Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 2

[Maart]

⁺ Op den eersten in Maert quame wederom sprake, dat die guesen reeschap⁺ begonnen te maeken om met schepen op die Meer te comen. Der was vrees, dat sij haer ooch hadden opt huys ter Hart om dat te overvallen ende metsdien Haerlem te crencken. Ender werde hierom van conincks wegen die scans aldaer met provant versien ende met meerder soudaeten verstarckt.

+ DIE MAERT.

+ Die guesen willen weder op die Meer.

[p. 561]

Die tijt was hier seer wilt, soedat veel docht dat het nu voer den goeden⁺ veel lastiger stont dant dede over drie jaeren voerleden ende ontviel denselfde haer hope altemaelden. //

Op den anderden in Maert continueerde die fame van dach tevoeren ende⁺ werde sterck geseyt, dat die guesen oeck wuyt Noordelant op die wech⁺ waeren om met die wuyt Suydthollant Haerlem sonderlinck te crencken. Ende quame hierdoer veel geroups binnen Amsterdam van verscheyde menschen, die meenden dat Haerlem van den guesen lichtelick wederom gecregen soude werden.

Op desen dage quamen binnen Amsterdam twee religiosen van sint Anna⁺ binnen Delft, die één een nonne, genaempt Cornelia Krijnend.¹, ende dander een donatinne, genaemt Catharijn etc., ende waren dese seer werlts <maer sonderling die nonne> wuytgestreken, al hadden sij noyt die relegie bekent. Haer sceelen laegen heel vrijstersgewijs, maer toochden haer waerachtich catholiick, doerdien dat sij haer woonplaets, vrienden ende magen laetende haer willichlick begaven om als balling te dwaelen achter lant.⁺ Dese vertrocken ons, hoe woost die religiosen haer drougen binnen Delft, daervan die priesters veelal het swaert opt lijf hadden ende sommige gehilickt waeren, sulx men oeck vonden dat besloten susteren ende gewiilde nonnen gedaen hadden. Sij seyden mede, dat binnen Delft weynich teyken gesien werde, dat sij haer weder wilde bekeeren tot haer versaeckte religie onder den coninck, maer meerder haer toonden als die verder wilden rebelliëren, wuytsprekende dat sij souden Amsterdam onlanx mede goos hebben. Dit hoorden wij ende suchteden deerlick, maer mosten die patiëntie hebben.

Op den IIIen hoerden wij noch niet dan verdriet. Men seyde, dat die⁺ guesen veel volcks wuyt Engelant ontfingen ende dat hem vandaen oeck veel geschuts, gotelingen ende metaelen stucken met groete scat van gelt gesonden werde², sulx dat gesuspiceert werde, dat die coninckinne van Engelant dit oproer mede stijfde, maer waeren nochtans veel die dit niet anders en ontfingen dan als wuytstel ende logental.

Op den IIIIen hadden wij contrari tijdinge als dachs tevoeren ende werde⁺ hier geseyt, dat sekere missive gecomen was van de grand-commanduer, inhoudende dat die vreese van de coninginne in Engelant om des conincks vijant te sijn niet was ende voerts dat Zirckzee noch al groeten hope toe was om gecrenckt ende in obediëntie gebrocht te werden. Men stroyde mede⁺ op dese tijt onder den gemeente, dat Johan de Austria, des conincks broeder, nederquame om tguvernement van dese Nederlanden te bedienen, ende oeck datter seer veel gelts tot Antwerpen gecomen was tot behouf van desen bedroufde oerloch.

Op den Ven quaeme ons over groete hartseer doer oersaeck van sonderlinge⁺ beroerte, welck rees int convent ter Lely, overmids dat hem geopent werde haer miserabele staet. Ende boven raet ende consent van ons hebben sij haer ge // meenschap gescoert ende sijn geaccordeert, dat ygelick van hem⁺

+ Die goeden staet dese tijt swaer voer.

+ f. 283. v.

