Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 2

[November]

Op den eersten Novembris hoorden wij, dat conincks armey geweldich⁺ geworden was Bommene¹ gelegen bij Zirckzee, naediemael sij daer eerst⁺ wel tweemael ofgeslaegen waeren, daer oeck veel volcks over wederzijden bleef.

Op den IIen hadden wij tijdinge, hoe dat die prinsch met sijn complicen⁺ geordineert ende bij edickt ofgeropen hadde, dat ygelick, hem subject, in den goosensteden sijn gout ende silver, twaer gelt oft juwelen, brengen most tot Dordrecht omdaervoer te ontfangen tinne gelt ten prijse soe alst bij hemluyden nu gefaluweert was, met belofte dat men ygelick op gelegender tijt hiervoer wederom goet gout oft silver restitueren soude².

Op den IIIen reysde ick met den prior van den Hem^a nae Haerlem ende quame daer bij mijn E. heere den bischop aldaer, dien ick vonde dat in ons convent tot Zijl nu woonde, daer hij hem seer slechtelick liet dienen sonder⁺ eenich bisschops staedt te houden. Des avonts in de avontmaelen sach ick, dat hij hem liet vernoegen met maer één dunne smeerkaers op tafel te hebben. Ende was sijn plaets in de kerck aldaer, als hij sat, sonder dat hij voerwerts yewerts op loonen mocht, geheel open, veel armelicker dan oeck die arme menschen in de parochiekercken sitten. Als hij knielde,

+ NOVEMBER.

1 Op 30 Oct. 1575 werd Bommenede (ten Noorden van Zierikzee, in 1682 door de zee verzwolgen) stormenderhand veroverd (Pot 23).

+ Fame van Bommene in Zeelant.

+ Die goosen moeten haer gout ende silver tot Dordrecht brengen.

2 Vergel. fol 269vo noot.

a ‘Met den prior van den Hem’ is later toegevoegd met dezelfde inkt als het toevoegsel op fol. 265ro.

+ Die bisschop van Haerlem laet hem tot Zijl seer simpelic dienen.

[p. 538]

dan hadde hij een slecht cussen onder sijn knyën ende rustede op een simpele houpstoel¹ wuyt des paters sael gehaelt. Desen heere, mijnheere den bisschop, vraechde ick of wij gheen hope en hadden van des heylich⁺ kercks vrede ende antwoerde dieselfde, dat hij alle dinck // te verwerreder⁺ sach, dan dat hij anders hoeptede dan alleen in de wonderlicke goetheyt ende bermherticheyt Goods, besorricht sijnde, wilde die Heere niet nedersien, dat wij verlang ant eynde van dese beroerte comen souden.

⁺ Op den IIIIen Novembris hadden wij tijding, dat die guesen wederom solliciteerden om weder te mogen tracteren van pays te maeken, maer ontfingen bij den guvernoer antwoert, dat die coninck gaerne gracie ende genade wilden doen, als hij daertoe versocht werde, sonder nochtans met sijn vijanden, hem wesende rebel, te willen tracteren.

⁺ Op desen dach geschiede, dat die guesen, over die hondert int getal, ontrent Ouderkerck bij Amsterdam quaemen, daer sij seker scuyten, die convoy van soudaeten bij haer hadden, overvielen. Dese hadden scurmudsel tegen den soudaeten, daervan sij der sommige ofvingen ende wel vijf nederleyden. Daeronder was een Spaenger die van des conincks wegen daer sijn residentie hadde om te observeren die confiscatie, welck hij dede op sulcke goederen als daer verbij geraeckten te passeren, gecomen met licente wuyt der guesen lant.

⁺ Op den Ven hoorden wij veel sprekens van Bommene, daer boven of geteykent staet, ende werde hier geseyt, dat int overvallen vant selfde daer verslegen waeren wel ses vaendel knechten met vermoordinge van al wat daerinne was, man, vrou ende kint.

⁺ Op den Ven reysde Cornelis Jansz, leeckbroeder, van ons convent binnen der Goude nu verloepen, nae Utrecht daer een cellebroeder te werden, doende dat alleen, omdat hij socht sijn hongerigen buyck te spijsen, alsoe hij binnen Amsterdam groet gebreck leedet.

