Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 2

[Juli]

⁺ Op den eersten Julius continueerde die tijdinge van Bueren ende werde nu hierbij geseyt, dat, niettegenstaende dat het casteel met contracte overgegaen was, het contrackt hem nochtans niet gehouden werde, want sij van als berooft waeren boven beloften die hen gedaen waeren. // Ende geschiede dit naediemael sij, wuytgeleyt sijnde, van haer convoy verlaten waeren.

⁺ Op den anderden Julii beswaerden die menschen binnen Amsterdam malcander wederom op een nieu met fame, dat die licenten nu of souden sijn ende dat men voert niet meer goets greyn oft anders wuyt Noordelant soude mogen crigen. Ende was te verwonderen, dat nietegenstaende desen roup het coern nochtans bevonden werden van minder prijs te sijn dant in de weeck voerleden geweest was.

⁺ Men seyde oeck, dat het pays most sijn, ende werde die presumptie genoemen wuyt verhoeren dat des conincks armey gheen weerstant gedaen werde int bevechten van Bueren. Ende conde niemant yet sekers voert seggen, dan datter wel waeren die suspiceerden dat men den quaetwilligen socht gedweech te maeken doer overlast, welck den overvallen steden nu angedaen werde mids deesgelijcks innemen. Hetwelck gedocht werde wuytdien, dat van de prinsch nu niet geattenteert werde.

⁺ Op den derden hoerden wij, dat die commissarii over die contracte wederom haer tractaet op hadden gestelt den tijt van acht daegen.

Mede verspreyde die fame, dat ontrent dese tijt over Oeltgisplaet buyten Dordrecht eene guesecapiteyn, Munter van Oudewater¹, met sijn volck doer conincks soudaeten geslaegen was.

⁺ Worden oeck hier wuytgestelt, dat die van Gorcum al spraeck hielen met conincks armey, twelck die gemeente hope gaef, dat die stadt oeck wel onder obediëntie mocht coemen van de majesteyt.

⁺ Op den IIIIen quame nieuwe tijdinge, hoe des conincks leger, daer daechs voer desen dach sprake van geweest was, dat die van Gorcum mede tracteerden van overghaen, nu gescheyden sijnde ygelick wederom op sijn plaets ghinck, daer sij voerens gelegen hadden.

⁺ Hadden hier oeck tijdinge, dat die vrijbeuters van Haerlem den Noorderlantsche^a goesen ontweldicht hadden een groete schat gelts, gecoemen wuyt die licenten, gescheept sijnde om tot den prinsch ghebrocht te werden, daerbij sij oeck vingen een groet monsuer van den prinsch, die dit gelt overbrengen soude, ende was sprake dat dese des prinschen susterling was².

+ JULIUS.
Men en houdet die van Bueren haer contrackt niet.
f. 256. v.

+ Fame, dat die licenten niet meer gaen en sellen.

+ Fame van pays ende waerwuyt sulx gedocht wert.

+ Het tracteren van de pays wert weder opgestelt.
Munter van Ouwater wert bij Oeltgisplaet geslegen.

1 Sivert Evertsz Munter speelde een rol bij de overgang van Gouda in 1572 (Walvis I, 343), eind Juni 1575 sneuvelde hopman Sybrandt (ook wel genoemd IJsbrandt) Munter bij het innemen van de Klundert en Fijnaart door Mondragon (R.H. van 27 Juni 1575, 431).

+ Tot Gorcum wert oeck met coninx volc gesproken.

+ Men seyt, dat het leger scheyt.

+ Die vribeuters van Haerlem benemen den guesen veel gelts.

a Er staat ‘Noderlantsche’.

2 Het gerucht dat een zusterskind van de prins bij een dergelijke scheepstocht was gevangen genomen, is zeker onjuist. Het bericht zelf moet echter een grond van waarheid bevatten. Uit het archief van Medemblik no. 1238 blijkt, dat 10 Juli 1575 door Sonoy een order werd uitgevaardigd, dat niemand met een schip uit het Noorderkwartier naar de Maas mocht varen dan in een convooi van minstens 10 schepen en dat op elk schip minstens 6 lange spiezen moesten zijn. Zulks wegens het grote aantal personen, die onderweg werden gevangen genomen en dan met grote sommen moesten worden losgekocht. (mededeling van Dr. J.W. Wijn).

