Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 2

[p. 466]

[1 Januari - 31 December 1575.]

[Januari]

⁺ Op den eersten Januarii vondt men veel menschen redelick getroost, hoop hebbende doer verscheyde missiven die van harwerts ende derwerts gesonden werden dat sij noch eens pays souden mogen crijgen, ende men hoorden nu niet dat die partiën over wedersijden yet bedreven dat sonderling was, maer bleven die wegen overal geheel onveylich, sulx dat nyemant yewerts mocht reysen dan met groote vreese van sijn lijf ofte te minsten van berooft te werden ende tsijn te verliesen.

Op den IIen hoorden wij wederom veel verdriets, twelck die guesen den catholiken andeden soe waer sij die wisten te becomen, naementlick van sommige lantluyden die wuyt een huysgesin wesende van ontrent Ouderkerck⁺ haer op reys begeven hadden om // met haer suyvel tot Amsterdam⁺ te comen ende sijn dese, wesende in getale ses of seven, ouders ende kinderen, van den guesen gevangen ende in drie verscheyde steden, als Woerden, Oudewaeter ende Alckmer, verdeelt ende malcander ontduystert, lijdende ygelick swaerder dan swaer. Ende waeren twee van dese gesturven, doerdien dat sij in een pesthuys gedreven ende gehouden werden. Ende werden die ander dachlix lastelicke gepijnicht, met dreygementen dat sij noch veel swaerder souden moeten lijden, wilden sij haer niet goetwillich maeken om sulck rantsoon, twelck seer groot was, als men haer opsettede hem an te tellen ofte doen gheven.

⁺ Op den IIIen Januarii hoerden wij weder, dat die troost van pays int lant te coemen heel wechliep. Men seyde, dat die tijdinge, waermede onlanx tevoeren verspreet was dat die Staten van Vlaenderen, Brabant etc. veraccordeert waeren, geheel logentail gevonden werde ende dat dieselve haer even harnackich behielen, niet anders dan of sij voerhadden om oeck tsamen gues te werden.

⁺ Der werden mede wuytgeset, dat sommige guesen in den stadt van Loven geweest hadden, die daerwuyt sceydende met clouckheyt sommige poorteren daerbinnen overvielen ende gevangen vervoerden met propoost van dien swaerlick te rantsoneeren, maer en quamen die guesen tot haer voernemen niet, want die clercken dit vernemende haer sterck maeckten ende hem den gevangens ontweldichden.

⁺ Op den IIIIen ontfingen wij nieuwe maer, hoe int lant van Poelen wederom sonderling rumoer van den kercken te smijten ende den priesteren te overvallen ende te vervolgen opstonde. Twelck men seyde, dat gedaen werde van den soudaeten, die voerens met den nieu gecoren ende gehulde coninck, nu coninck van Vranckrijck¹, int lant gecomen waeren, daer nu sijnde tot bescerminge van tlant ende die catholike religie.

⁺ Wij hoorden oeck, dat die nieuwe coninck van Vranckrijck, wesende mede coninck van Polen, vergeven was.

Op den Ven werde ons vertrocken, dat onlanx tevoeren van de minister² der Minrebroeders gescreven was een missive tot een broeder, die van hem versocht hadde een obediëntie om in Brabant te mogen woonen. Ende

+ JANUARIUS 1575.

+ f. 234. v.

+ Jammer sommige catholike, van den guesen gevangen, angedaen.

+ Die hope van pays loopt wech ende bliven die Staten noch twistich.

+ Wat sonderlings, twelc tot Loven soude gesciet sijn.

+ Het rumoert oec int lant van Polen.

1 Hendrik III, geb. 1551, in 1573 koning van Polen, volgde op 30 Mei 1574 zijn broer Karel op als koning van Frankrijk, st. 1589 (N.B.G. en W.P.).

+ Fame, dat die coninck van Vrancrijck vergeven is.
Een bedroufde missive van den minister gescreven.

