Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 1

[September]

⁺ Op den eersten Septembris quaeme een eerlick man van Leyden ende wuyt den Hage, die daer geweest hadde om sekere sijne affaren. Dese vertelde ons, dat hijselver gesien hadde over die duysent beesten, welcke haer in Hollant niet langer verburgen en mochten doer die doersteekinge van den dijck ende sochten plaets om haer opt hooch ontrent Noortwijck te onderhouden. Hij hadde oeck gesien, dat die van Leyden noch daechs tevoeren tegens des conincks volck geschermudtst hadden ende in de nacht geviert hadden. Ende seyde voerts, dat die wuyt conincks soudaeten nu alle het gewas buyten Leyden als wortelen ende andere moes wuytgetrocken ende wechgenoemen ofte vernielt hadden. Twelck wij te beter als waerachtich ontfingen, soe wij ten tijde als dit geseyt werde selver saegen dat een schuyt vol moes voer Leyden gewasschen binnen Amsterdam gebracht werde.

Van der Goude werde mede geseyt, dat die Goukaede wel een voet met het waeter overliep ende dat die halve marckt binnen den stadt al onder was. Ende datter voerts veel verdriet gesien werde van de lantluyden wuyt den⁺ dorpen daerontrent gelegen, // die veel huylende ende screyende voer der Goude quaemen om haer daer tegen het water te verbergen ende nochtans niet ingelaeten werden dan die soeveel gelts met haer brochten, waermede sij voer een jaer mochten gevoet werden.

⁺ Op den anderden Septembris hadden wij wederom één bij ons die van der Goude quaeme ende seyde dese, dat ten tijde als hij wuyt der Goude scheyde die sluyse aldaer opgeset¹ ende opgehouden werde om tlant onder te doen loopen met groot verdriet van meenich eewich lantman, die niet en wist waer hij hem met sijn beesten keeren soude, brengende dieselfde binnen den stadt aldaer op die merckt an het stadhuys in gheen minder getaele dan oft beestemarckt geweest had.

⁺ Seyde oeck dieselfde, dat de pest seer aldaer regneerde ende datter veele wuyt die rijckdomme ende mede van de principaele goesen gesturven waeren, noemden onder andere een tSchaep² genaemt.

+ SEPTEMBER.

+ f. 221. v.

+ Ter Goude wert die sluys opgehouden ende comen veel lantluyden in met beesten.

1 Op 27 Aug. 1574 besloot de vroedschap volgens commissie van de gouverneur de volgende dag de sluizen binnen de stad open te zetten (vr. boek fol. 79vo).

+ Die pest is binnen der Gou.

2 Cornelis Dircxsz ('t) Schaep, korenkoopman, kocht in 1572 en 1574 koren voor Gouda in (vr. boek fol. 20, 71 en 81), was sedert 25 Juli 1573 lid van de vroedschap en nog bij zijn dood (vr. boek fol. 77), op 8 Maart 1575 werd aan zijn zoon het vaderlijk en moederlijk erfdeel bewezen (weesboek I fol. 273).

[p. 437]

Op den IIIen quamen op die morgen ontrent seven uren binnen Amsterdam⁺ die cappellaen met die edelmannen van die grave Boshuy, onse stadthouder, negen int getal¹, soe sij gevangen geweest hadden van den guesen bijnae een jaer tijts, in de tijt als die grave voirs. met sijn schip die groete nederlaege lede. Dese edele binnen Amsterdam coemende sijn eerst in de Oude Kerck voert hoochwaerdich sacrament gegaen ende hebben daer dalmogende God gedanckt ende gelooft voer haer bewaernisse dat sij van den guesen niet verslonden en waeren, twelck sij alleen des Heeren bermherticheyt toescreven. Ende bleve die grave noch gevangen onder die rebellen. Men seyde, dat dese edelen haer gevangenisse ontquaemen doer sommige gevangens, die binnen Haerlem doer dese losgelaeten werden.

Van Leyden ontfingen wij hier tijdinge, dat die burgers ofte die rebelle⁺ daerwuyt an conincks armey gescreven hadden, dat sij gedelibereert waeren haer gheensins onder obediëntie van den coninck te begeven oeck hoe strenge sij belegert ende benaut mochten werden, maer eer malcander souden eten dan hem die honger yewerts toe soude bedwingen.