[p. 509]

Op den Ven seyde men ons, dat die guvernoor-generael selver in persoon⁺ tot Breda hem begeven hadde om den pays te acceleeren ende mede, dat het al geaccordeert was, met additie dat alle contracte bezegelt waere. Maer hoeveel hierof gesproken werde, soe en sach men nochtans niet dat hierdoer yemant seer verblijt werde, overmids dat in dese tijdinge soe dickmaels gefalgeert was.

Op den VIen verhief droufheyt wederom onder den menschen, doerdien⁺ dat veel niet anders conden vermercken dan ten waer maer wuytstelle, soe wat tot noch toe van den pays gesproken was, ende mede want nu weder geseyt werde, hoe over wedersijden ygelick hem niet anders an en stelde dan dat die haer tot oerlogen vouchden. Die prinsch bescreef sijn soudaeten wuyt verscheyde houcken om te comen op een seker plaets. Ende meende ygelick, dat die // prinsch vreese hadde voer invasie van eenige steden, die⁺ hij tegenwoerdelick optineerde, twelck hij sochte te bescutten, sulx oeck sprake was dat des coninx armey practiseerde om bequamelick te doen.

Op den VIIen Julii werden binnen Amsterdam wederom boetsgesellen⁺ angenomen om tot Antwerpen op die geleyen te wesen, welck daer toegemaeckt waeren tot twintighen toe - soe men seyden -, ende saegen hierinne genouch dat van de pays weynich hope was, hoewel die fame liep dat die gecommitteerde noch al bij malcander tracteerden.

Van der Goude hoerden wij, dat men daer voer sint Jan¹ bij ordinancie⁺ van de magistraet gevast ende gebeden hadde in de gemeent ende dat daer op haer manier wat ommegancks gehouden was met den scutterie, die oeck onder malcander hantsgemeen wordende, alsoe sij toch pertiëch waeren, van malcander scheydende niet al ongequetst thuysghingen.

Op den VIIIen ontfing ick een missive wuyt Utrecht, daermede mij ontboden⁺ werde, dat ten huyse van den pastoor van S. Geertruyden² aldaer in den Heer gerust ende gesturven was heer Gerrit Gerritsz Cuylenberch, religioes van ons convent van Syon, die tjaer voerleden in den Hage met sijn prior lange geweest hadde. Ende is dese van de pest gerust. Die Heere sij dese sijn ziel genaedich. Amen.

Men seyde, dat ontrent Woorden een heel vaendel van conincks soudaeten⁺ nedergeleyt waeren doer den guesen ende hadden dieselfde guesen ons volck voerts wel twee scansen ofgenoemen ende quame dit doer oersaeck, dat ons volck Woorden met practijck gepast hadde in te nemen, maer werden selver verrast.

Op den IXen quaeme tijdinge onder die gemeente, dat nu die pays geheel⁺ of was ende dat nu veel crijchsvolck met puniers ofquamen om tlant noch meerder te travelieren, ende werde geseyt, dat die Staeten van Brabant een⁺ groete oersaeke waeren waerom die guesen haer niet wederom en wilden onder den coninck begeven, doerdien dat sij haer niet wilden vougen tot

+ Fame, dat die grand-commenduer tot Breda is.

+ Bedrouftheyt onder die menschen.

+ f. 257. r.

+ TAmsterdam werden wederom bootsgesellen angenomen.

1 24 Juni.

+ Van der Goude tijdinge.

+ Heer Gerrit van Culenburch, conventael van Syon, rust in den Heer.

2 Willem van Beesd, laatste pastoor van de St. Geertruidenkerk, 1586 verbannen, st. 19 Oct. 1603 (Mededeling Gemeente-Archivaris Utrecht).

+ Een vaendel van des coninx soudaeten wert nedergeleyt doer den soudaten wuyt Woorden.

+ Die pays werdet geseyt of te sijn.

+ Die Staten van Brabant werden gelastert.

[p. 510]

contributie van dese orloge met den guvernoor dan met sekere conditiën, welcke hem niet en behaechden.

⁺ Op den Xen quame sprake, dat binnen Utrecht veel bruggens gemaeckt werden, daer suspicie of rees, dat men nu mede voerhadde wederom een tocht te doen op guesenlant. Ende werde evenwel voer seker geseyt, dat men noch al practiseerden ende tracteerden om pays te maeken, met fame dat die president van Hollant gescreven hadde, dat sij nu op een ander voet procedeerden ende niet en twivelde of die pays soude wel coemen.