⁺ Op den VIen scheyde ick weder van Haerlem ende sprake int scheyden met die nonnen van Zijl, die mij met ope monde vertelden in wat ellendicheyt sij haer vonden, seggende dat sij dickmaels maer pottagie en aten van wey ende broot, dat sij niet een kaers over en hadden om opt outaer te stellen als men misse dede ende hoe sij tegenwoerdelick gheen licht en mochten vergelden om voer het heylich sacrament te branden, maer het licht wuyt die kerck lieten.

⁺ Op den VIIen hoorden wij, dat die guesen den coninckinne van Engelant Hollant gepresenteert hadden², mids dat sij tselfde wilde bescermen, maer weygerde die dusdanige presentacie. Ende werden geseyt, dat die jonge broeder [van de koninck] van Vranckrijck tegenwoerdelick versocht werde om der guesen opperheer te weesen, daervan noch gheen breeder besceyt vernoemen werde.

⁺ Op den VIIIen hadden wij tijdinge, dat die soudaeten veel ontboden

1 Wat houpstoel of heupstoel precies betekent, valt niet uit te maken.

+ f. 270. v.

+ Die bisschop heeft geen hope dan op God.

+ Die gosen solliciteren om te tracteren, maer werden geweygert.

+ Tconvoy tusscen Utrecht ende Amsterdam wert overvallen.

+ Fame van Bommene.

+ Broeder Cornelius Jansz reyst om een cellebroeder te werden.

+ Ick reyse van Haerlem met den prior van Hem.^a
Benautheyt tot Zijl.

a ‘Met den prior van Hem’ is later toegevoegd met dezelfde inkt als het toevoegsel op fol. 265ro.

+ Vreemde dingen ende attentaten der goesen.

2 Op 3 Oct. 1575 waren hiertoe voorstellen gedaan in de Staten van Holland en op 13 Oct. was hiertoe besloten. De instructie voor het gezantschap, dat hiertoe werd afgevaardigd, dateert echter pas van 28 Nov. 1575 (R.H. 668, 692 en 732).

+ Fame van den Spaensche scepen.

[p. 539]

werden te Duynkercken te coemen om daer in de scepen // te gaen, die men⁺ seyde dat wuyt Spaengen gecomen waeren tot der guesen verdruckinge.

Men sprake oeck van etlicke benne ruyteren, die op reys waeren om weder⁺ in Hollant te comen.

Op den IXen Novembris hoorden wij, dat Zirckzee hem presenteerde⁺ op te gheven mids behouwende live ende goet, maer werde tselfde geweygert ende werde dieselfde stadt noch altijts stercker belegert, met fame dat men die binnen corten daegen soude bestormen.

Van Woorden werde geseyt, dat haer noch al toevaert werde gedaen van⁺ provant, ende geschiede tselfde wuyt der Goude bij nacht met schuyten, die over het lant, twelck nu wuyt ende inne vloyde, royden ende zeylden naedat het gelegen was.

Op den Xen quame tijdinge van Delft, hoe daer groete rumoer gesien⁺ werde doer oersaeke van sulcke boden, als sij vernaemen dat daer quaemen, wuyt versouck van den goeden catholiken die achter lant liepen, om daer te vernemen of sij yet vandaen mochten crigen tot haer wuyterste nootruft, alsoe sij van als bloot waeren ende gheen middelen en wisten om die cost te crigen. Dese boden, die aldus quamen, werde groot leedt angedaen, in maniere al hadden sij scelmen ende verraeders geweest. Ende quame hierdoer den wuytlanders wederom nieuwe vrees, soedat nyemant voert yet meer wilde scriven, haelende oeck die brieven weder dien sij gescreven ende den boden gegeven hadden.

Op den XIen liepe sprake, dat die van Leyden, Delft met Rotterdam⁺ groete apparaet maeckten om met sulcke schouwen, schuyten ende cleyne scepen, als Leyden int jaer voerleden ontset was, oeck Zierickzee te ontsetten.

Op den XIIen quamen voer Amsterdam sommige Waelsche soudaeten⁺ om nae Haerlem te reysen, die onlanx tevoeren van Haerlem gecomen waeren ende geweest hadden maer ontrent Utrecht, niet anders bedreven hebbende dan dat sij den armen landtman ende huysman traveleerden.