Mede besocht ons op desen dach heer Gerrit Gerritsz² van Schoonhoven,⁺ conventuael tot Gravezande. Dese quame nu van Maseyck, daer hij hem tegen der guesen tyrannie een deel tijts verburgen hadde ende nu pater geworden was in de plaets van sijn broeder, pater Ghijsbert³, die⁺ gerust was, soe men ons seyde. Hij vertelde ons swaere dingen, sonderling die Staten met die guvernoir, den commendator-major, angaende, hoe dese met malcander seer oneens waeren ende qualick conden accorderen. Die guvernoor eystede groete lastige scattinge waertegens die Staten met reden veel saeken spraeken, ontseggende dieselfden de versochte penningen in sulcker vougen soe hij die eystede, maer presenteerden haer goetwillich tot die mayesteyt subsidie te doen ende oeck den prinsch met sijn anhangers te lande wuyt te verdriven op haerselfs costen, soe verde men wilde haer accorderen sulcke conditie als sij met alle redelickheyt proponeerden⁴. Ende als sij dus tegen malcander perlementeerende genouch in onminne scheyden, soe heeft die guvernoer bij sijnselfs goetduncken buyten weygeren van de Staten sekere steden als Antwerpen, Machlen, Loven ende andere op excessivelick maentgelt gestelt, meenende den onwilligen met gewelt te executieren. Twelck oeck van den Staeten niet ongemerckt is gebleven, die haer hiertegens versettende die executie hebben verhindert

+ Die grave van Boshuy sijn edelmannen comen wuyt haer gevanckenisse.

1 Wie van de 10 edelen, die tezamen met Bossu werden gevangen genomen, dit waren, is niet bekend.

+ Van Leyden haer harnackicheyt.

2 Waarschijnlijk was dit Gerrit Gerritsz, die als laatste conventuaal van 's Gravezande tot 1580 werd gealimenteerd en toen naar elders vertrok (H.B. 1900, 368).

+ Heer Gerrit van Gravesant comt tAmsterdam.

3 Gijsbrecht van Schoonhoven werd 12 Mei 1560 pater van het St. Agnietenconvent van Reguliere Kanunnikessen van St. Augustinus te Maeseyck, dat aangesloten was bij het kapittel van Venlo. Hij stierf 5 Juli 1574. Zijn broeder Gerrit wordt niet als pater genoemd in de kroniek van dit convent, tenzij hij identiek zou zijn met een latere pater Gerard van der Horst. Wel is er enige jaren een hiaat, waarin geen pater wordt genoemd, zodat het mogelijk is, dat hij tijdelijk deze plaats heeft vervuld. (Jos. Habets, Drie chronykjes van Ste. Agnetenklooster der orde van den H. Augustinus te Maeseyck 1430-1589, Publications de la Société historique et archéologique dans le duché de Limbourg 1869, 432-434).

+ Groete twist tusschen die Staten ende den commendator-major.

4 De onderhandelingen hieromtrent vielen in het laatste deel van Aug. 1574 (Bor VII, 568-570).

[p. 438]

met expresse woerden dat het lant geheel al eer soude revolteerden dan sij soude gedoogen dat haer gheen gehoor werde gegeven in soe redelicke propositiën als sij daer die mayesteyt deden //.

⁺ Op den IIIIen Septembris hadden wij tijdinge, hoe wuyt Leyden veel⁺ vrouwen ende kinder gecomen waeren met opset van haer wuyt soe groete bangicheyt van honger ende commer te versceyden, maer en gedoochden dat des coninx soudaeten niet, die haer met gewelt wederom in den stadt dreven.

Hoorden oeck, dat doer oersaeck van seer menich mensch, als doer die doerstekinge van den dijck bescadicht waeren, haer beclach sonderling⁺ versocht werde om dieselfde gaters wederom te stoppen, maer en wilde tselfde die prinsch niet toelaeten dan met conditiën dat men hem consentieren soude een groete somme van penningen. Ende werde het principael gat naerstelick bewaert doer die van Vlissingen, die daer met cleyne scepen voer ende ontrent laegen.

⁺ Was mede tot desen tijde geschiet, dat een van der Goude, Willem Jan genaemt, die soon van Elyzabeth Willem Jan¹, wesende scrivent op een van des coninx sceep, van Amsterdam was gegaen nae Leyden om voerts tot Bograven te comen ten fijne hij sien soude of hem mogelick waer yet wuyt der Goude te vercrigen. Ende is dese onderweechs in der Spaengers handen gevallen, van dien gevangen sijnde. Die hem oeck veel traveels andeden, hem pijnichende als een verrader ende souden hem gehangen hebben als hij lange den bast om den hals gehadt hadde, ten waere hem bijgecoemen waeren sommige van sijn oude kennisse, die mids hem te verontsculdighen verbaden.