⁺ Op den XIen hoorden wij, dat binnen Woorden sekere drie persoonen, daer onder eene Thijs was, wesende van Stolwijck, een capiteyn in des conincks regement, maer gevangen in de plaets van Boshuysen, gequartiert waeren, met accusatie dat sij die stadt van Woorden voerhadden ende pratizeerden onder des conincks obediëntie te brengen.

⁺ Op desen dage quaeme één, die onlanx voer dese tijt geweest was tot Vlissingen, Middelburch ende Dordrecht, ende vertrock die dat in die steden van pays weynich gesproken werde. Seyde mede, dat hij tot Dordrecht gesien hadde en scilderie seer afgriselick in spot van God ende den⁺ coninck, te // weten eerst een manier van een coster met een scelle scellende voer een priester, die thoochwaerdich heylich sacrament drouch, ende⁺ volchde dese die coninck, angedaen een sotte caproen met in sijn hant hebbende een toors. Die leser sie dit wel inne ende merckt of dalmogende God dit al te wuyteynde toe sal verdragen sonder vertoeninge van sijnen toorne, overpeynsende des propheets woorden daermede hij spreeckt: ‘Ghi salt met dijnen oogen mercken ende der quaetdaeders loon salt ghi sien’.

⁺ Op den XIIen Julii sprack noch ygelick soe hij gemoet was, sommige van pays ende andere dat die hoepe daerof geheel verliep. Der waeren die wuytspraken, dat veel peuniers ofquaemen ende dat men wederom deen stadt of die ander soude berunnen.

⁺ Van den capiteyn¹, die Bueren bewaert ende tcasteel met contrackt overgegeven hadde, hoorden wij dat binnen Bommel gequartiert was.

Op den XIIIen hadden wij niet anders dan fame, dat des conincks leger nu nae Woerden ende Oudewaeter soude reysen ende dat tegenwoerdich⁺ veel peuniers tot Utrecht gecoemen waeren. Oeck werder geseyt, dat die van Woorden wel vier vaendel soudaeten in haer stadt ontfangen hadden om doerdien tegens des conincks heercracht gestarckt te wesen.

⁺ Op den XIIIIen hoorden wij, dat die guesen buyten Haerlem gehaelt hadden wel driehondert coyen, mids an brant stellende veel hoys, twelck daerontrent opt velt an roocken stonde. Die soudaeten binnen Haerlem trocken tegen denselven guesen wuyt ende hielen met dien scutgevaert, maer en conden dien niet geweldich werden, soedat sij vrijmoedich met die beesten nae Leyden tegen.

⁺ Op den XVen quame een van tsHertogenbosch ende seyde ons die van wonderlicke benautheyt, welck dien van tsHertogenbosch overviel doer den soudaeten diet daer qualick maeckten. Der waeren daer wuyt den bur-

+ Tot Utrecht werden bruggens gemaeckt.

+ Tot Woorden werden sommighe gequartiert.

+ Fame van pays.

+ f. 257. v.

+ Groete spot in scilderie op den heylich sacrament ende den coninck.

+ Igelick spreekt versceydelic: sommige van pays ende anderen van oerloch.

+ Die capiteyn, die Bueren heeft opgegeven, ghequartiert.

1 Kapitein Vogelsanck werd op last van de Staten van Holland gevangen genomen, maar op voorspraak van de prins vrijgelaten (Bor VIII, 644).

+ Die van Woorden nemen knechten inne.

+ Die guesen roeven koyen buyten Haerlem.

+ Tijdinge van tsHertogenbosch.

[p. 511]

gerie binnen die tijt van XII daegen doer den Spaengers wel seven menschen doersteken, onder welck vermoort lach den schouten broeder vandaen. Ende als die quaetdaeders, die sulx bevonden werden bedreven te hebben, gevangen werden, soe quaemen die gemeen soudaeten altsaemen op die been met roupen, dat sij niet soude gedoegen, dat haer medebroeders yet leets angedaen werde. Ende dreychden, waert saeck tegen haer wuytroupen⁺ yet gedaen werde, dat sij tselfden an den burgers verhaelen wilden mids dien te doersteken ende te plonderen, soedat die van den Bosch in groot swaer verdriet waeren, niet weetende wat hem verder soude overcoemen. Brocht mede dieselfde persoon een missive, inhoudende dat nu twee⁺ posten van den coninck gecoemen waeren bij den tracteerders over die pays, met hem brengende groete commissie om den pays te acceleren, // maer werden tselfde voer een fabule ontfangen, sulx voerens deesgelijcks⁺ veel wuytgestelt hadde geweest ende al logentail was bevonden.

