Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 2

[Februari]

Op den eersten Februarii gesciede, dat mij een ansprake mentioon maekende⁺ van de fame welck nu seer gestroyt werde dese accort angaende. Ende seyde, dat hem gevraecht was of hij wel hoep hadde dat dese turbele gepayseert soude werden, mids daerbij sprekende dat men den Turck⁺

+ FEBRUARIUS.

+ Groote afgekeertheyt van den catholike religie.

[p. 472]

liever int lant brengen soude dan men wilde gedoogen die invoeringe der papen religie. ‘O neen’ <hadde die geseyt> ‘der moniken ende der papen gewelt en willen wij niet meerder lijden’. Die leser siet hier, tot wat versmaetheyt in dese tijt die religie geweest is ende biddet God dat hem verleent wert desesgelijcks niet te beleven.

⁺ Op den anderden continueerden noch al die fame van pays ende quaeme één wuyt Vlaerdingen, mijns swaegers swaeger, die oeck vertrock dat mede bij hemluyden in de revolteerde steden soe starck van pays gesproken werde als binnen Amsterdam.

Op den derden sprake ick den prior van Windesem ende als wij tsamen verhaelden die menich verscheyde wuytstellen, waermede die bedroufde⁺ hoe langer hoe swaerder bedrouft werden, soe seyde hij vrijmondich dat hij nu groete hope hadde om sekerlick pays te vernemen ende brocht hij tot affirmatie, waerdoer hij sijn hope fundeerde, dat hem notoir was hoe die bisschop van tsHertogenbosch¹ gescreven hadde an een pastoor tot Amsterdam, hoe doctor Longolius hem geseyt hadde dat voer waerachtich in het accort alle dinck wel ginck ende niet lange vertoeven soude of men soude tgeheele lant verblijdet vinden.

⁺ Op den IIIIen werde geseyt, dat één wuyt der Goude gecomen was, affirmerende dat daer nu die priesters wederom onbecommert vrilick over straet mochten gaen ende dat die borgerie grotelick geaffectioneert was die kercken ende die goodshuysen wederom te restaureren.

⁺ Op den Ven vond men den gemeente binnen Amsterdam sonderling verblijt, doerdien want het coern nu merckelick ofslouch ende mede want die fame liep dat hetselfde gescapen was altijts tot laeger prijs te comen.

⁺ Op den VIen drouch men processie binnen Amsterdam doer beveel van tHof om daerinne den Heere te bidden, dat hij wilde gunnen eendrachticheyt dengeenen, die om pays te maeken bij malcander comen souden.

⁺ Op desen dach werden die nieuwe priorinne int convent ter Lelie binnen Amsterdam ingeleyt, genaemt mater Catharijn Arentsd². Die Heer geve haer gracie. Amen.

Op den VIIen hoorden wij noch al goede tijdinge van het coern, hoe die⁺ rogge nu gegeven // was voer vijftich st. tmudde. Men seyde mede op dese⁺ tijt, datter Delfs bier binnen Amsterdam gecomen was sonder licent te hebben, alleen staende op die vrede welck gewacht werde.

⁺ Op den achtsten Februarii ontviel wederom veel menschen die hoepe van pays, daer ygelick nu die mont vol of hadde, ende was die oersaeck omdat die tijdinge falgeerde, daermede gespreyt was dat op desen dach ofgelesen soude werden bijstant voer seven weken, twelc niet en geschiede. Mede maeckte het den gemeente seer weemoedich, dat sij wel merckten dat niettegenstaende soe meenich goede wuytstel daermede veel goets belooft werde die tijt nochtans even benaut bleve ende die verloepe goede catholike hoe langer hoe deerlicker verghingen ende sterven.

+ Bij die guesen is mede stercke hope van pays.

+ Der wert noch al gehoopt van pays.