2 Matthias Cats, geb. Brouwershaven, minister-provinciaal van de provincie Alemania Inferior van de Minderbroeders-Observanten 1574 tot zijn dood, st. Leuven 6 Maart 1576 (N.N.B.W. en Collectanea Franciscana Neerlandica I, 1927, 364).

[p. 467]

vermaende desen brief denselfden broeder, dat hij hem wilde gelaeten in de plaets daer hij was ende van dies hem bedancken. Scrivende opelick, dat hij wel sage dat die landen van Brabant, Vlaenderen etc. al heel anders tot den religie waeren ende sonderling hem ofkeerden van der minrebroeders oerden, dien genouch groete onwaerdicheyt toenende.

Op desen dach verhoorden wij, dat onlanx voer dese tijt binnen Leyden⁺ met den stadtsclock ofgeroepen was, dat alle vergaderingen van religiose maechden, sulx daer noch tot desen tijt sommige bij malcander waeren, nu mosten verscheyden ende en mochten voert niet meer bij malcander woenen dan // ten hoochsten drie personen.⁺

Op den sesten Januarii quame weder onder veel sprake, hoedat tegenwoerdelick⁺ seer getracteert werde van pays, ende men seyde opelick dat nu tot Antwerpen ofgeroepen was, hoe ygelick toegelaeten werde tot den anderen te reysen om sulx te reeden ende in te haelen als yemant yewers hadde staende sonder ansien van de pertie. Ende was dese tijdinge veel tot verscrickinge, sommige tot blijschap, alsoe sij groot verlangen hadden om in de haeren <daer sij wuytdwaelden> te coemen, maer die diepsinnige waenden dat sulx niet oerber en waere, noch oeck niet geschien en soude.

Op den VIIen spraeken wij een religioos, conventuael tot Blocken buyten⁺ Hoorn, diewelck op reys geweest hadde om nae Brabant te reysen, maer werde om tselfde te volbrengen verhindert ende most wederkeeren doer tgewelt, twelc die rebelle Spaengers dien andeden, soe wien sij ontrent haer passerende vonden, houdende die wegen geheelick onveylich mids beroevende ende veel verdriets andoende eenen ygelick dien sij conden becomen, niet anders dan of sij openbaer vijanden geweest hadden van het lant.

Op den VIIIen was één wuyt der Goude binnen Amsterdam gesonden om⁺ sekere bootscappen onder vrienden over ende weder over te bestellen ende seyde dese, dat in de weeck voerleden binnen der Goude gehulyckt waeren wel vijftien religiose professide susteren, stellende dese haer niet anders dan die waenden dat haer sulx wel betaemde als sij deden, sonder eens te peynsen dat dese beroerte een wederkeer soude mogen crigen.

Op den IXen verhoorden wij, dat tot Segvelt achter Woerden gevangen⁺ gelegen hadden die nu gelost waeren sommige van der Goude tot Amsterdam woenachtich. Dese claechden, dat sij in een toorne aldaer hadden moeten leggen mets grooten honger te lijden ende was het rantsoon voer één van dien seven ponden Vls. Dese één was een swaeger van den procurator tot tGravezant, die oeck dese voirn. somme verschoot, ende seyde dat⁺ groete sorge was voer eene Gielis van der Aer, die ons meenich bootscap ter Goude gedaen hadde, dat dese van den guesen vernielt was, want hij bij hem gevangen geseten hadde ende met hem wuyt den toorn gehaelt werde, maer wist voert niet waer hij geeynt mocht sijn.

Op den Xen liep sprake, dat die prinsche tot Breda was, ende seyden⁺ andere, dat hij in Zeelant was ende bij hem hadde Mr. ende doctor Longolium. Der waeren oeck die wel wilden weten, dat hij hem binnen Dordrecht begeven hadden om aldaer in communicatie te coemen met zekere gedeputeerde van het rijck, daer oeck bij zoude sijn die grave van Swartsenburch. Ende waeren versceyde opiniën van dese vergaderinge, want sommige van pays hoepteden ende waenden andere, dat van dies gheen hope altijts en ware.//

+ Tot Leyden wert wederom over die geestelickheyt gevallen.