Op den XVIen Julii saegen wij niet dan benautheyt der menschen, die⁺ haer droufheyt om des wil seer vermeerde ende vernieude, want sij vermerckten datter niet goets metter waerachticheyt vernoemen werde. Men vonde wel die wonderlicke dingen seyden ende en quame daer verder niet meer of. Ende was dat den minnige die swaerste presumptie van niet lichtelick dese tumults een eynde te crijgen, dat sij waerachtelick wisten hoe groete ongescicktheyt bij den goesen met vrijheyt van ygelick gepleecht werden. In hylicken sach men gheen maechschap mendallen an. Die alleen⁺ malcander begeerden, al waeren sij broeders ende susterskinder, daer werden niet op gesien ende trouden malcander onbecommert. Die religiosen sach men, dat haer cleeden al hadden sij jonckheeren ofte joncvrouwen geweest ende leefden in alle lichtvaerdicheyt met drincken, clincken ende desergelijck teuserie. Oeck hylickten veel van dien met groeter vriheyt, niet alleen sonder daervan doer yemant gestraft te werden, maer vonden wel die tselfde hem tot groete eere spraeken. Ende quamen tot dese dwalinge oeck sulck volck, die voerens haer gedraegen ende gehadt hadden als lichten ende spiegelen van den religie.

Op den XVIIen hoerden wij wederom spraeke van openbaer orloge, met⁺ seggen dat men tselfde onlanx met edickt van coninx wegen publiceren soude. Die Heere, die weet wat verdriet ons hierdoer in ons harte rees, maer hoepten dese fame oeck wuytstel te wesen, soeals tot noch toe seer veel logens bevonden waeren op die goede tijdingen, die men verspreyt had.

Op den XVIIIen werde binnen Amsterdam bij edickt verboden, dat alle⁺ licenten plaets souden hebben, ende werde oeck ygelick scarpelick geinterdiceert op verbeurte van lijf ende goet alle communicatie ende handeling met eenige wuyt den guesensteden te hebben¹.

Werde oeck op desen dach bij placaet geordineert, dat men voertan⁺ niet meer gebruycken soude in enich scriven het woort: ‘Nae gemeen

+ Mercket wel an

+ Fame van pays.

+ f. 258. r.

+ Die menschen vinden haer heel benaut.

+ Groete confuys in allen, sonderling het hulicken angaende. Ongeschicktheyt der religiosen.

+ Fame, dat men openbaer oorloch publiceren soude.

+ Edickt om met den guesen niet te handelen.

1 Dit betrof de afkondiging van een placaat, inhoudende verbod van handel met de rebellen, door een deurwaarder van het Hof op 18 Juli 1575 (Ter Gouw VII, 142). Daar het register met afkondigingen van placaten te Amsterdam niet verder gaat dan de herfst van 1574, is niet met zekerheid na te gaan, welk placaat dit betrof. Waarschijnlijk was het echter het desbetreffende placaat van 4 Juli 1575 (Terlinden 135).

+ Edickt, dat ygelick voertan soewel geestelick als waerlick sijn date in scriven maeken beginnende den eerste Januarii.

[p. 512]

scriven’, of ‘stilo curie’, maer dat het scriven van tjaer altijts generalick van de geestelickheyt, van den Hove ende van andere begonnen sal werden van den eersten dach Januarii¹.

⁺ Mede werde op desen dach gecontinueert den tijt van ses maenden die verhoeginge van den goude ende silvere munte².

⁺ Op den XIXen werde ons vertrocken, dat in de goesensteden publicatie gedaen was van wegen den prinsch, hoe ygelick, die vribeuter wilde sijn, vrijheyt gegeven werde sonder yet te verboeren om te roeven ende alle forts te doen an die van Utrecht, Amsterdam ende andere plecken, hem noch niet toegedaen.