1 Laurentius Metsius of Laurens Metz, geb. ± 1520, 1569 bisschop van 's Hertogenbosch, verliet zijn bisdom Nov. 1577, 1579 waarnemend bisschop van Namen, st. 1580 (N.N.B.W.).

+ Tijding van der Goude.

+ Tcoorne slaet of.

+ Men draecht tot Amsterdam processie.

+ Ter Lelie comt een nieuwe mater.

2 Catrijn Arentsdr., geb. 1525/26, reeds in 1565 procuratrix, 1575 priorinne (Van Eeghen 258).

+ f. 238. r.

+ Der comet Delfs bier tot Amsterdam.

+ Die moet van pays vallet bij veel.

[p. 473]

Op den IXen was die vaert tusschen Utrecht ende Amsterdam noch al⁺ seer onveylich ende werden soe nu ende dan sommige schuyten met volck ende goet van den guesen, die wuyt Woerden ende Oudewater quamen, genomen.

Op den Xen hoerden wij, dat op die Meer een schuyt daer Spaengers ende Waelen in waeren van den guesen [genomen] was. Men seyde, dat die guesen den schuyt eysteden dat men die anleggen soude, twelck die schuytvoerder wel siende dat haer vijanden haer te sterck waeren gaern gedaen hadde, maer werde tselfde van den Spaengers verhoeden met dreygementen van⁺ doer haer doerschoeten te werden soe verde hij sulx dede. Ende schoten die guesen tegens den schuyt, waermede de voers. schuytvoerder doerschoeten werde ende sijn voerts den voirs. Spaengers ende Waelen machtich geworden, dien vangende ende spanneden met dreygementen dat sij altsamen hangen souden om deswil want sij des geeyschet sijnde haer niet hadden willen gevangen geven.

Op den XIen quame wederom nieuwe tijdinge van Leyden, hoe daer⁺ gecomen waeren sekere doctoren van der calvinisten seckt, die daer een universiteyt¹ oprechten soude op haer maniere, met ordinantie dat van deselfde universiteyt regent soude sijn die abdt van sinte Baerents², apostaet over een deel jaeren ende nu gehilickt. Men seyde, dat die van Leyden in ansien van tselfde getriumpheert ende veel homoets bedreven hadden met schieten ende anders.

Van de grave van Boshuy, onse stadhouder, gevangen werden verspreet,⁺ dat nu gereschap gemaeckt werde binnen Hoorn om hem een treftelick maeltijt te doen, twelck sijn sceymael wesen soude, met seggen dat men hem alle daechs weder binnen Amsterdam verwachten. Maer werden beyde dese tijdingen voer wuytstel genomen, sonder dat mer eenich geloof in hadde.

Op den XIIen hoerde ick, dat geseyt werde hoedat die gecommitteerde om het accort te maken in arremoede gesceyden waeren ende dat nu wederom achtien groote oerloch // scepen souden toegemaeckt werden als nu⁺ die boyers afgedanckt waeren, sulcks geseyt werde dat metterdaet geschiën⁺ soude.

Op den XIIIen Februarii began onder die gemeent gespreet te werden⁺ van den prinsch, hoe sommige wuyt sijn volck gearbeyt hadden om hem te vergeven ende wilden dat doen om saeke dat sij hem vermerckten gesint te wesen tot pays met den coninck te maken, twelck sij gheensins van meeninge en waeren te accorderen, maer en conde niet vernomen werden dat⁺ van des noch yet was geschiet. Dese faeme verduysterde geheelick alle die hope van de vrede, daer voerens seer grondelick nae verwacht was.

Op den XIIIIen hoorden wij, dat nu die vribeuters haer hoofden geheel⁺ opstaeken ende die wegen overal seer benauden, soedat nyemant hem yewerts wist te bekeeren sonder te staen in swaer pericule van gevangen te werden.

+ Der werden schuyten genomen.

+ Der werden Spaengers ende Waelen gevangen.