Men seyde hier mede, dat onlanx binnen der Goude die hondertste penninck⁺ twee reysen gegeven was ende tegenwoerdelick die vijftichste penninck gecolligeert werde doer een bode met soudaeten, waermede die onwillich waeren gedwongen werden. Ende worde niet dan groet verdriet ende bangicheyt aldaer gesien.

Op den XIIIen werde versproken, dat conincks armey in Zeelant seer⁺ prospereerde ende dat tegenwoerdelick Zirckzee beschoten werde.

Wij hoorden oeck, dat die van den Briel haer goederen in Delft vluchte,⁺ met additie dat die van Delft altijt verkeerder werden ende nu vast voerhadden om haer dijcken met den eersten noordwesten wynt te doersteken, meenende doer sulx vrij te bliven van met des conincks armey belegert te werden.

Der werde oeck op dese tijt voer nieuwe maere vertelt, dat die scepen⁺ wuyt Spaengen sekerlick in Engelant laegen ende datter twee van die in Vlaenderen gecomen waren // ende dat oeck binnen Antwerpen gestadelick⁺ cleder gemaeckt werden om daermede fray wuyt te risten ende te cleeden den soudaeten, die in dese Spaensche schepen overquaemen. Dit maeckten die menschen op dese tijt malcander diens om soe wat troost te hebben in haer gestaedige benautheyt.

+ f. 271. r.

+ Fame van ruyteren.

+ Wederom tijdinge van Zirckzee.

+ Van Woorden.

+ Veel rumoer binnen Delft over die briefdraegers.

+ Fame, dat die guesen Zirckzee soucken te ontsetten.

+ Soudaeten loepen doer het lant ende bedorven den huysman.

+ Swaere scattinge binnen der Goude.

+ Van Zircksee fame.

+ Die van den Briel vluchten op Delft.

+ Van de Spaense scepen.

+ f. 271. v.
Fame dat tot Antwerpen cleder gemaeckt werden tot behouf van den knechten die mette scepen comen.

[p. 540]

⁺ Noch werde hier vertelt, dat het lant van Poolen tegenwoerdelick mede deerlick tumultueerde, twelck sommige naemen als van den goesen wuytgesteken om hiermede den benauden verder wedemoedich te maeken.

⁺ Op den XIIIIen Novembris spraeke ick een lantman wuyt Apcou, die mij wonder deerlickheyt vertelde. Eerst hoe sij gedwongen werden doer haer oevericheyt, dat ygelick van hem een roer met loot ende cruyt hadde om tot alle clockgeslach gereet te wesen crijchsmansgewijs dien weder te staen, die haer sochten te overvallen, sij waeren vrienden of vijanden. Soe oeck op dese tijt hem meer last in berooft, geplondert ende anders misbruyckt te werden, overquaeme van des conincks soudaeten, die voor Woorden laegen, dan van den goosen. Seyde oeck dese selfde, dat sij nu, haer dorp an alle canten bescanst hebbende, een coppel Waelsche soudaeten geweldelick tegengestaen ende van haer geweert hadden, sulx dat die tegen haer wil mosten scampen. Ende dat mede veel dorpen ontrent Apcou haer huysen verlieten ende tsamen op een coppel als gejaechde scaepkens liepen, hebbende bij haer beesten, sonder dat sij wisten waer sij haer bergen oft laeten souden, bevreest overal vermoort oft gevangen te werden.

⁺ Op den XVen reysde onse supprior nae Haerlem om tot ons convent te Zijl in des soesen plaets den pater aldaer te dienst te wesen.

⁺ Op desen dach werden binnen Amsterdam acht vrijbeuters gevangen ingebrocht, die, wesende in haer dienst van conincks wegen, haer voer ghoesen wuytgevende des conincks ondersaeten berooft ende overlast angedaen hadden.

⁺ Op den XVIen was één van Delft bij ons gecomen ende vertelde die, hoe binnen Delft het hoochtijt van Alreheyligen laetsleden met edickt verboden was, op verbeurte van swaere boeten, te vieren ende werden mede op denselfden dach ondersouck gedaen in den huysen of oeck tselfde gebod onderhouden werde met ofnemen der boeten soe wie contrarie dede. Ende was wederom op Woonsdach voerleden gestatueert ende met publicatie geboden, dat men doens vasten ende vueren mosten oeck op verbeurte van boeten, daer mede ondersouck als boven op gedaen werde.