⁺ Op den Ven hoorden wij wat merckelix van der Goude, hoe daer ofte op onser Vrouwen Assumptie feestdach² ofte daerontrent geschiet was in der nacht opt stadhuys onder diegheen die den wacht hielen, dat Ariaen Coet met eene Harman Pietersz³ soone in den Eenhoern tot spot ende ver-

+ f. 222. r.

+ Vrouwen ende kinder wuyt Leyden loepende werden weder in gedreven.

+ Die prinsch wil den dijck niet gestopt hebben.

+ Willem Jan van der Goude wert gevangen ende gepinicht.

1 Elisabeth Willem Jan Willemszdr. had een huis te Gouda in huur (kohier 1556 fol. 14vo) en had een lijfrente op Gouda, ook ten lijve van haar kinderen Cristina Claesdr. en Willem Claesz (rek. 1572 fol. 77 en rek. 1575 suppl. fol. 4vo).

+ Wat wonders ter Goude geschiet.

2 15 Aug.

3 Misschien was dit het vroedschapslid Harman Pietersz Sinck, die ook kapitein van de burgerij was.
Op 19 Juli 1572 was te Dordrecht door de Staten van Holland besloten, dat het goud en zilver van de kerken moest worden ingeleverd. In Aug. van dat jaar werd het van Gouda naar Dordrecht gebracht (Kesper 400 en 403). De rentmeester Houltman werd in 1573 belast met het maken van een inventaris van de roerende goederen van de geaffugeerden en die te verkopen. Van Wijngaerden haalde echter een groot gedeelte uit de huizen weg zonder iets te verantwoorden en een gedeelte werd verkocht door Cornelis van Beveren, burgemeester van Dordrecht (rek. Houltman I fol. 80vo en II fol. 92). Er bleef intussen nog steeds veel achter van de roerende goederen en daarom bepaalde de vroedschap op 12 Febr. 1574, dat ieder onder behoorlijke inventaris op het stadhuis moest brengen alle kerkelijke ornamenten, misgewaden en andere goederen, dienende tot de dienst van enige altaren, en ook de goederen van geaffugeerde en latiterende personen. Kapiteinen en luitenants van de schutterij werden geautoriseerd om in alle huizen en andere plaatsen onderzoek daarnaar in te stellen en daarvan de profijten, uitgedrukt in het placaat, te genieten (vr. boek fol. 59). Op 15 Juli 1574 gaf de prins fiat op het request van de vier kapiteinen der burgerij te Gouda, Pieter Cornelisz Houtman, Jan Alewijnsz, Dirck Aertsz Snoy en Harman Pietersz Sinck, om kappen, ornamenten, kasuifels en andere kerkgewaden van de St. Janskerk, de gilden, de kapellen en de conventen, die allang op het stadhuis lagen en volgens bevel van de kamer van rekening voor de verkoop bestemd waren, nu uitgeleverd te krijgen om te gelde te maken en het geld te gebruiken voor de fortificatie (ing. st.). Er bleef echter een restant van kerkgoederen en ornamenten op het stadhuis en op 26 Nov. 1574 machtigden de Staten van Holland de kerkmeesters van de parochiekerk dit en alles, wat zij nog in handen kregen, te verkopen en het geld te gebruiken voor de betaling van predikanten, mits de quitantie gevende aan de ontvanger van de geestelijke goederen (R.H. 211).

[p. 439]