⁺ Wuyt des conincks armey werde op dese tijt den benauden dwaelende catholiken veel goets belooft, met fame dat men nu dese saeke naerstiger anbinden soude. Men seyde, dat tot Utrecht soe groot apparaet gemaeckt werde, dat desgelijcks in onse tijt niet gesien en was. Ende dat men wel drie ofte vier steden tsevens beleggen soude. Dit werde dus vertelt ende men vonde die haer hierinne sonderling vertroost vonden, meenende dat⁺ haer beter waer noch wat in haer verdriet // paciëntie te hebben ende te wachten den straffe over den rebelle, dan dat sij met een gemaeckte pays onder den verkeerde wederom coemende nymmermeer sonder vrees souden sijn van met nieuwe tumult overvallen te werden.

⁺ Op desen dage quame bij ons int convent ter Lely om te woonen die huysvrou³ van een Melchior Gerritsz met haer swaeger Tielman⁴ ende sijn twee soenen Gerit ende Frans ende waeren dese Delfenaers, haer stadt verloepen doer dese swaere turbele. Sij hadden bet als derdalf jaer tot Utrecht geweest, maer en docht haer niet goet om daer langer te tocken.

⁺ Quaeme mede op desen dach bij ons één wuyt der Goude, genoemt Heynrick Proost⁵. Dese was een wuyt den catholiiken van de confederatie om den stadt van der Goude te wederbrengen tot des conincks obediëntie, maer wat verdriet hij hierom geleden heeft en is niet wel te bescriven. Men vinge hem ende werde in scarpe gevangenisse bewaert meer als een⁺ vol jaer met menichfuldige dreygemente dat men hem soude wredelicken om hals brengen. Hij werde oeck deerlick gepinicht ende ongenadelick⁺ ghetracteert. Ende nae alle vyleynicheyt hem angedaen is hij te laetsten sijn gevangenisse ontslaegen, maer werde wuyt den lande die prinsch toegedaen verbannen ende ontfing int laetste ordinantie, dat hij hem wuyt den stadt most versien binnen sekere tijt of dat men hem ophangen soude.⁺ Werde voorts geseyt, dat in dien tijde veel scippers conspireerden ende opstelden om desen Heynrick voers, sijn vertreck waer te nemen ende dan te doersteken, maer heeft God gracie gegeven, dat hij van dien niet bescadicht en is. Ende is te verwonderen, dat onse lieve Heer met alle dese

1 Placaat van 16 Juni 1575 (Terlinden 134).

+ Placaet op die munte.

2 Placaat van 22 Juni 1575 (Terlinden 134).

+ Die guesen ordineren haer vrijbeuters roeven.

+ Veel schoene beloften wuyt des coninks armey.

+ f. 258. v.

+ Melchior Gerritsz huysvrou met andere comen ter Lely woonen.

3 Aeltgen Dirck Joostendr. van der Burch (vergel. fol. 251ro noot).

4 De huwelijkse voorwaarden van de dochter van Melchior Gerritsz, genaamd Magdalena, met Tielman Fransz werden te Delft op 10 Jan. 1566 opgemaakt (1e afd. no. 2065).

+ Heynrick Proost van der Goude comet tAmsterdam.

5 Op 11 Dec. 1576 werd Heynric Proost als verrader uitgezonderd van het pardon na de pacificatie te Gouda (vr. boek fol. 176). In 1581 werd een graf overgeboekt op de kinderen van Heynrick Jansz Proost (grafboek Janskerk fol. 80).

+ Hij lijdet veel verdriets.

+ Sijn gevangenisse wert hij van ontslaegen.

+ Die scippers sijn wuyt om hem te doersteken.

[p. 513]

swaericheyt an desen goede man hem niet heeft willen laeten paeyen maer⁺ hem noch verder heeft willen tempteren, want dese soedrae wuyt den goesen tyrannie niet is verlost geweest of hij is terstont wederom gevallen in de ongenaede van des conincks soudaeten, die hem mede vingen, veel leets andeden, voer een verraeder scelden, van als beroofden ende gevangen brochten tot Utrecht opt casteel, daerwuyt hij niet mocht werden verlost dan doer voerspreken ende bidden van veel goede menschen van der Goude, die daer als ballingen nu lang tijt gedwaelt hadden. Der waeren veel, die haer sonderling verblijden in desselfs sijn verlossinge ende troosten haerselven, mids bedencken dat sij soe dese wuyt soe wonderlick verdriet boven sijnsselfs ende veel alre hope te laetsten verlost was, dat die Heere oeck te laetsten over alle bedruckte ende benaude harten die oogen sijnre ontfermherticheyt soude nederslaen ende dien verlossen.