⁺ Seyde voerts, dat eenen Otto van Egmont¹, die eertijts dit regement seer gedreven hadde, nu hem hiervan // geheelick versceyde met veel teykenen dat dit nu hem leedt was ende mishaechde.

⁺ Op den XVIIen hadden wij tijdinge van de Spaensche scepen, daer voerens veel of geseyt is, dat die coninckinne van Engelant die schat, daerin sijnde, voer haerselven hadde angeslaegen. Ende seyden andere, dat sommige bootsgesellen, vrijbeuters van den goosen wuyt Vlissingen ofte daerontrent, onder dieselfde Spaensche schepen geweest hebbende, daervan sommige genomen ende tschat berooft hadden, mids dat sij tvolck, daerin sijnde, beroyt ende genouch naeckt opt lant in Vlaendren deden loopen. Al welcke tijdinge den bedroufde catholike een groet vernieuwinge ende vermeerderinge was in haer deerlicke swaericheyt. Maer waeren die goosen hierinne seer vermaeckt.

+ Fame dattet lant van Polen oeck tumultueert.

+ Tot Apcou werdet den lantluyden bevolen, dat sij roers moeten hebben ende scansen tegens des conincks soudaeten.

+ Onse supprior gaet tot Zijl woenen.

+ Acht vribeuters coment Amsterdam gevangen in.

+ Verkeertheyt binnen Delft.

+ Otto van Egmont verlaet die goserie.
f. 272. r.

1 Otto van Egmond, heer van Kenenburg, Maasland en Schiplui, geb. 1522, nam deel aan het verbond der edelen en diende aan 's prinsen zijde als diplomaat etc., st. 1585 (Van der Aa).

+ Seer quade tijdinge van de Spaensche schepen.

[p. 541]

Werde voerts noch hier meer geseyt, dat die goosen nu wederom veel⁺ soudaeten gecregen hadden tot haerder assistensie wuyt Schotlant.

Op den XVIIIen Novembris werde verbreyt, dat tot Zirckzee in den stadt groote benautheyt geleden werde, sonderling van versch water, twelck sij niet anders hadden dan dat sij doer tsant distilleerden. Werde voerts vertelt, dat vrouwen ende kinderen daerwuyt gesonden waeren, dien oeck toelieten des conincks soudaeten tot verwondering van veel menschen.

Op den XIXen en hadden wij niet sonderlings dan dat wij malcander met bedrouftheyt ansagen doer groot hartseer, twelck ygelick swaerder⁺ als die ander overquame. Men hoorde niet dan tgunt bangicheyt beoersaecktede, bederfnisse van alle plaetsen met hier toe wonderlicke verkeertheyt der rebellen, die haer niet en ontsagen te bedriven soe wat hem te sinne quame, oeck hoe afgriselick tselfde mocht sijn, waervoer oeck gheen straffe gedaen noch geeyschet en werde, maer verghinck tselfde niet anders dan of sij doechde ende God sacrificie gedaen hadden.

Op den XXen continueerde dese selfde voirs. wedemoedicheyt onder den menschen, met verlangen om kennisse te ontfangen tot wat eynde dese beroerte noch wilde loepen. Men verhoerde niet dan die één logen tegens die ander. Hier werde nu weder wuytgesteken van sekere ambasaten,⁺ wuytgesonden bij die coninckinne van Engelant, sommige an den guvernoer, die grand-commanduer, sommige an den prinsch, om te sien of men eenichsins pays mocht maeken¹.

Liep noch sprake, dat het beleg tot Zirckzee wel met veertich vaendelen⁺ meer als tevoeren nu beswaert was ende dat die stadt voerseker bestormt soude werden.

Op den XXIen beclaechden wij ons onder malcander van die harnackicheyt onser allen, waermede wij toenden dat ons niet temmen noch ter harten keeren en mocht dese swaere deerlicke cativicheyt nu over tlant sijnde, maer bleven die wij // waeren ygelick even stijf opt sijn, in alle onvrienschap,⁺ met andere te verongelijken, te lasteren, te bespotten, sonder⁺ anschou te nemen tegen wyens wij te doen hadden, sij waeren ons gelijck, out, jonck, geestelick, waerlick, overste ofte subjecten, ons niet anders hebbende dan of ons dese des Heeren straffe niet an en ghinck.