onwaerdinge vant waerdige officie der heyliger missen haer wuytstaeken, mids andoende misgewae, sulx ons geseyt werde daer bij geval noch te sijn, om misse te doen, te singen ende te vertoenen personagiën van dyaken ende subdyaken¹. Ende souden hiertoe om dit te sien Dirrick van Neck, een goet catholiick, om hem te tribuleren wuyt sijn bedde met forsch gehaelt hebben, ten hadde tselfde van andere daer present verhindert geworden. Wesende dan dese in dusdanige verbitterde verkeertheyt, spottelick die manier van misse te doen houdende, soe is subitelick ende onversiens een bode ant stadthuys gecomen, ontbiedende Harman Pietersz voers. dat hij haestich thuys soude comen, want sijn huysvrou nu tot stervens toe sieck ende cranck was. Hij is thuys gegaen ende is sijn huysvrou van de pest gesturven, twelck niet genouch was, maer sijn terstont mede sieck geworden sijn kinderen ende gesturven. Ende is voert selver van de pest bevangen ende gesturven als hij tevoeren in sijn sieckte veel misbaers van crijten: ‘wat^a doen dese crayen hier? Sij ick verdompt? Sij ick verdompt? Ick ben verdompt’ ende desergelijck meer, gemaeckt hadde. Dit docht ons vreemt om hooren, maer als wij hierbij peynsden wie die werckman was van dit, soe gaven wij God die Heer glorie ende bekenden hem wonderlick te sijn in alle sijne wercken.

Op den VIen vonde ick tot het convente van der Lely eenen Sebastiaen⁺ van der Goude, broeder van den pastoor van Wensveen², waen dese oeck met sijn huysvrou gecomen was alleen om der guesen verwooste dullicheyt te ontgaen. Hij brocht bij mij sijn huysvrou, omdat ick haer biecht hoeren soude ende thoochwaerdich sacrament geven, twelck sij in twee jaer niet hadde mogen ontfangen. Sij vertelden wonder van de verkeertheyt der guesen ende van die onwuytsprekelicke bedruckte bangicheyt der goeder catholiiken, die sij seyden dat hoolen wentsten daer sij haer in mochten verburgen. Ende sonderling verhaelde sij, hoe beestelick die guesen Wensveen overvielen naedemael die Spaengers daervandaen gescheyden waeren, plonderende tderp in als ende die jonge dochteren in ansien van haer // ouderen ontsuyverende, mids oeck veel seer smitende ende gevangen wechvoerende.⁺

Op den VIIen Septembris werde binnen Amsterdam Elbert Marcus³⁺ begraven, gesturven sijnde van de pest. Hij hadde dickmaels burgemeester

1 Het feit van het bedrijven van deze spotmis is van ouds bekend (Walvis handschrift Oud-Katholieke kerk te Gouda en de Volksmissionaris VII, 218).

a Er staat “want”.

+ Die pastoors broeder van Wensveen vertelt wonder bedroufde dingen.

2 In 1563/64 kreeg Guilelmus Petri, priester te Waddinxveen, verlof zijn testament te maken (Gr. Rijnlandia 119).

+ f. 222. v.

3 Volgens het weeskamer register van de Nieuwe Kerk werd hij aldaar begraven op 8 Sept. 1574.

+ Elbert Marcus, burgemeester van Amsterdam, stervet.

[p. 440]

geweest ende was nu onlanx tevoeren van Bruysel gecomen, daer hij over die drie verndel jaers achter malcander van des stadts wegen in commissie ghelegen had. Met groot lof is dese in den Heere gerust als een getrou heer voer des stads welvaeren ende zeloos voer die catholike religie. God geve hem sijn eewige rust.

⁺ Op desen dach quamen bij ons die pastoor van Berchambocht, heer Willem Fransz van der Goude, met eene Gerrit Phillipsz organist, oeck van der Goude. Dese quamen van Coelen, daer sij haer beloofden goet onderhout te hebben ende wilden wederom derwerts, maer was twaerom dat sij nedergecoemen waeren alleen om nae haer vrienden ende haer goet twelck sij binnen der Goude verburgen hadden eens te vernemen. Ons harten beweechden int ansien van haer, want ons hier vernieude dswerven van soe veel geestelicke ende goede catholike personen als nu achter lant te loepen bedwongen werden. Sij toochden haer als wel tevreden, maer wij saegen haer sonderling dorre ende bloet. Die Heere gewaerdich den sijnen te laetsten troost neder te seynden.

⁺ Op den VIIIen wies die fame, dat die prinsch binnen Rotterdam van de pest gesturven was, sulx wel vier daegen tevoeren onder die gemeent verspreet was¹.

⁺ Op den IXen quame bij ons die procuratrix van sint Agnieten binnen der Goude ende vertrock ons, hoe binnen der Goude het waeter over alle die straeten liep, sulx dat die menschen overal te kniën toe int waeter gingen.⁺ Sij seyde ons mede, dat die guesen wuyt hadden doen publiceren om den dijck noch vijftich roeden wijder te maeken bij tgat ontrent het huys tot Honingen². Ende verhaelde voorts veel swaer verdriet, twelck onder die gemeente geleden werde.