+ Fame, dat binnen Leyden een universiteyt gecomen is.

1 Op 8 Febr. 1575 vond de plechtige opening van de universiteit te Leiden plaats.

2 Thomas Tilius of van Tielt, geb. ± 1534, abt van de Cisterciënserabdij van St. Bernard bij Antwerpen, voegde zich in 1566 aan de zijde van de prins, stond als predikant in verschillende plaatsen, tenslotte in Delft, st. 1590 (N.N.B.W. en B.N.B.). Hij behoorde echter niet tot de curatoren van de Leidse universiteit.

+ Fame van de grave van Boshuy.

+ f. 238. v.

+ Wederom quade tijding.

+ Fame, dat men den prinsche souckt te vergeven.

+ Die hope van pays loopt wederom wech.

+ Die vrijbeuters benauwen tlant seer.

[p. 474]

Ende waeren in dese daegen wel ses schuyten volcks van den guesen genoemen tusschen Utrecht ende Amsterdam.

⁺ Op den XVen rees onder die gemeente wederom hope, dat noch al vrede comen soude. Der werde geseyt, dat die gecommitteerde noch eerst tsamen vergaderen souden ende dat die grave van Swartseberch, swaeger van den⁺ prinsch, tot Dordrecht geweest hadde bij den Staten der revolteerde steden, haer naerstelick straffende over tfeyt van het breken ende vernielen der kercken, soedat die van de consistorie, wesende die principaele van dees rumoerdrivers, hierdoer seer nedergeslagen waeren. Men vonde mede op dese tijt wuyt die rijckste binnen Amsterdam, die doer vaste hope, welck sij hadden van pays, voer die lantluyden, wesende bruykers van haer hofsteden, beesten coften om nu tlant in pays te mogen beslaen.

⁺ Op den XVIen hoerden wij, dat binnen Dordrecht opgehangen waeren twee van haer predicanten om saeke want sij sedicioselick gepredickt hadden tegens het accort daervan nu getracteert werde¹. Ende werde voerts geseyt, dat die prinsch binnen Dordrecht sijnde nu van nyemant wuyt haer consistorie volck wilde angesproken werden, hem alleen houdende.

⁺ Men seyde oeck, dat die coninck daerom naerstelick gebode dat men die landen payseren soude, want die Turck hem seer starck maeckte om in Ytaliën ende Spaengen te vallen.

Op den XVIIen worde geseyt, dat die prinsch met die grave van Swartsenburch binnen Leyden geweest hadde ende bleve noch onder die gemeente groete hope van pays doer verscheyde wuytstellen, die soe hier ende daer verstroyt werden.

⁺ Op den XVIIIen continueerde noch die hope van pays ende hadde ygelick in de mont, dattet voerseker pays soude sijn, mids wuytspreken dat soewel die rijckste als die arme geheelick bedurven mosten bliven, waer datter⁺ nu // gheen accort en quaeme, overmids tgeheel bederf van tlant, dat tot gheen verhael soude mogen coemen.

⁺ Op den XIXen Februarii hoorden wij, dat die van Leyden sekere scuyten op die Meer hadden met soudaeten, die alleen tot dien eynde van haer gehouden werden om sulcke visch als sij over hadden met convoy tot Amstelredam te doen brengen, twelck oeck verstaen werde een teyken te sijn dat bij de Leydenaers haer bitterheyt tegen die van Amsterdam seer verginck. Men seyde oeck, dat dieselfde soudaeten op de Meer sijnde beveel hadden haer niet te versetten tegens yemant, voer ende eer sij eerst van anderen gemolesteerd werden.

⁺ Op den XXen waeren missiven gecoemen wuyt Rotterdam, Dordrecht ende andere steden van den guesen, die tijdinge inhielen dat bij hemluyden groetelick gehoept werden op pays ende accort.