Op den XXIIen Novembris continueerde die fame, dat versocht werde⁺ bij die gosen, dat die coninckinne van Engelant haer wilde vougen om hem te wesen een middelaerster van accort met den coninck ende werde nu hier bij gedaen, dat die cancelier van Gelrelant² nu hiertoe, om van dese saeke te tracteren, al ontboden was om te hove te coemen.

Van Zirckzee werde nu hier gebootscapt dat des conincks volck daer⁺ voer soude slaen blockhuysen om die stadt sulx te benauwen ende dat die geheele armey haer hooft voerts hadde om den Briel te besetten ende tlant van Vorn te invaderen.

+ Fame, dat die goesen Schotte soudaten crigen.
Van Zirckzee. dat vrouwen ende kinderen daerwuyt gelaten werden.

+ Niet dan bangicheyt werdt onder den menschen gesien.

+ Fame, dat wuyt Engelant ambasaten gesonden werden om te payseren.

1 Eind October 1575 zond koningin Elisabeth John Hastings naar de prins, Robert Corbet naar Requesens (Read 314).

+ Fame van Zirckzee.

+ f. 272. v.

+ Die menschen sijn malcander contrarie.

+ Fame van pays te maeken.

2 Mr. Arnout Sasbout, 1568 etc. kanselier van Gelderland, 1572 voorzitter Geheime Raad, 1576 lid Raad van State, st. 1583 (N.N.B.W. en Van der Aa, die ten onrechte zegt, dat hij in 1572 zijn functie van kanselier neerlegde, vergel. Brugmans 190). Als kanselier bleef hij tot in 1576 werkzaam. Op 14 Juni 1577 kreeg zijn opvolger, Mr. Boudewijn van Roon, zijn commissie.

+ Fame van blockhuysen te slaen voer Zirckzee.

[p. 542]

⁺ Op den XXIIIen hoerden wij weder, dat conincks armey Zeelant verlaeten wilde, maer en conden niet vernemen doer wat oersaeck dit wuytgestelt werde of watter doens mocht sijn ende werwerts tleger hem keeren wilde.

⁺ Op den XXIIIIen sprack men, dat die cornel in Vrieslant met veel soudaeten op die been was ende dat hij thuys te Memelick ingenomen hadde.

⁺ Op dese tijt geschiede mede, dat een vaendel guesen wuyt Noordelant reysde nae Scevelen¹, twelck vernemende die cornel van Haerlem heeft die vervolcht ende is die machtich geworden, soedat hij veele van dien doerstaeke ende brachter in Haerlem vijf van dien gevangen, daeronder was die capiteyn van tselfde vaendel.

⁺ Op den XXVen werde wuytgeset, dat nu in Vlaenderen gecomen waeren ontrent vierduysent Spaengers, daer opt lant geworpen wuyt die Spaensche scepen, daer noch of geseyt werde, dat tegenwoerdich in Engelant laegen.

Van Zircksee liep sprake, dat die daerinne waeren wel tot twee reysen hem presenteerden over te geven tot obediëntie soe verde men hem wilde doen behouden lijf ende goet, maer en wilde haer des conincks armey niet anders ontfangen dan op genae ende ongenae.

⁺ Op den XXVIen werde wuyt een missive, welck wuyt Utrecht quame, onder den gemeente vertelt, hoe die Spaensche schepen onder Vlaendren waeren, maer soeveel gouts niet inne en hadden als die fame wel geweest was, sulx dat die guvernoor hierdoer des conincks armey, die gestadelick om gelt riep, antwoerde, dat sij paciëntie mosten hebben, met hierbij te seggen: Wilden die soudaeten hem doer die spiesen jaegen, dat hij dat most lijden, maer gheen raet en wist om betaling te doen.

⁺ Vermelde mede dieselfde brief, dat voer // seker tot Bruysel gedaen was⁺ voer conincks Raet die report van de ambasaet des coninckinne van Engelant met een oratie geduerende over die tijt van een ure tot persuasie van accort. Ende werde gehoopt, datter noch al een goede pays soude gemaeckt werden, doer oersaeck <soe daer gescreven stonde> want beyde die pertiën nu moede waeren.