⁺ Op den Xen ontfingen wij veel tijdings van Leyden, hoe benaut die stadt daer was, als wesende sonder broot ende ander spijs. Ende wist nyemant anders dan tsoude daer drae gedaen sijn, sonderling doerdien want op dese tijt een burgemeester vandaen, nu wesende tot Utrecht, ontboden werden om int leger voer Leyden te comen, daer hij oeck reysde met een trompetter, diewelcke trompetter wederom nae Utrecht gesonden sijnde om sonderling meerder bescheyt onderweechs ontrent Brokel³ van den goesen wuyt Woerden genoemen ende gevangen is.

⁺ Op desen dach vond men binnen Amsterdam veel verdriets, doer oersaeck van de Waelen op Diimerdijck, die met gewelt die coyen int velt verde over die hondert molcken met groet beclach van alle lantluyden, die noch verder vrees hadden van haer beesten doer onsselfs soudaeten geheelick te verliesen, want nu al veel beesten van haerluyden int velt geslegen waeren.

⁺ Op den ellifsten hoorden wij van Leyden, dat coninx soudaeten nu naebij ende onder die stadt haer bescanst hadden om den stad te benemen alle toevaert van provande, die hem heymelick anders mocht toegebracht werden. Op desen dach is binnen Utrecht in den Heere gerust deersa //⁺ me Jan Gerritsz Hey, burgemeester van der Goude, als hij tevoeren binnen

+ Heer Willem Franszoon van der Gou compt wuyt Colen tAmsterdam.

+ Fame van des prinschen doot.

1 Op 10 Aug. 1574 werd de prins zwaar ziek te Rotterdam en bleef dat een maand lang (Blok 39).

+ Machtelt Jans wuyt der Goude coemet tAmsterdam.

+ Van den dijck verder te openen.

2 Huis te Honingen even ten Oosten van Rotterdam onder Kralingen aan de Maasdijk.

+ Tijdinge van benautheyt bij die van Leyden.

3 Breukelen.

+ Onsselfs soudaeten melcken geweldelick die coyen van des conincks subjecten.

+ Van Leyden, dattet meer benauwet wert.

+ f. 223. r.

[p. 441]

Amsterdam geweest had, sulx niet verde hiervoer geteykent staet. Dese⁺ goede heer is claerlick gesturven van groeter hartseer, welck hem crachtelick heeft overvallen doer oersaeck van soe menich forsch als hem staende dese tijt is angedaen ende principaelick sijn beroevinck, die sulx was dat hij hem bevonde in de uterste benautheyt gecomen te sijn. Die Heere sij sijn ziel genaedich.

Op den XIIen Septembris ontfingen wij wat troosts doer verhoeren, dat⁺ Bommel naebij was om wederom onder des coninx obediëntie te coemen ende dat tusschen Leyden ende des coninx armey sekerlick tractaet was, waermede Leyden hem overgegeven hadde om coninx soudaeten te ontfangen, maer begeerden Duytschen ende geen Spaengers ende souden staen tot genaede ende ongenaede. Men seyde oeck, dat die ontfangenisse vant tractaet daerom getardeert werde omdatter twist was tusschen den Duytschen ende den Spaengers, willende ygelick geprefereert sijn om Leyden te ontfangen.

Op den XIIIen quaemen noch binnen Amsterdam lantluyden wuyt⁺ verscheyde plaetsen, geheel verbaest, niet wetende waer sij haer verburgen souden tegens soe swaere overlast, als hem van alle wegen soe van de guesen soe oeck doer des coninx soudaeten angedaen werde, mids hem haer beesten te benemen ofte in de velde te slaen, haer te pijnigen om gelt ende voerts haer van als te beroeven ende oeck hem haer gesonde leden te benemen. Die goede luyden sochten plaetsen om haer met haer beesten neder te slaen, maer vernaemen wel dat sij nieuwerts haer conden plaets vinden daert vrij was van alle verdriet te ontfangen.

Van Leyden vernamen wij hier, dat nieuwerts nae soe goet was van haer⁺ overgaen tot den coninck als recht tevoeren geteykent staet. Die pater van Poel, coemende metterdaet vandaen, affirmeerden dat sij noch binnen een dach of twee forschelick wuyt die stadt tot des coninx leger geschoten hadden.