+ Die guesen soucken Haerlem weder te beleggen.

+ Twee religiose maechden van sint Anna tot Delft comen tAmsterdam.

1 Cornelia Krijnendr. verliet in 1578 Amsterdam, ging toen eerst naar Emmerik, daarna naar Montfoort (dagboek).

+ Verwoostheyt der religiosen binnen Delft.

+ Fame, dat die guesensoudaten gescut ende gelt wuyt Engelant crigen.

2 In Febr. en Maart 1576 werd veel oorlogsmateriaal uit Engeland gezonden naar Holland (Read I, 323).

+ Fame, dat geen vrees en is van die coninginne van Engelant.

+ Fame, dat Johan de Austria nedercoomtom guvernoer te sijn.

+ Ter Lely gaet op sijnselfs cost.

+ f. 284. r.

[p. 562]

op sijnselfs sitten soude om sijnselfs cost te winnen ende te houden. Hier was veel verdriets te sien, maer mosten die dit mishaechde paciëntie hebben. Men had hier voertijts beclachte gedaen over die spijse, die hem angerecht werde. Bij hutspot en conden sij haer hart niet houden, labberdaen walchden sij of, schollen quaemen haer te veel ende eyntelick spraeken sij wuyt, dat sij haer in geen armoede lijden wilden noch van meeninge en waeren om meerder hantwercks tot des convents vordering op te brengen. Dit geschiede dan op dese tijt ende werde hierdoer die discipliin van dit convent deerlick nedergeleyt.

Op den VIen Maert woeldet noch altijts verder int voirn. convent ende werden onder hen alle haer eetbaere waer, kaersen, seep, turf, hout, vlasch ende desergelijck gedeelt. Ende waeren veel wuyt die conventualen, die gesien werden geheel benaut van harten te wesen, bedrouft dat sij haer convent bevonden tot soe deerlicke ongeschicktheyt gecomen te sijn, overmids dat sij haer staet ende religie beminden. Maer werden sommige bevonden als die wel tevreden waeren, verblijt dat haer concept, twelck sij lange gedreven hadden, noch tot haer wille gecomen was.

⁺ Op den VIIen hadden wij tijdinge van Zirckzee, hoeveel Spaengers wuyt verscheyde plecken derwers reysden om den goesen, daer oeck of geseyt werde dat met al haer macht haer scickten om tselfde tonsetten, tegens te staen.

⁺ Op den VIIIen maeckteden wij ordinantie met die zieckmoeder, met die costerinne, die weefsters ende die scheersters int convent voirn. ende werde die sieckmoeder toegeleyt die cost ter wijlen sij siecke te bedienen had, die costerinne een pond Vls. jaerlix, die weefsters II st., een deut voer delle, dien sij voer tconvent weven souden, ende die sceersters een braspenninck voer ygelick pont twelck sij spoelen ende sceeren soude. Dus verliep die tijt, dat deese vreemdicheyden onder geprofesside religiosen mosten geleden werden.

⁺ Op den IXen sprack men weder versceydelick van Zirckzee; sommige seyden dat den guesen ofgenomen waeren doer conincks armey sommige provantscepen, dien sij in Zirckzee gewaent hadden te brengen, ende vertelden andere, dat des conincks scepen weder nae Antwerpen gereyst waeren. Ende en hadde nu nyemant hope van pays, doerdien dat nyemant bevonden werde die dese saecke ter harten ginck ende naersticheyt dede om pertiën te accorderen, waerdoer die landen oeck hoe langer hoe deerlicker verwoosten tot swaer verdriet van ygelick diet ansaech. //

⁺ Op den Xen in Maert hoorden wij fame, hoe die guesen drie scuyten met⁺ volcks, die goet convoy met haer hadden, genomen hadden tusschen Amsterdam ende Utrecht. Hiervan werde veel verdriets gesproken. Men seyde, dat sommige vrouwen, die in dese scuyten waeren, haer hoofden ofgesneden waeren, dat veel wuyt het convoy vermoort laegen, dat die schoudt van Bodegraven¹ hier gevangen was ende dat oeck alle die noch leefden gevangen genomen sijnde gebrocht waeren tot Leyden. Die leeser sie dit in ende denckt hoe wonderlick geweest is dese tijt.