⁺ Op den XXIen rees sprake, hoedat die van Delft nu wederom rumoorden mids het hooge outaer, twelck overmids sijn costelickheyt tot noch toe gespaert was, wesende van albaster, an stucken te smijten. Der werden vertelt, dat sij haer tegen den prinsch versetteden sonder te willen verstaen op die vrede, daer nu om gearbeyt werde, roupende dat hij thuys van Borgoingen niet en behoerde te betrouwen, twelck dickmaels haer beloften

+ Wederom hope van pays.

+ De grave van Swartsenberch straft het feyt van tkerck smiten.

+ Fame, dat tot Dordrecht predicanten gehangen werden.

1 Onjuist bericht.

+ Tijdinge van den Turck.

+ Fame van pays.

+ f. 239. r.

+ Die van Leyden bestellen, dat tot Amsterdam visch gebracht wert met convoy.

+ In de guesesteden is hope van accort.

+ Fame, dat tot Delft die kerck weder gesmeten wert.

[p. 475]

ende gemaeckte contracten gebroken hadde. Andere seyden, dat die grave⁺ van Swartsenburch binnen Delft den gemeente opelick wuytgesproken hadde dat hij wuyt Duytschlant alleen gecoemen was om vrede te maeken met volcomen beveel bij den keyser¹ ende het rijck hem gedaen dat hij wuyt dese landen niet weder soude scheyden voer ende eer die partiën geaccordeert waeren, of dat hij desen landen vijantschap oeck van des Rijcks wegen op soude seggen.

Van Rotterdam hoerden wij, dat mede groete benautheyt geresen was⁺ doer oersaeck van sekere soudaeten daerinne sijnde ende nu ofgedanckt waeren sonder dat men die eenich betaling dede. Men seyde, dat mer seer van geplondert te werden vreesde.

Van der Goude ontfingen wij tijdinge, dat noch al twee vaendel soudaeten⁺ in haer stadt hadden ende dat die goede menschen daer sonderling veel leeden, soe doer die swaere scattingen, daermede sij dachlix overvallen werden, als doer den lastigen dueren tijt welck daer was. Ons werde geseyt,⁺ dat mer gave voer een pint slecht biers seven deuts, voer een pint suete melcks een blanck, voer een pont witte butters vijftalf ende vijf st. ende andere waeren naer advenant. Ende was te verwonderen, dat hoewel overal in de guesesteden die // gemeente seer hartelick nae vrede hoepte,⁺ dat des nochtans niettemin die verkeerde haer bitterheyt altijts verder sochten te vertoenen.

Op desen dach werde mij noch vertelt, dat die priors van Windesem⁺ wuyt Amersvoert ende van Leyderdorp wuyt Utrecht gescreven hadden, dat die hope van pays noch altijts meerder rees ende niet te twivelen en stonde of men soude onlanx tot ygelix groete vrouchde veel goets vernemen.

Op den XXIIen Februarii reysde van Amsterdam nae Utrecht deersaeme⁺ Elyzabeth Gerrits, huysvrou van Jan Gerrit Stempelsz, burgemeester van der Goude, ende hadde dese binnen Amsterdam geweest bijnae twee weken, blivende hier langer dan sij gemeent hadde, alleen om oersaeck want sij vreesde van den guesen genoemen te werden, sulx binnen die voirn. tijt van XIIII daegen wel ses schuyten genomen waeren. Het is te verwonderen tgunt wij an haer saegen ende wuyt haer mondt hoerden. Als sij in haer possessie plach te sijn, soe overvloyde sij genouch in allen ende ontfing meenich eewich vreemdelick, sonderling die priester of geestelick waeren, in haer huys, dien sij seer wel ende vrundelick dede. Ende was dese nu tot soe groete benautheyt gecoemen, dat sij opelick belede, dat sij sonder hulp van goede menschen niet mocht etende bliven. Sij seyde haer cost dachlix te sijn als sij thuys waer: erweten, boonen, bouckweytebruy met andere diergelijck slechte ende sobere dingen, sulx haer die heel arme luyden mede behelpen. Ende begave haer seer goetwillichlick om gast te⁺ wesen van dengeenen, die haer begeerden, geen onderscheyt maekende of die oeck ballingen arm ofte rijck waeren, eetende vrijmoedich ende drinckende soe wat haer daer voergeset werde, niet eens warderende wat spijs ende dranck tselfde wesen mocht, soe lief scarrebier ende arme cost als het rijckelickste, met opelick wuytspreken dat sij daer beter welvaert