⁺ Van Zircksee was daer oeck inne gescreven, hoe die guvernoer daer selven voer was ende propoost hadde om daer niet vandaen te scheyden sonder sijn wille van die stadt te hebben, al soude hij daer self met alle sijn knechten tleven laeten.

Op den XXVII Novembris hoerden wij, hoe binnen Zirckzee die meeste schat van Zeelant met des prinschen Raet, sijn sonderlinckste predicanten ende andere principale den guesen toegedaen, gevlucht waeren, niet minder denckende, dan dat sij daer int eerste eenich anstoet souden crigen.

⁺ Men seyde oeck hier, dat die dijcken ontrent Zirckzee doergesteken waeren ende dat het leger daerom vandaen vertrecken most.

⁺ Ander staken wuyt, dat die hartoch van Aerschot sijn soon² nu wuyt Spaengen gecomen was, daer hij lange gelegen hadde doer des lants com-

+ Fame, dattet leger Zeelant verlaeten wil.

+ Fame van Memelick.

+ Een vaendel goesen nedergheleyt.

1 Scheveningen.

+ Fame van nieuwe Spaengers, nu wuyt die scepen in Vlaendren gecomen. Fame van Zirckzee.

+ Fame, dat die scepen onder Vlaenderen sijn maer met weynich gelt.

+ f. 273. r.

+ Des coninckinne van Engelant haer ambasaat doet sijn bootscap an den Raet tot Bruysel.

+ Die guvernoer heeft propoost om van Zirckzee niet te reysen, voer hij sijn wille daervan heeft.
In Zirckzee is veel goets met des prinschen Raet gevlucht.

+ Sorch van tleger te moeten vertrecken.

+ Die soon van Arschot comet wuyt Spaengen.

2 Niet de zoon van de hertog van Aerschot was in 1575 in Spanje, maar de halfbroer: Karel Philips van Croy, markies van Havré, geb. 1549, vocht aan Spaanse zijde, in 1575 naar Madrid, keerde in Aug. 1575 terug van zijn reis, ging over naar Staatse zijde, in 1587 weer in genade aangenomen door Philips II, st. 1613 (B.N.B., Van der Aa en W.P.).

[p. 543]

missie, met additie dat doer desselfs sijn report an de Staten die Staten van Vlaenderen nu met den guvernoor geaccordeert waeren.

Op den XXVIIIen werde vertelt, hoe die guesen nu wederom een groete⁺ nederlage gehad hadden ende dit int ontset te doen dien van Zirckzee, sulx boven op den XIen deses maents geteykent dat sij practiseerden om te doen. Die guesen quamen met sommige sceepkens, gelaeden met provande ende soudaeten, met opset om die binnen Zirckzee clouckelick in te voeren. Ende is geschiet, dat sij daer coemende ende wel vermerckende hoe hem onmogelick was om haer concept aldaer te effectueren doer oersaeck van der Spaengers naerstige wacht, haer bekeert hebben naer Bommene, meenende dat wederom in te nemen bij haestige overval ofte andere clouckheyt. Maer is den guesen haer voernemen hier gefalgeert, want sijselver geslagen werden met verlies van deselve scepen ende sulcks als daerin waeren.

Op den XXIXen hadden wij voer nieuwe maere, dat tot Rotterdam wederom⁺ gereetschap gemaeckt werde om tot Zirckzee in te brengen wel vijftich last tonnen bier met andere waere hiertoe, ende werde geseyt, dat men binnen Zirckzee vercocht een mengelen versch waters voer eenen reael.

Oeck hadden wij hier tijdinge, dat conincks soudaeten nu wuyt Crimpen⁺ wilden vertrecken ende tselfde den guesen wederom tevoeren gheven.

Op den XXXen hoorden wij niet dan van benautheyt overal, gelijc voerens. //⁺

+ Die guesen soucken Zirckzee te ontsetten ende werden geslagen.

+ Men maeckt gereeschap om Zirckzee wederom te ontsetten.

+ Fame, dat die Spaenger Crimpen willen verlaeten.

+ f. 273. v.

a ‘Met den prior van Hem’ is later toegevoegd met dezelfde inkt als het toevoegsel op fol. 265ro.