+ Fame van Zierickzee.

+ Ongehoorde dingen bij religiosen.

+ Van Zircksee versceyde tijdinge.

+ f. 284. v.

+ Die guesen nemen tusschen Utrecht ende Amsterdam drie scuyten met volck.

1 Bedoeld moet zijn de laatste Spaansgezinde schout van Bodegraven, Daem Pieterssen van Oudshoirn, die in 1570 als zodanig fungeerde (A.R.A. handschriftenverzameling derde afd. no. 1517), niet Frans van Leeuwen, die 19 Febr. 1573 door de prins werd benoemd wegens de vlucht van de bovengenoemde Daem Pieterssen (Graf. rek. 496 fol. 21vo-22) en die in 1577 nog als zodanig in functie was (t.a.p. no. 1517).

[p. 563]

Op den XIen quame één wuyt Steyn van Utrecht tot Amsterdam ende⁺ brocht die voer nieuwe maer ofte tijdinge, hoe die goesen des conincks volck een scans ontweldicht hadden bij Bueren. Hij seyde mede, dat ontrent Cuylenburch al het lant onder waeter lach, twelck gecomen was doer den imbreck van des Lecks dijck. Vertelde noch, dat seer vreeselick was⁺ ontrent Utrecht an alle sijden te reysen overmids die menichte van raubauwen, die daer die wegen deerlick ontvrijden. Hij seyde, dat daer scarp yemant een hooft wuytsteken mocht, die niet gevangen noch geslagen en werde.

Op den XIIen ontfingen wij een missive wuyt Schoonhoven, daermede⁺ ons te weten gedaen werde, hoe aldaer int convent van sinte Elyzabeth haest nae malcander gesturven waeren die priorinne, suppriorinne ende procuratrix van tselfde convent, die voerens tot Utrecht geweest waeren als ballingen ende nu haer weder om haer religie op een nieu te beginnen binnen Schoonhoven tot haer oude plaets begeven hadden. Wij waeren doer dese tijdinge verscrickt ende conden niet anders dencken dan dat dese gesturven waeren doer groete armoede ende swaere lastige hartseer, maer mosten dit oeck lijden, alsoe dit toch des Heeren wille waere. Die Heere ontferme deser zielen. Amen.

Op den XIIIen hadden wij niet dan daer den goeden groete vrees wuyt⁺ reese. Men seyde, dat die guesen wuyt waeren om ontrent Utrecht een scans op te werpen, waermede sij waenden Amsterdam te crencken. Sulx men oeck sprake, dat ontrent Enckhuysen mede gedaen werde. Twelck oeck daerdoer sonderling gelooft werden, want op huyden bij ordinantie van de magistraet sommige ondersouck deden in conventen ende andere plaetsen, daer coeren pleech te leggen, wat greyn in stadt mocht sijn.

Men hoorde mede op dese tijt veel oerstekens, hoe die guesen tegenwoerdelic⁺ veel starcker waeren dan men wel soude geloeven, recht of den catholiiken nu al haer hope wech most sijn. Oeck reese hier den gemeen // te treftelicke murmuratie, doer oersaecke want nu geseyt werde, hoe die⁺ rijckdom nu geset soude werden op seker gelt alle maenden tot ses maenden⁺ toe op te brengen tot betalinge van den soudaeten in stadsdienst sijnde.