+ Die grave van Swartschburch seyt sijn commissie.

1 Maximiliaan II, geb. 1527, tr. 1548 Maria, dochter van Karel V, in 1564 keizer, st. 12 Oct. 1576 (A.D.B. en W.P.).

+ Tot Rotterdam rijst benautheyt.

+ Benautheyt binnen der Goude.

+ Duere tijt.

+ f. 239. v.

+ Fame van pays, datter groete hope van is.

+ Jan Gerrit Stempelsz, burgemeester van der Goude, sijn huysvrou reyst van Amsterdam.

+ Mercket wel an.

[p. 476]

ende smaecke in hadde dan sij plege te hebben in haer overvloedicheyt als alle dinck bij haer goet was.

⁺ Op den XXIIIen sprake ick een lantman wuyt Apcou, die mij voer seker vertelde dat nu daechs voer desen genomen waeren bij den guesen wuyt Woerden ofte daerontrent vandaen gecomen ses lantluyden van Apcou, die sij met haer wechnaemen. Ende hadden noch één meer gevangen, dien⁺ sij lieten gaen als sij dien eerst ontcleet tot sijn naeckt toe hadden, werpende het hemde van hem over sijn hooft ende met een rappier sijn naeckte borst prickende, met dreygemente van hem te doersteken soe verde hij haer sijn gelt niet wilde wijsen. Dese raubauwen hadden dese goede man tot Utrecht op die marckt sijn butter sien vercoepen ende tgelt daervoer ontfangen ende dat hebbende, siende wel dat hij niet meer en hadde, soe lieten sij den⁺ goede man van haer wederom gaen. // Dat dese goede man voert vertelde geschiet te sijn ende noch dachlix te geboeren in de contrey van Apcou ende daerontrent van den guesen an den goede lantluyden ende allen, soe wie die wegen gebruyckteden, is te swaer om te verhaelen, want des menschen oeren sulx niet hoeren en soude mogen.

⁺ Ende hoewel dese tyrannie overal ygelick ontwaer werde, soe sach men nochtans dat die fame van pays, daerof nu lange gesproken was, gemeenlick overal met geloof ontfangen werde, sonder dat yemant eens docht dat soe weynich teykenen van vreden gesien werden ende mede dat soe menich reys deesgelijck tijdinge met logentail tot bespottinge der verdreven catholike wuytgestelt waeren.

⁺ Op den XXIIIIen Februarii quame weder wuytstel, dat tot Dordrecht die trommel geroert waer om wederom knechten an te nemen, waermede gesocht werde den goede menschen die hope te verduysteren van pays daerof nu lange gesproken was. Andere seyden dat die trommel was geslagen om knechten te vergaderen tot behouf van den coninck, die sulx socht tot wederstant van den Turck, daerof gesproken werde dat geweldich op die been was om Ytaliën te overvallen. Die leser heeft goet te verstaen, wat benautheyt den wuytlandigen dese faeme hevet beoersaeckt, principaelick daerom want sij toch voerheen veel altijts gevonden hebben, dat het gunt quaet was ende vertelt werde waerachtich te sijn vernoemen werde, maer bleve veeltijts achter ende was logental tgunt troostelick onder die gemeent voer tijdinge ghinck.