Op desen voirgaende nacht werde Oudewaeter van des conincks wegen⁺ berunnet ende belegen¹.

Op den XXen hoerden wij, dat die schoudt van Amsterdam gewaerschuwet⁺ werde om voersichtich te sijn tegens den guesen wuyt Leyden, die nu groete gereetschap gemaeckt hadden ende al starck waeren met ponten ende ander scepen om den beesten bij ende ontrent Amsterdam met gewelt te haelen ende te roeven.

Men seyde mede tot desen tijde, dat tot Antwerpen ende andere versceyde plecken groete apparaet gemaeckt werde om met oerlochscepen wat an te rechten //, maer men conde niet seker vernemen wat men doen⁺ soude.

Op den XXIen Julii verscheyden wuyt den convente ter Lely binnen⁺ Amsterdam die twee religiose susteren, conventualen van den convent der Magdalenen binnen der Goude, om tot Haerlem te gaen ende daer haerselfs cost te winnen. Sij hadden nu ter Lely gewoont weynich min als twee jaeren ende ghingen selver wech, doer oersaeck <soe sij seyden> dat sij wel vermerckten die benautheyt van het convent.

Van Oudewater hoorden wij, dat die daer binnen waeren seer vreeselick⁺ schoten tegens des conincks leger, te kennen gevende dat haer voernemen niet en was dan te rebelleren.

Op den XXIIen werde veel wuytstelts gehoort. Men seyde van Bommel,⁺ dat het onder den coninck was; van Oudewater werde geseyt, dat men paralementeerde tusschen den stadt ende tleger om te sien of men mocht accorderen. Der was oeck spraeke, dat Woorden mede berunnet ende belegen was ende dat wuyt Hollant nu in desen anslach over die duysent beesten gerooft waeren.

Op den XXIIIen liep spraeke, dat sommige goesen, ontrent Oudewater gevangen, binnen Utrecht gebrocht waeren ende dat die van Woorden vier wuyt den Spaengers gevangen hebbende één van dien ghedoot sijnde thooft over die muyer wuytstaeken.

Men seyde voorts, dat ons conincks volck nu inhadden die scansen bij⁺ Goverwel, tot Polsbrouck, an die Vlist ende dat die oeck met wel seven vaendelen nu op Haestrecht waeren.

+ Hij wert wederom van den Spaengers gevangen.

+ Oudewater wert belegen.

1 Op 19 Juli 1575 begon het beleg van Oudewater (Brugmans 230).

+ Die vrijbeuters van Leyden dreygen die van Amsterdam haer beesten te roeven.

+ f. 259. r.

+ Die religiosen der Magdalenen ter Goude scheyden vant convent ter Lely.

+ Die van Oudewater schieten tegens des coninx leger.

+ Tijdinge van Bommel, Oudewater ende Woorden.

+ Conincks soudaten nemen veel scansen in ontrent Oudewaeter.

[p. 514]

Van der Goude hoorden wij, dat die capiteyn Wijngaerden daer verset⁺ sijnde nu Swieten¹ daer wederom was, dat men daer seer schansten ende het Minrebroedersconvent, sonderling haer kerck, nu ofbraeken om daer een blockhuys of te maeken. Ende dat die verkeerde haer daer altijts meerder tot rebellicheyt bekeerden, opelick roupende dat sij liever haer laetsten droppel bloot wuytstorten wilden, dan sij haer onder den Spaengers souden moeten begeven.

⁺ Op den XXIIIIen hadden wij tidinge, dat Oudewater van des conincks wegen opgeeyschet was ende dat één wuyt die stadt den eyscher sijn bloete naers toonde in groeter spiticheyt.

⁺ Men seyde oeck hier, datter weder sommige van conincks soudaeten nae Brabant gesonden waeren.

Oeck hoorden wij, dat in Vrieslant knechten angenomen werden te waeter ende te lande met veel gelts op die hant te geven.

⁺ Op den XXVen reysden die Duytsche soudaeten wuyt Haerlem om nae Oudewater te trecken. Dese waeren acht vaendelen starck, ygelick vaendel te minsten van driehondert. Ende waeren hierbij vrouwen ende kinderen, soeveel dat die meenichte, die op dese tijt wuyt Haerlem scheyde, wel groot was vierduysent menschen. Die stadt hadde van dit volck veel geleden, maer het is oeck al te laetsten ten eynde gecoemen.