Op den XIIIIen hadde wij starcke tijdinge, ygelick in de mont sijnde,⁺ dat die grand-commanduer, guvernoor-generael over alle dese Nederlanden, nu deser werlt overleden was ende soude gesturven sijn den IIIIen deser maent¹. Die Heere sij sijn ziele genaedich. Men vonde veel menschen, die hierdoer sonderling beswaert waeren, bevreest dat dese doot nu noch meerder retarderen soude die crijchhandelinck dan se tot noch toe gedaen was, overmids dat tijt hebben most, soud men in Spaengen reysen ende daer andere guvernoor stellen, maer werde evenwel geseyt, dat dese overlede guvernoor voer sijn sterven andere in sijn plaets gesubstitueert hadde.

Op den XVen quame sprake, doer sommige wuyt den guesensteden gecomen, hoe op den XIen deser maent Zirckzee hem opgegeven had in⁺ des conincks handen. Andere seyden, dat het soe benaut was, dat het langer niet tegenhouden en mocht. Ende waeren die wuytstaeken, dat het

+ Die guesen crigen bij Buyren een scans in.

+ Ontrent Utrecht ist seer periculoos te reysen.

+ Tot S. Elyzabeth binnen Scoonhoven sterven die mater, suppriorinne ende procuratrix.

+ Fame, dat die guesen scansen te Brokel ende bij Enckhuysen.

+ Die guesen sijn op dese tijt sterc.

+ f. 285. r.

+ Die van Amsterdam doen leeninge.

+ Die guvernoor-generael sterft

1 Requesens stierf 5 Maart 1576 (M.A. I, 182).

+ Versceyde fame van Zirckzee.

[p. 564]

doer den guesen nu weder ontset waer. Soedat hier versceydelick gesproken werde, maer conde nyemant yet sekers weten.

⁺ Op den XVIen seyde men ons, hoe in de Waterlantsche steden, die steden Hoorn, Alckmer, ende Enckhuysen, die poorten wel drie daegen achtereen toegehouden waeren, met fame dat die prinsch den derde man daerwuyt wilde hebben tot sijnen dienst om wat sonderlings ant leger voer Zirckzee ofte elders wuyt te rechten, maer en wilden die burgers haer daertoe niet verstaen.

⁺ Op den XVIIen werden buyten Amsterdam sommige waterschepen, die met visschen doende waeren, van den guesen genomen ende werden die op rantsoen geset met bedwanck dat men tselfde voer avont most opbrengen.

⁺ Op den XVIIIen hoerden wij, dat die van Enckhuysen nu wederom seer doende waeren om oerlochschepen toe te maeken, maer en conde nyemant yet sekers weeten, wat sij voer mochten hebben, dan dat wel gesien werde, hoe die hope verliep van in corte tijt tot pays te coemen.

⁺ Op den XIXen quame bij ons één, die tot Delft geweest hadde, ende vertelde die, dat die guesen noch zonderling moedich waeren ende gheen⁺ vrees en hadden van eenichsins overvallen te mogen werden. Sij ontfingen nu dachlix hoe langer hoe meerder Engelsche soudaeten, die tot Rotterdam anquamen ende alleyncken hier ende daer geleyt werden. Ende hadden nu vast voernemen om Zirckzee te ontsetten, twelck tegenwoerdelick seer benaut was.

Twas oeck op dese tijt seer onveylich tusschen Utrecht ende Amsterdam.⁺ // soedat nyemant die passagie hadde derven gebruyken den tijt van acht daegen.

⁺ Op den XXen Martii en vernamen wij noch anders niet dan verdriet. Tot Ouderkerck buyten Amsterdam waeren sommige luyden doer den goesen bij nacht van den bedde gevangen wechgevoert. Ende waeren die huysluyden in Apcou soe vervaert, dat nyemant van hen bij nacht in huys dorst bliven, maer verlieten haer koyen ende berchden haer tot alle nachten op het casteel, twelck daer stont.

⁺ Op den XXIen quamen wederom tot Amsterdam scuyten van Utrecht ende liep fame, dat die vaert nu met conincks soudaeten soude beset werden. Der werde geseyt, dat tot Utrecht veel luysterings gesien werde, ende hadden veel sorge datter wat quaets op hande most sijn.