⁺ Op den XXVen quame binnen Amsterdam een schip met Engels bier, daer veel spraecks of ghinck. Die schipper seyde, dat hij doer der Goude gepasseert was sonder dat hem yemant hierinne hinder gedaen hadde. Vertelde mede dieselfde, dat in gueselant ygelick die mont vol hadde van pays, dewelck voer die door stont ende onlanx gehoept werde dat comen soude.

Van het Noordelant hoorden wij, dat die steden daerinne geleghen haer niet wilden verstaen over het accort, daervan nu getracteert werde, dan met expresse conditie dat sij haer ingevoerde religie wilden behouden.

⁺ Die mater van sint Agnieten tot Hoorn, binnen Amsterdam balling, vertrock mij, dat sij nu voer seker verstaen hadde hoe die van Hoorn nu wederom getyrannizeert hadden over haer religiosen, die tot noch toe in haer convent sober onderhout gehadt hadden, dien nu op een nieu

+ Ses lantluyden wuyt Apcou gevangen.

+ Wreetheyt ende ongenaede der guesen.

+ f. 240. r.

+ Niettegenstaende dat wel bevonden is die famen van pays veel wuytstel te wesen, soe wert daer nochtans in gelooft.

+ Fame, dat die guesen wederom knechten annemen.

+ Der coemet Engels bier binnen Amsterdam.

+ Tot Hoorn werden die religiose susteren wederom verjaeget.

[p. 477]

verdrivende ende sulx benauwende dat sij nieuwerts herberch oft logiis wisten te crigen.

Bij ons quame noch een wuyt het lant van Luyck ende seyde waerachtich te sijn, dat tot Oosterwijck ende Breda groete vergadering was van treftelicke⁺ heeren, graven ende ander vorsten, alleen om die landen te payseren¹.

Op den XXVIen sprake ick een capiteyn, die mij seyde dat noch niet sekers⁺ vernoemen werde, waerop hem yemant sekerlick funderen mocht om van pays verblijt te sijn, maer meer te vreesen stonde dat ons noch al swaerder voer die door stonde ende dit om reeden want wel gesien werde hoe verkeert die menschen noch waeren. //

Van Alckmaer werde geseyt, dat die burgemeesters daer thuysgecoemen⁺ waeren wuyt haer dachvaert tot Dordrecht gehouden ende toenden met⁺ haer onbescheyde spreken, twelck van haer gehoort werde als sij eerst in haer stadt quamen, dat sij in haer dachvaert soe wel niet gesceyden en waeren, alsoe die opelick seyden dat sij van gheen accorderen en wisten ende noch coninck noch duyvel noch sijn moeder en vreesden.

Op den XXVIIen Februarii ontfing ick een missive wuyt Utrecht, inhoudende⁺ dat binnen Utrecht noch gestadelick gesproken werde dattet sekerlick pays soude werden ende dattet niet te twivelen en stonde of die verdreven ende verloepe catholike souden binnen drie weken weder vrijdom ontfangen tot haer possessie ende verlaeten lant te mogen wederkeeren.

Op den XXVIIIen verhoerden wij, dat die guesen onlanx voer desen dach⁺ geweest hadden ontrent die Vecht tot Longersloot² ende te Nieuwersluys, bedrivende daer veel hoemoets. Men seyde, dat sij daer wel hondert int getael quaemen ende behalven het rooven, twelck sij daer wreedelick deden niet minder dan sij vermochten, soe naemen sij veel menschen met haer gevangen ende hadden sommige gequetst ende drie mannen dootgeslagen.

+ Tot Oosterwijck is vergadering.

1 Op 21 Febr. 1575 benoemde de prins commissarissen voor de vredesonderhandelingen te Breda (V.A. 437).

+ Twifel van pays

+ f. 240. v.

+ Fame van de rebellicheyt tegen den pays der burgemeesteren tot Alckmaer.

+ Een missive van pays.

+ Die guesen overvallen sommige plaetsen.

2 Loenersloot.