Op den XIIIIen werde ons overgebrocht, hoe nu ter Goude van de pest⁺ gesturven waeren Adriaen Coet ende Ael Sinck¹. Dese Ael hadde haer staende dese turbel sonderling tegen die heylige catholike religie verset, veel afgriselickheyts bedrivende ende sprekende tegens des heylich kercks goede ordinancie ende den hoochwaerdige sacramenten, sulx dat sij nu onder die goede gemeent niet anders genoomt werde dan Jezabel. Ende was Adriaen Coet een van diegheen, die ontrent onser Vrouwen Assumptie², sulx onlanx tevoeren geteykent staet, in der nacht als hij onder die wacht opt stadthuys waecktede wuyt versmaetheyt, in groeter spot ende bittericheyt die maniere van misse te doen haer niet hadden ontsien vermeten^a te volgen, mids missegewae an te doen, ongescicktelick singende ende haer wuyt te stellen als dyaken ende subdyaken van tselfde officie.

Hier verhoerden wij mede van die sobere staet, daertoe gecomen was Jan Gerrit Stempelsz, burgemeester van der Goude, die niettegenstaende

+ Jan Hey Gerritz sterft.

+ Tijdinge van Bommel.
Van Leyden wert geseyt, dat over soude sijn.

+ Benautheyt der lantluyden.

+ Contrarie tijding als boven van Leyden.

+ Adriaen Coet stervet ter Goude van de pest.

1 Waarschijnlijk is dit bericht niet juist, indien zij althans identiek is met Alyt Mr. Claes Sinckendr., die een lijfrente op Gouda had (rek. 1572 fol. 88 en rek. 1575 fol. 50vo).

2 15 Aug.

a Dit woord is overbodig na het voorafgaande ‘niet ontsien’.

[p. 442]

hij tevoeren seer rijck was geweest nu in groete armoede achter lant liep, houdende sijnselfs cost ende hem seer cleynlick ende oetmoedelick vermengende met andere ballingen als priesteren ende goede catholike, die⁺ nu al loepen mosten. Wij hoorden dese dingen // al an ende overdenckende saegen wij die wonder wercken Goods hier bedreven te werden, waerdoer wij ons oeck in groete vreese bevonden, beducht wat wij noch swaerder verwachten mosten.

⁺ Op den XVen Septembris hadden wij tijding, dat die goosen over die tweehondert turfponten toegemaeckt hadden in manier van geleyen ende daermede gecomen waeren al tot Soetermeer om daermede Leyden te ontsetten, maer hielden die Spaengers goede wacht tegens haer. Die ghemeen sprake liep, dat groete hope was van Leyden onlanx over te comen.

⁺ Op den XVIen seyde ons één, die wuyt der Goude nu versch gecomen was, hoe daer onlanx tevoeren seer gepoocht was om den derden man wuyt den stadt te doen gaen tot behouf van Leyden te ontsetten, maer bleef tselfde wuytstel onderweech, doerdien dat die burgemeester Gerrit Huygen den stadthouder Wijngaerden seyde, dat hij Wijngarde met hem Gerrit Huygen die voerste mosten sijn ende der gemeenten eedt niet verder en hiel dan daer die burgemeesters voergingen. Ende swigende dvoers. guvernoor opt selfde antwoort, is tselfde opstel onderweechs gebleven.

⁺ Op desen dach verspreyde haer die fame, dat die guesen seer starck, wel drieduysent int getal, op die been waeren met haer hebbende wel vierdalf hondert roybaersen, veelal van turfponten gemaeckt, met sommige geleyen ende waeren doende om Leyden te ontsetten. Men seyde, dat se al ontrent den Leydtsendam gecoemen waeren.

⁺ Op den XVIIen werde geseyt, dat die pertiën als guesen ende des coninx soudaeten ontrent Leyden an malcandere geweest hadden ende datter over wedersijden tsamen bij die duysent wel gebleven waeren, maer en conde noch niet vernomen werden watter bedreven was of an wiens sijde die victorie mocht sijn.