⁺ Op den XXII hoerden wij weder, datter hope quame van pays gemaeckt te werden, maer conde nyemant verstaen van wat sijde die pays haer oersaeck soude crigen.

⁺ Men seyde hier mede dingen, waerwuyt verder rumoer ge vreest worde. Van Oudenaerden in Vlaenderen werde vertelt, dat die burgeren daer den Spaensche soudaeten wuyt den stadt verdreven hadden ende dat die dorpen daer gelegen haer oeck bescansteden tegen den Spaengers als tegens haer vijanden. Van Bruysel¹ verstonden wij mede, dat die Spaengerden daer

+ Die poorten in de Waterlantse steden werden toegehouden.

+ Der werden visschers voer Amsterdam genomen.

+ Tot Enckhuysen werden wederom oerlochscepen toegemaeckt.

+ Die goesen en troeren niet.

+ Die goesen crigen Engelsche soudaeten.

+ f. 285. v.

+ Huysluyden werden tot Ouderkerck doer den guesen van den bedde gelicht.

+ Die vaert tusschen Utrecht ende Amsterdam wert met soudaten beset.

+ Der wert weder van pays gesproken.

+ Oproer in Vlaenderen ende Brabant.

1 Waarschijnlijk doelt de schrijver op de muiterijen van Febr. 1576 (M.A. I, 179-181), niet op de mislukte aanval van de muitende Spaanse troepen op Brussel van 20 Maart 1576 (De Pottre 66).

[p. 565]

sonderling getumultueert hadden met dreygementen ende attentaten van de cantoeren op te slaen om daerwuyt haere betaelinge te hebben, waerdoer oeck veel van die Spaengers gevangen ende wel hondert met die justicie geëxcuteert waeren.

Op den XXIIIen ontfingen wij tijdinge, dat in Vranckrijck alle haer⁺ beroerte geslecht ende gepayst waere.

Op desen dach werde die verscheydinge van tconvent ter Lely, daer⁺ boven of geteykent staet, te niet gedaen ende quaemen die susteren wederom bij malcander in haer gemeynschap. tWelck gesciede doer een priester van Leyden, die verloepen was ende tegenwoerdelick in de Oude Kerck diende als cappellaen, bij persuasie in de biecht, daertoe hij versocht was van de conventualen.

Op den XXIIIIen reysden van Amsterdam nae Machlen drie religiose⁺ geprofesside susteren van den Drie Coningen tot Zirckzee, daer die twee of geweest waeren ter Lely ende die derde tot sint Agnieten over die vijf jaeren tijts. Dese vertrocken, doer oersaeck dat dese tijt soe benaut was ende omdat haer die conventen niet langer voeden en mochten.

Op den XXVen begonnen binnen Amster // dam wederom lycentscepen⁺ wuyt Noordelant ende van andere wegen, oeck wuyt Rotterdam, te comen met verscheyde waer.

Op den XXVIen Maert sprack men vreemde versceyde dingen, hoe⁺ die gesturven grand-commanduer groete schat had achtergelaeten, hoe nu sommige Spaensche pagadoren in Brabant gevangen waeren ende hoe Loven, Liere met andere Brabantsche steden hem quijtgemaeckt hadden sulcke soudaeten als sij nu lange mede belast waeren, mids die geweldelick wuyt haer steden verdrivende. Ende werde bij veel geroepen, dat voerseker die Spaensche raet in dese landen soeseer niet meer soude plaets hebben als die gehadt hadde, maer souder nu wuyt gehouden werden, meenende dat sij sulx doende welvaeren souden crigen, sonder anmercken dat doer dusdanige attentaten des conincks gramschap niet dan te geweldiger soude werden.