⁺ Men hoorde hier veel verdriets van der Goude, hoe nu daer veel volcks gevangen, benaut ende gedoot werde, oeck met dien te quartieren ende alle ongenaede an te doen, twelck al geschiede soe men seyde met fame datter verraet soude op hant geweest hebben². Wij vonden ons doer dit seer verscrickt ende verbaest, maer mostent oeck draegen ende lijden, soe alst toch tegenwoerdich een tijt van verdriet waer.

⁺ Op den XXVIen werde ons vertelt, dat binnen Haerlem wederom Walen gecomen waeren, vier vaendel starck, ende souden dese den stadt van conincks wegen voorts bewaeren tot swaer verdriet ende ondrachlicke last der gemeente aldaer, soe sij toch doer voergaende onwaerdeerlicke cost ende scade, welc sij staende desen turbel geleden hadden, hem tot die wuyterste armoede gedreven vonden.

Op den XXVIIen quame een religioes, wuyt Delft tAmsterdam gesonden⁺ om den dwaelende ende verloepe catholiken // te waerschuwen, dat op⁺ den eersten Augusti toecoemende vercocht souden werden alle geestelicke ende oeck wuytlanders haer huysen, landen ende andere goederen om gereede gelde ten behoeve van den prinsch, doerdien want hij gelt most hebben, sonder anschou dat hij daer gheen anspreken mendallen op en hadde³. Dese persoon vertelde ons oeck, dat die guesen aldaer noch even

+ Ter Goude werdet die Minrebroederskerck ofgebroken.

1 Op 18 Juli 1575 wordt Adriaen van Swieten weer als voorlopig gouverneur van Gouda genoemd, daar Wijngaerden enige zaken met de prins had te behandelen en misschien enige tijd weg zou zijn (vr. boek fol. 101). Waarschijnlijk was hij dit geworden naar aanleiding van geschillen tussen Wijngaerden en burgemeesters van Gouda (R.H. 21 april 1575, 251), ook worden andere redenen genoemd (Walvis I, 140 en 373).

+ Oudewaeter werdet opgeeyschet.

+ Der reysen weder soudaeten nae Brabant.

+ Wuyt Haerlem reysen die soudaeten.

+ Benaude tijdinge wuyt der Goude.

2 In de vergadering van de Staten van Holland van 15 Juli 1575 wordt melding gemaakt van een aanslag op Gouda (R.H. 501).

+ In Haerlem comen wederom soudaeten.

+ f. 259. v.

+ Tot Delft vercoopt men der geestelicker ende wuytlanders goeden.

3 Op 12 Juli 1575 besloten de Staten van Holland over te gaan tot het verkopen van de geannoteerde huizen binnen de steden. Op 14 Juli 1575 werd besloten dat dit op 1 Aug. en tien volgende dagen zou geschieden. Deze resolutie en resoluties van 22 Juli, 28 Juli en 11 Aug. 1575 regelden deze zaak verder. (R.H. 487, 494, 528, 533 en 562). Dit betrof uitsluitend de huizen van de uitgeweken particulieren, van een verkoop van geestelijke goederen was nog geen sprake.

[p. 515]

wreet bleven ende nu an den prinsch versocht hadden om den catholiken, die noch bij haer waeren, tot haer predicatie te hoeren te bedwingen, met bedwanck ende authorisatie soe wie daerinne onwillich waere dat men die soude wuyt Delft verjaegen. Seyde voerts dese selfde, dat die clocken van⁺ Oudewaeter nu ontrent acht daegen geleden tot Delft gesonden waeren tot spijs van bosschen daerof te ghieten ende sonden die van Delft wederom nae Oudewaeter seker geschut.

Op den XXVIIIen Julii hadden wij tijdinge, dat tot Oudewaeter het geschut¹ gecoemen was ende dat ment nu stellen soude om dien te beschieten⁺ ende te bestormen. Daer waeren oeck, die wuytstelden dat het leger stille laech ende datter noch hope waere van pays.

