drougen wuyt te borsten ten eynde die overheyt soude gewaerschuwet sijn haer toesicht te vernaerstigen. Dus quaeme, dat somme ongeschicktelick over straet riepen, dat die gemeent goet soude sijn dat alle die priesters om hals gebrocht waeren. Men hoerde⁺ oec die kinderen wuytspreken, doerdien want sij sulx in huys van haer ouders hoerden: ‘soe lange die papen over straet gaen, soe sal int lant gheen welvaert coemen’. //

Op den XXII Aprilis, wesende Paeschdach, hadden wij tijdinge, dat die⁺ pertiën ontrent Zirckzee wederom an malcander geweest waeren ende dat⁺ die goesen nu sonderling die nederlaege hadden met verlies van seer veel volcks ende wel veertich schepen. Ende soude dit geschiet sijn op den voergaende Palmsondach³.

+ f. 288. r.

+ Binnen Woorden comen meer guesen.

+ Men souckt Zircksee tontsetten.

+ Conincks armey heeft victorie voer Zirckzee tegens den gues.

+ Die guesen hebben eerst victorie.

1 Bedoeld is het schip van de vice-admiraal.

+ Die guesen nemen gevangen den vice-ammirael van Vlaenderen.

2 Volgens sommigen geschiedde dit op 13 April 1576 (Pot 49), volgens anderen op 14 April 1576 (Bor IX, 679).

+ Binnen Amsterdam sijn die gaerne goos waren.

+ Deerlicke roup over den priesters.

+ f. 288. v.

+ Conincks armey heeft wederom victori voer Zirckzee.

3 15 April.

[p. 570]

⁺ Der quamen oeck veel verscheyde missiven, die al bootscaptede van groete hope om pays te coemen.

⁺ Op den XXIIIen werde veel gehoort, datter wederom sekere gedeputeerde vergaderen souden tot Breda om te sien of men pays soude mogen maeken. Andere vertelden, dat des conincks wille was dat men den guesen wederom perdoon soude presenteren, met waerschuwe dat hij bij ontseg van hetselve hem strengelick soude wreken over die gemeen rebellicheyt nu an sijn majesteyt bedreven.

⁺ Op den XXIIIIen troosten die gemeente hemselven weder met malcander groete moet te geven wuyt ansien van die tegenwoerdige hierlantsche guvernoors, daer sij haer of beloofden groete trouwicheyt an dese Nederlanden, niet twivelende of alle twist soude nu wel tot een goet eynde coemen.

⁺ Op den XXVen werde binnen Amsterdam processie generael gehouden, daerin God die Heere gebeden werde, dat hij die harten dergeen die vergaderen souden tot Breda op accort, wilde sulx stieren, dat den gemeente daer eens troost wuyt mocht comen.

⁺ Op den XXVIen quame ick binnen Utrecht ende hoerden daer geheele andere tijdinge dan tot Amsterdam in de voerleden daegen geweest had. Men seyde hier, dat Zirckzee voerseker gespijst was, maer werde gesuspiceert tselfde wuytstel te sijn, doerdien want het verspreyt werde van volck die gesuspecteert waeren guesgesinnet te sijn.

⁺ Oeck werde hier verbreyt ontrent Nijmwegen wederom vergaderinge van goesen te sijn ende scheen dat waerachtich te wesen, doerdien dat darwerts van verscheyde plecken conincks soudaeten gesonden werden.

Op den XXVIIen verhoerden wij, dat die guesen Ascendelft bevochten hadden ende daervandaen gedreven waeren met verlies van veel wuyt hemluyden,⁺ die wuyt Waterlant // gecoemen waeren.

⁺ Op den XXVIIIen Aprilis was ick op die Vaert ende sage daer, dat veel Spaengers van boven wederom quamen, die seyden dat die goosenvergadering boven gemencioneert wederom verstroyt ende van een gescheyden waeren.

⁺ Op den XXIX, als ick daechs tevoeren tot Schoonhoven gecomen was, vonde ick Gerrit Reyersz, een treftelick borger van der Goude, gevangen sittende ten huyse van den guvernoor van Schoonhoven¹. Dese goede man hadde seer benaut geweest, ten tijde als hij gevangen werde, bevreest om gedoot te werden, waerdoer hij hem gedreven vonde om veel te beloven ten minsten dat hij sijn leven soude mogen behouden. Ransoneerde hierom hemselven voor XXIIII C R. gl., maer waeren voirwaerden, dat hij tijt hadde om sijn goet tot gelt te brengen.

Op den XXXen sage ick binnen Schoonhoven die dochter van Gerrit

+ Hope van pays.

+ Fame, dat tot Breda wederom vergaderinge wesen sal tot accort.

+ Goede hoep bij die gemeent.

+ TAmsterdam wert processie generael gedraegen.

+ Fame, dat Zierickzee gespijst is.

+ Ontrent Nijmwegen is wederom vergaderinge van goesen.
Fame van Ascendelft.

+ f. 289. r.

+ Die guesen bij Nijmwegen sijn wederom verstroyt.

+ Gerrit Reyniersz vinde ick tot Schoonhoven.

1 De naam van deze gouverneur is niet bekend. Op 24 Maart 1576 berichtte hij door bemiddeling van Cornelis Henderycsz aan burgemeesteren te Gouda, dat hij drie gevangenen, twee Goudse poorters en een derde van Aarlanderveen, zonder rantsoen te vragen naar Gouda zou zenden, vertrouwende op de verklaring van de stad Gouda en van Van Swieten van 16 Maart 1576, dat zij daartegenover een gevangen Spanjaard en twee Walen uit Gouda zouden vrijlaten (ing. st. d.d. 24 Maart 1576). Of dit misschien toch de op deze folio genoemde Goudse burgers betrof, valt niet uit te maken.

[p. 571]

voirn., Clara Gerritsd., met Witte Goverts¹, sijn swaeger, maer quaemen dese sonder gelt, versouckende om die voirn. somma wat te verminderen ende werde ofgeslagen IIII C R. gl., soedat men hem nu lossen mocht met II M R. gl.

1 Witte Govertsz, zoon van Govert Witte Govertsz (vergel. fol. 186ro) had evenals zijn vrouw, Clara Gerritsdr., een lijfrente op Gouda (rek. 1572 fol. 71), huurde 1574 het huis van Gerrit Cornelisz, geaffugeerde (rek. van Schawijck fol. 12vo).