+ f. 235. r.

+ Fame van pays.

+ Die Spaengers maeken die wegen onveylich.

+ Ter Goude hylicken veel religiosen.

+ Tot Segvelt sijn Gouwenaers gevangen.

+ Gielis ons bode ter Goude wuyt der Aer.

+ Versceyde tijdinge van den prinsch ende van sijn dachvaert.

[p. 468]

⁺ Op den XIen Januarii werden binnen Amsterdam één gehangen, genaemt⁺ Brant Aris¹. Dese was onlanx tevoeren gebannen geweest doer oersaeck van groete scelmerie, welck hij bedreven hadde, quellende ende travelierende soewel den vrienden als den vijanden met vrouwecracht ende andere vreemde geweldige stucken. Boven sijn banninge quaeme hij wederom binnen die Amstelredamsche vrijdom, achtervolgende sijn oude regement, ende is hierdoer tot sijn eynde gecoemen, twelck oeck den geheele gemeent tot sonderling verwonderinge was, want ygelick tuychde dat hij sonder enich berou van al tgunt hij gedaen ende bedreven hadde sterve, bewijsende tselfde mids sijn stuertse lichtvaerdicheyt, welck hij betoonde tot alle goede vermaeninge dien hem van sijn biechtvaeder oft anderen gedaen werde.

⁺ Op den XIIen hoerden wij wederom, dat die van Campen angehaelt hadden een schip gelaeden met tien tonnen buscruyt ende voert met wijn, twelck tot Enckhuysen wilde reysen, waerdoer wel gesien werde datter weynich hope noch was van pays, hoewel die gemeent daerof veel in de mont hadde.

⁺ Ick sprake op desen dach den pastoor van Haerlem,² die mij seyde, dat hij niet eens en peynsde, dat hier pays soude gemaeckt werden, maer dat wij meerder verwachteden tegens die toecoemende tijt des conincks armey veel groeter ende swaerder dan men dien oyt tevoeren gesien hadde.

⁺ Op den XIIIen ontfing ick een missive wuyt Utrecht, inhoudende dat die prior van den Hem deser werlt overleden was. Ende verstonden, dat mede die prior van Gravezant onlanx tevoeren tot Delft in den Heer gerust was, soedat nu alle die priores van tcapittel te Syon gesturven waeren, wuytgesondert die prior van Steyn die doer Goods gracie noch leefde soelange alst God geliefde. Die Heere gewaerdich deser zielen genaedich te sijn.

⁺ Op den XIIIIen hoerden wij weder, dat nu op een nieuwen ofquaemen tien vaendel Spaengers, maer en conde niemant verstaen werwerts sij heenen wilden.

⁺ Op den XVen verspreyden hem noch die fame, dat noch seer groete hope was van accordt te comen ende dat tegenwoerdelick tot Bruysel groote vergadering quaeme soe wuyt Duytslandt als van andere weghen om van pays te spreken.

⁺ Op den XVIen was binnen Amsterdam een groet rumoer, doer oersaeck dat geseyt werde hoe seker conspiratie begrepen was om den stadt onder den guesen te brengen. Het was Sonnedach ende der werde noch gepredickt, noch vesper gedaen. Die soudaeten mosten ygelick op haer plaets om te bewaeren den Dam, bruggen, stegen ende straten ende waeren die scutters met haer geweer doer bevel van den wethouders geordineert om sekere huysen ende plaetsen te besoucken, vernemende of yewerts yet te doen mocht sijn, twelck sij oeck trouwelick ende naerstelick deden, maer en conde nyemant vernemen datter yet oneffens gevonden werde³. //

+ f. 235. v.

+ Binnen Amsterdam werdet één gehangen.

1 Daar hij niet in het confessieboek voorkomt, maar wel wordt genoemd bij de verhoren, aangehaald fol. 224vo, is hij blijkbaar veroordeeld van militaire zijde.