Op den XXVIIen hadden wij tijdinge van Zirckzee, dat het noch seer⁺ benaut was, sulx dat die gemeent daer binnen wuyt gebreck paerden mosten eten. Ende werde geseyt, dat die guesen op een ree lange gereet gelegen hadden om dieselfde stadt te ontsetten, maer en vordelden nochtans tselfde niet, hoewel sij die wint genouch tot haer voerdel gehadt hadden. Der werde gesuspiceert, dat sij despereerden van het ontset te effectueren.

Op den XXVIIIen liep sprake onder die gemeente, dat die guesen wuyt⁺ versceyde plaetsen in getale bij die derdalf duysent op den XXVen deser maent op reys geweest waeren met scuyten ende ladderen, voernemen hebbende om Amsterdam doer een onversienighe overval te becrachtigen. Men seyde, dat sij binnen den stadt hadden daer sij voerseker assistentie of wachteden ende waeren al an den Overtoem gecomen. Maer en wilde oeck op dese tijt doer Goods gracie dit propoost niet voert. Der quame quaet weer, soe geseyt werde, ende mosten weder terugge. Ende sceydende plonderden sij Aelsmer seer deerlick, soedat menich verdriet hier gesien werde.⁺

Op den XXIXen cond men wel verstaen, dat die fame van desen voergaende dach beroerende die guesen haer opstel niet al wuytstel en was,

+ Pays in Vranckrijck.

+ Tconvent ter Lely vergadert weder.

+ Religiosen van Zirckzee reysen van Amsterdam na Machlen.

+ f. 286. r.

+ Vreemde nieumaren.

+ Tijdinge van Zirckzee.

+ Die guesen comen om Amsterdam onversiens te beclimmen ende plonderen Alsmer.

+ TAmsterdam wert gelt belooft die der guesen verraet wuytbrenget.

[p. 566]

want op desen dach doer den burgemeesteren binnen Amsterdam veel cautelen gepractiseert werden om der guesen voernemen te verhinderen, daeronder sonderling was, dat die scutters voertan haer messen draegen mosten ende dat bij edickt ofgeroepen werde, wist yemant yet van eenich verraet, twelck die guesen schenen voer te hebben, dat sij dat souden openbaeren, met belofte dat die sulx dede gereet terstont soude ontfangen twee hondert R. gl. ende voert soe lange die leefde XXV R. gl. jaerlix¹. //

⁺ Op den XXXen in Maert werde vertelt van Zirckzee, dat het sulx benaut⁺ was dat die inwoenders aldaer nu die jonge kinderen begonnen te eeten ende bleven evenwel soe obstinaet, dat sij malcander eet deden om eerder malcander op te eten dan sij haer souden onder des conincks obediëntie weder willen bekeeren.

⁺ Op den XXXIen seyde men, dat die Staten van Brabant ende Vlaenderen met request an den coninck gesolliciteert hadden om voerts ontslagen te sijn van der Spaengerden regement ende voer een guvernoer te hebben over dese landen den hartoch van Aertschot. Hier vonden hem veel menschen in beswaert, besorricht voer quaet antwoert ende dat daerdoer dese rumoer wel lastelicker oprijsen mocht. Andere seyden, dat Hopperus² wuyt Spaengen quaem om met die broeder van Arschot te regieren.

1 Het laatste werd, zoals de schrijver terecht zegt, officieel afgekondigd (keurboek G fol. 128vo). Waar hij spreekt van ‘bij edickt ofgeroepen’, wordt in het keurboek steeds gesproken van ‘metter clocke gecundicht’.

+ f. 286. v.

+ Afgriselicheyt in Zirczee.

+ Die Staten van Brabant etc. solliciteren met request om den Spaengerden wuyt den lande te hebben.

2 Joachim Hopper of Hopperus, geb. Sneek 1523, hoogleraar te Leuven en lid van de Grote Raad, later lid van de Geheime Raad en de Raad van State, sedert 1566 raadsman en secretaris te Madrid voor de Nederlandse zaken, st. Madrid 15 Dec. 1576 (N.N.B.W., Van der Aa en W.P.).