Op den XVIIIen sprake ick een bootsgeselle van een boyeroerlochschip, welck tegenwoerdelick lach ontrent Wessanen om twater tegen den guesen⁺ daer te bevriën ende was dese wuyt der Goude, Willem Jan genaemt. Dese seyde mij, dat in Waterlant op dese tijt bij malcander wel vergadert waeren over die negenduysent guesen, die haer niet anders en tierden dan als dulle, raesende stieren. Waerwuyt claerlick gemerckt werde, dat des Heeren toorne over onse sonden noch niet al gebroken en waeren ende ons noch gheen hope voer en stonde om corteling vertroost te werden. Wat soude ick doen? Ick suchtede ende ick weendede ende beval mijselven in die handen Goods.

⁺ Op den XIXen hoerden wij veel verdriets, welck ter Goude geleden werde doer oersaeck van twaeter, dat sulx daer overal den menschen tribuleerde dat ygelick hem beducht vonde, niet wetende waer hij gebercht soude mogen werden. Men seyde, dat die sluys aldaer int stadt opgebursten was ende dat die marckt zeedesgewijs met het water ondergevloyt lach.

⁺ Mede werde vertelt, dat het huys te Honingen teynden der IJsele doer het water in de gront wechgeloepen was. Ende en werde voerts tot deser tijt anders niet gehoort dan van onwuytsprekelicke verkeerde verbittert-

+ f. 223. v.

+ Van veel roybaersen, van den guesen gemaeckt om Leyden te ontsetten.

+ Ter Goude is gepoocht om den derde man wuyt te hebben tegen den Spaengers.

+ Die guesen sijn op die been om Leyden te ontsetten.

+ Fame van dat die pertiën an malcander gheweest sijn.

+ Der sijn seer veel guesen in Waterlant.

+ Binnen der Goude is veel verdriets doer het water.

+ Thuys te Honingen is geheel wech.

[p. 443]

heyt met rebellicheyt der boeser goesen ende deerlicke bangicheyt der goeder geparste harten.

Op den XXen moetede mij binnen Amsterdam een vroutgen wuyt Naerden, alleen hier gecomen om haer marckt welck seer sober was te doen. Sij was een nichte van die procuratrix der Agnieten ter Goude. Dese verhaelde⁺ mij haer geschienisse, twelck bij haer geboert was binnen die tijt van de voergaende acht dagen, hoe sij in nae huys te reysen als sij die laetste reys tot Amsterdam geweest was overvallen werde van des coninx soudaeten, die haer tot haer naeckt omtcleeden, souckende, onder bedexele van accusatie dat sij brieven van verraet overbrocht, an haer yet te vinden, twelck sij voer een roof tot haerselfs behouf mochten behouden, twelck sij daerinne genouch vertoonden dat sij haer ontnaemen haer eetcost, twelck sij hadde om onderweechs tegens den honger inne te nemen. Ende beroofden dese selfde soudaeten noch allen andere, dien // sij becomen mochten,⁺ sonder anschou te nemen of die goet of quaet waeren.

Op den XXIen Septembris werde bij den ballingen, wuyt der Goude⁺ verloepen, een missive onfangen tot Utrecht gescreven, inhoudende dat binnen der Goude die pest hem sonderling verhief soe datter seer [veel] volcks dachlix sterf. Ende werden hiermede overvallen soe wel rijck als arm, jonck, out, geestelick ende waerlick sonder eenich onderscheyt. Die dooden werden met berriën ofte met carren te kerck gebrocht. Ende was nu gesturven⁺ Mr. Pieter van Asperen¹, burgemeester geweest staende desen turbel. Oeck rusteden tot desen tijde die priorinne vant convent der nonnen op⁺ die Goude ende met haer twee nonnen mede van haer vergaderinge, die met haer woonden. Die Heere sij deser zielen genaedich.

Op dese tijt quame sprake, dat coninx soudaeten den guesen ontrent⁺ Soetermeer een schans hadden ofgeloepen, haer benemende veel provants ende negen metale stucken gescuts. Men seyde, datter wel hondert guesen gebleven waren. Ende was dit feyt bedreven doer sekere Spaengers, die haer⁺ naeckt maekende doer twater liepen mids hebbende haer rappieren in haer mont, haer cruyt opt hooft ende haer roers met brandende lonten in haer opgeheven handen ende sulx tegens haer vijanden an liepen.