+ Die wuyt Campen haelen een schip van Enckhuysen an.

+ Opinie, dat dit oerloch noch swaerder vallen wil.

2 Hoewel Wierick van Ham Blisius al officieel was ontslagen als pastoor van Haarlem, bedoelt de schrijver toch klaarblijkelijk hem (vergel. fol. 243vo).

+ Die priors van den Hem ende Gravezant rusten in den Heere.

+ Fame van Spaengers.

+ Fame van accort.

+ Groet rumoer binnen Amsterdam met suspicie van verraet.

3 Op 13 en 15 Jan. 1575 werden maatregelen naar aanleiding hiervan met de klok afgekondigd (keurboek G fol. 112vo en 113vo), zodat men deze gebeurtenissen op 15 Jan. 1575 stelt (Ter Gouw VII, 136). Waarschijnlijk heeft echter de schrijver, die speciaal de zondag vermeldt, die inderdaad op 16 Jan. viel, gelijk.

[p. 469]

Op den XVIIen Januarii werde geseyt, dat het rumoer, op dach tevoeren⁺ geweest was, sijn oerspronck hadde wuyt sekere missiven, die onderscepen⁺ waeren gesonden wuyt Alckmer in Amsterdam ende wuyt Amsterdam in Alckmer, inhoudende seynen ende manieren hoe Amsterdam soude mogen verraeden werden.

Op den XVIIIen quame binnen Amsterdam tijdinge, hoe tot tsHertogenbosch⁺ vergadert waeren vier ofte vijf graven¹, die daer tracteren souden van pays, ende werde geseyt, dat dye volcomen commissie hadden om al te doen tgunt tot vorderinge van dese accorde mocht sijn, met conditie dat die coninck die religie soude behouden ende soudaeten in den stede hebben.

Op desen selfden dach hoerde ick, hoe tot een dorp, Nichteveen² genoempt,⁺ geschiet was dat een vrou doet op die vloer stonde ende quamen daer in dat huys sommige soudaeten, wesende daer tot bescerminge, die dat lijck wuyt het voerhuys naemen ende steldent int achterhuys, ende schickten haer daernae tot alle rumoer in dat huys te maeken. Sij smeeten doet sulke coyen ende verckens als sij daer vonden, sij haelden wel ses tonnen biers tot last van des gesturven vrouwe haer man ende tierden haer niet anders met alle dinck te vernielen ende doer te smijten dan of sij wilde beesten geweest hadden, sulx dat men seyde dat dese goede man scade hadde wel over die driehondert R. gl. Ende ginck dit al voer goet doer, sonder dat yemant hier tegens yet of dede of seyde.

Op den XIXen sach men die gemeent sonderling verblijt doer gemeen⁺ spraeck, die soe hier ende daer verspreyt werde, te weten dat voerseker vaste hope was dat onlanx pays werden soude. Der waeren die opelick seyden, dat sekere twee Gouwenaers wuyt der Goude gecomen waeren tot Amsterdam, bootscappende dat certeynlick binnen der Goude pays vercondicht was. Maer vernaemen wij naemaels, dat dese alleen geseyt hadden, dat sij ygelick wel wilden versekeren, die ter Goude begeerden te reysen, dat dien in die stadt gheen leet geschiën soude, maer mosten evenwel getroost sijn het leet soe wat hem onderweechs overquaeme.

Op den XXen werde ons vertrocken, dat binnen Alckmer nu onlanx geleden het hart levendich een wuytgesneden werde ende voerts geverndelt. Men seyde, dat dese sijn accusatie, waerom hij dit lijden most was, dat hij met des conyncks volck communicatie gehouden had, raet gevende hoe men die scans, welck tCalf genoomt werde, soude mogen geweldich werden.

Op den XXIen beclaechde ick mij hartelick van die swaere benautheyt daer ick mij tegenwoerdelick in vonde, die sulx was dat ick niet conde verstaen wat mij te doen stonde om plaets te vinden, daer ick onbecommert sonder vrees van in der verkeerde haer handen te coemen mij soude mogen begeven tot mijn staet³ te beleven. Die Heere dede met mij wonderlick, mij met veel dingen wonderlick versiende, maer en conde nochtans niet

+ f. 236. r.