Op desen dage quame binnen Amsterdam een religioes, priester regulier van den Hem, die nu wuyt Leyden gescheyden was, als hij daer genouch besloten ende verburgen op een solder geseten hadde den tijt van derdalf jaeren, dachlix celebrerende ende den goeden catholiken haer sacramenten administrerende. Sijn name was B. Maerten Visscher². Dese was mede⁺ in last int overghaen van Schoonhoven met sijn andere medebroeders, die tot vieren toe vermoort werden, maer quame ter Goude, daer hij genouch hem over hadde gegeven om Calvini erroer te doceren, daertoe hem dreve groete benautheyt daer hij hem vonde in gecomen te sijn. Versaege nochtans die goetheyt Goods, dat hij niet alleen om sulx te doen doer goede menschen wederhouden werden, maer oeck quame tot sulcke gracie, dat hij sijn verdwaeltheyt beclaechde ende anderen voerts sterckten dat sij ymmers haer bij den catholike geloeve behouden wilden. Hij hadde binnen Leyden gedragen die swaericheyt van de twee beleggen ende dancktede nu God, dat hij wel sage dat hem wonderlick geschiet was doer die bewaeringe soe van sijn religie ende oeck van sijn lichaeme.

Op den XXIXen werde ons geseyt, hoe wuyt het leger voer Oudewaeter⁺ sekere ruyteren met ses vaendel Spaengers ontrent nae der Goude getrocken waeren om te keeren sulcke ses vaendel guesen als daer vertrocken werde dat tegen hem opquaeme. Ende werde gesien, dat daernae grooten roock opghinck als van brant daer gesticht. Wij ontfingen vrees, dat het in Steyn ende tot Haestrecht mocht sijn, maer en vernaemen niet sekers. Ick sprake één op desen dage, die haer man staensvoet van Oudewaeter quaeme, seggende dat hij sceydende vandaen selver gesien hadde, dat voer Oudewater quamen hondertveertich waegens gelaeden met cruyt, clooten ende andere munitie van oerloge.

Op den XXXen quame wederom binnen Amsterdam deersaeme Pieter⁺ Pietersz, burgemeester van Amsterdam, die nu van des stads wegen te hove boven tot Bruysel, Machlen ende Antwerpen gelegen hadde over die seven verndel jaers achter malcander. Dese was een waerdich, goet, zeloos

+ Die clocken van Oudewater werden tot Delft gesonden tot spijs van bosschen.

1 Dus voor het Spaanse leger; volgens anderen kwam dit pas op 29 Juli 1575 (Brugmans 231).

+ Noch hope van pays.

2 Marten Gerritsz Vischer, broeder van den Hem, kreeg in 1580 alimentatie, vermaakte in 1590 zijn bezit aan zijn standvastige medeconventualen en schreef een geschiedenis van zijn convent (V.R.O.A. 1925 I, 187 en A.A.U. 1950, 177 en 186).

+ Fr. Martinus Visscher, conventuael in den Hem, comt tAmsterdam.

+ Spaengers doen tocht ontrent der Goude ende maken brant.

+ Pieter Pietersz, burgemeester tot Amsterdam, compt van thof thuys.

[p. 516]

heere, die sonderling naerstich was om Amsterdam vrij te houden van de goserie, daer tlant nu seer deerlick mede gequelt werde.

Quame oeck op desen dage tot het convent ter Lely Melchior Gerritsz,⁺ Delfenaer, wiens huysvrou op den XIXen // deser maent boven geteykent staet, dat hier mede was gecomen.

⁺ Op den XXXIen Julii werde ons geseyt, dat die van Woorden op dach tevoeren genomen hadden een wagen volcks reysende tusschen Utrecht ende Amsterdam ende werde hieronder gevangen een soon van Pieter Bicker¹, brouwer binnen Amsterdam, befaemt als één die den goesen wat toegedaen was, maer en werde dat van den guesen dat² niet angesien, die niet anders en sochten dan grijpen ende roeven sonder ansien wien sij overvielen.

+ f. 260. r.

+ Die van Woorden vangen noch een waegen met volck.

1 Pieter Bicker, geb. 1522, brouwer te Amsterdam, st. 1585. Welke van zijn zoons werd gevangen genomen, is niet uit te maken. (Elias I, 178). Op 6 Juni 1575 werd hem de toegang tot de stad geweigerd, daar hij suspect was van geuzerij, pas op 16 Juli na het afleggen van een eed werd hij toegelaten (Ter Gouw VI, 393 en VII, 139).

2 Ter verduidelijking late men dit ‘dat’ weg.