+ Van Amsterdam te verraeden.

+ Fame van accort.

1 Waarschijnlijk passeerden deze op hun reis naar Dordrecht (vergel. fol. 236vo) Den Bosch (Van Zuylen II, 902).

2 Nichtevecht.

+ Tot Nichteveen gesciedenisse.

+ Groete sprak van pays.

3 Waarschijnlijk is bedoeld geestelijke staat.

[p. 470]

vernoucht wesen, wel vermerckende dat nyemant soeveel hadde die niet gedreycht werde tot die wuyterste armoede te coemen. //

⁺ Op den XXIIen continueerde die fame, dat voerseker tegenwoerdelick⁺ seer getrackteert werde van pays ende dat die revolteerde steden haer gedeputeerden gesonden hadden tot Dordrecht om daer met malcander te spreken.

Men seyde oeck, dat die van der Goude sekere vrijbeuters¹ op doen hangen hadden ende dat daer mede sterckelick van accort gesproken werde.

⁺ Op den XXIII Januarii werde binnen Amsterdam den conventen insinuatie gedaen, dat ygelick daer den Heere hartelick bidden soude ten eynde tgunt voerhanden was tot een salich eynde mocht comen.

⁺ Op den XXIIIIen was noch al rumoor van accort, maer werde versceydelick van tgunt voer die hant was wuytgesproken. Sommige seyden, dat die pays al gemaeckt was ende dat het gunt gesloten was nu soude werden wuytgesproken ende versekert mids het bijwesen ende beloven van vijf graven, die hier tot Dordrecht gecomen waeren. Andere vertrocken, dat noch eerst getracteert soude werden. Maer quame die gemeen sprake daerin overeen, dat die vergaderinge soude vallen tot Dordrecht andere op den XXVen ofte den XXVIIIen deser maent². Men vonde al veel, die vrees hadden dat het noch tot gheen perfectie comen soude, nemende haer fundament daerwuyt dat sij vermerckten der guesen moet noch al te hooch te wesen, twelck sij toonden midsdien dat sij haer lieten thuys coemen ende selver gheen genaede en sochten.

⁺ Op den XXVen veranderde die tijdinge van den pays, daer nu veel rumoers of was, een weynich ende werde nu van bestant gesproken, die dueren soude den tijt van drie maenden om daertusschen alle dingen verder te beslechten. Men seyde, dat in de revolteerde steden sulx al ofgelesen was, mids dat oeck die dienst der heyliger misse daer weder toegelaeten ende verdraegen werde. Twas te verwonderen, dat niettegenstaende soe menichvuldige logens, als <staende desen turbele> den gemeente in versceide tribulatie versceydelick sijn angerecht, nochtans noch al met blijschap gehoort ende gelooft werde soe wat tot troost van yemant yewerts vercondicht werde. Die Heere most dit claerlick doen om doer sulx die sijnen te onderhouden, dat sij wuyt weedemoedicheyt niet en vergingen, alsoe dongenaede, welck den goodsvruchtige overghinck, swaerder gevonden werde dan die van een mensch sonder merckelick Goods gracie mocht geleden werden.

⁺ Op den XXVIen werde geseyt, dat Longolius met die heere van S. Aldegundis als commissarii van de gedeputeerde over die accort, tot Dordrecht vergadert, van Dordrecht gesonden waeren tot den guvernoor om met hem over sommige differenten te tracteren³. Ende werde op desen dach opelick

+ f. 236. v.

+ Tot Dordrecht vergaderen die revolteerde steden.

1 Op 2 Nov. 1574 waren te Gouda Jan Roeloffsz van Visvliet en Aelbert Jansz van Emden wegens diefstallen tot de galg veroordeeld (R.A. 177 fol. 63 en 63vo). Waarschijnlijk is het echter niet, dat de schrijver daarop doelt, daar hij berichten uit Gouda veel sneller placht te krijgen.

+ TAmsterdam werdet gebeden voer accort.

+ Versceyde tijdinge van de dachvaert tot Dordrecht.

2 Op 25 Jan. 1575 kwam Günther von Schwarzburg in Holland met vier andere Duitse graven (Brugmans 192), eind Jan. 1575 kwam hij te Dordrecht (Bor VIII, 595).

+ Fame van bestant.

+ Der reysen commissariën tot den guvernoor.

3 Op 26 Jan. 1575 vertrok Leoninus voor een ruggespraak naar de landvoogd (Fruin II, 370).

[p. 471]

wuytgesproken, dat niet te twivelen en stonde of ten soude pays // werden,⁺ doerdien want die guesen hiertoe gedwongen werden om haer onder den coninck te begeven mids den graven ende andere groete heeren, dien sij te vijanden souden crigen, waert dat sij obstinaet bleven.

Op den XXVIIen Januarii quame weder ander tijdinge, hoe die wuyt⁺ Noordelant haer achterhielen om met den coninck te accorderen ende spraken wuyt dat sij in alle geval of sij pays maeckteden wilden eerst versekert sijn, dat die van Amsterdam gheen vaert souden hebben van groete scepen den tijt van seven ofte acht jaeren ende deden dit in maniere alsof die van Amsterdam doer haer getrouheyt tot den coninck ende God misdaden hadden ende haerselfs rebellicheyt gheen straffe toe en behoerde.

Op den XXVIIIen ontfing ick een missive wuyt Haerlem, inhoudende⁺ dat de^a supprior van Syon gehilickt was an een religioes te Rotterdam ende dat een ander priester van tselfde convent hem begave tot een vrijbeuter te sijn, tribuleerende den goede menschen, welck hij buyten den stadt yewerts wiste te becoemen.

Op den XXIXen werde noch al breet wuytgestelt van pays te werden,⁺ maer soe wie verdreven waeren ende van benautheyt vergingen dese en werden voertmeer doer dusdanige tijdingen niet alleen niet verblijt, maer meerder benaut, bedrouft ende verslegen, siende dat dit al maer wuytstel ende montsoet was ende oeck een appel mede te spelen.

Op desen dach is binnen tconvent ter Lely tot Amsterdam gesturven⁺ deersame suster mater Wyven Leeuwendochter, priorinne van tselfde convent, doer die sieckte welck men pleuris noomt. Die Heere sij haer ziele genaedich.

Op den XXXen quamen noch al missiven van versceyde wegen, inhoudende dat die pays voerseker verhoept werde. Men seyde nu, dat alle die Staeten van tgeheele Nederlant vergaderen souden binnen Dordrecht op den XVen des ancomende Februarii om dese pays te helpen bevestigen. Ende vonden haer die coerncoepers doer dese tijdinge vervaert, sorch hebbende dat haer coern op laege prijs comen soude, waerom sij oeck datselfde sochten te venten ende te vercoepen mids presentacie van lange te borgen.

Op den XXXIen hoerden wij wederom anders dan tevoeren, te weeten dat die heere, heere van S. Aldegundis, tegenwoerdelick in Engelant was ende dat men niet conde vernemen van yemant voerseker gecomen te sijn tot Dordrecht van des conincks wegen, maer continueerde die fame datter groete vergaderinge vallen soude ende datter groete hope ware datter wel accort comen mochte. Voer seker werde geaffirmeert, dat die¹ wuyt Noordelant met consent van die wuyt Haerlem te dachvaert nae Dordrecht getrocken werde, twelck voerheen niet geleden soude hebbe gewerden. //⁺

+ f. 237. r.

+ Vreemde dingen.

+ Noch vreemder dingen.

a Er staat ‘een’.

+ Tijdingen van vrede en vermaeken die bedroufde niet.

+ Die priorinne van der Lelye rustet in den Heer.

1 Ter verduidelijking schrappe men dit ‘die’.

+ f. 237. v.