Quame oeck op desen dach bij ons een religioes van tconvent tot Poel⁺ ende quame dese wuyt Leyden, daerinne sij geweest hadde noch op den XVIIen deser maent. Sij was een donatinne, genaemt S. Heynrickgen², ende seyde ons veel verdriets twelck binnen den stadt geleden werde. Eerst van haer medeconventualen, die veelal noch bij malcander waeren, hoe die geen broot en hadden ende haer geneerden met moutkouxkens ende moos te eeten ende nu voerts niet meer en hadden om of te leven. Voerts van anderen, hoe daer binnen seer veel volcks sterve, dickmaels meer als vijftich op een dach, daeronder oeck waeren seer cloucke mannen, die men die een ure sach vroom over straet gaen ende dander ure doot waeren. Ende vergingen die menschen dus meest doer honger ende swaericheyt. Oeck vertrock sij ons, dat sekere vroevrouwen voer den wethouders⁺ geweest hadden, die haer beclaechden van soe groet verdriet als sij vonden

+ Sommige goeden werden oeck van des coninx soudaeten getribuleert ende gevangen.

+ f. 224. r.

+ Die pest rijst ter Goude.

+ Mr. Pieter van Asperen sterft.

1 Onjuist bericht.

+ Die priorinne op die Goude stervet.

+ Die Spaengers benemen den guesen een scans.

+ Merckt wel an.

+ Een religioes suster van Poel compt wuyt Leyden ende vertelt wonder.

2 Waarschijnlijk Henricken Harmansdr. van de Vaert (Vreeswijk), geb. 1538/39, die in 1601 te Delft woonde en als zuster van Mariënpoel alimentatie kreeg (H.B. 1925, 78).

+ Merckt wel an.

[p. 444]

den bevruchte vrouwen doer honger ende gebreck te overcomen, sulx dat sij opelick seyden hemluyden te sijn moerders van de ongeboren kinder, die in haers moeders lichaemen verdwijnden overmids haer rebellicheyt, waerdoer die stadt soeseer benauwet werde. Quamen oeck andere seer veel, die vrimondich wuytriepen dat die stadt most overgegeven sijn of dat sij noch altsamen van honger souden sterven. Maer en werden die benaude niet vertroost, ymmermeer verdriets werde haer angedaen, want sommige van die claegers bij nacht van haer bedde gehaelt werden. Ende seyden die wethouders, dat sij liever hadden dat al die gemeent sterve dan dat sij souden met paerden vaneen geschoort worden, sulx haer consciëntie tuychde dat haer nae haer overdadicheyt noch soude geschiën.

⁺ Op den XXIIen began wederom geseyt te werden, dat die prinsch daer voerens continueel fame of ginck dat doot was, nu wederom leefde ende tegenwoerdich binnen Delft was.

⁺ Op den XXIIIen hoerden wij, dat valsch was sulck rumoer als op den voirgaende avont onder den gemeent gespreyt werde, hoe Leyden ontset was ende doer des prinschen soudaeten ingecregen ende ontfangen hadde bij die tweehondert last coerns. Men seyde hier, dat des coninx soudaeten Soetermeer selver verloepen waeren, geweken sijnde tot Soeterwoude. Ende deden dit, oersaeck dat sijt van twaeter daer niet houden mochten.

⁺ Op den vier ende XXen werde bij ons voer seker geseyt, dat een trompetter in Leyden geweest hadde om met den ingesetenen aldaer te tracteren oft mogelick waer, dat sij haer opgaven, maer ontfinck anders gheen antwoert, dan dat hem niet doenlick waer yet van sulx te beginnen ten waere haer eerst bleeck des prinschen sijn geliefte. Wilden sij den prinsch van dies ondervraegen, sij mochten: als sij sijn wille wisten, dan souden sij doen soe haer goet docht. //

⁺ Op den XXVen Septembris werde wederom onder die gemeent verspreet,⁺ dat die guesen den coninx soudaeten ontrent Leyden sekere scansen ontweldicht hadden, sulx dat daerdoer Leyden genouch ontset was. Ende werde tot affirmatie van dit hierbij vertelt, hoe die van Monickendam ende in die scans van tCalf sonderling geviert hadden als triumphe bedrivende van groete victorie. Men saghe den goede hartelick troeren ende werden die verkeerde altijts bitterder, vermetelick sprekende dat weynich hoope waere van onlanx deses crijchs eynde te crighen, overmids dat het lant <soe sij seyden> een ijsere lant was.

⁺ Op desen dage quame oeck binne Amsterdam een scuyt van Utrecht, welck van den guesen onderweechs berooft was ende waeren die coopluyden vandien gevangen wechgevoert. Sulx dat desen dage een dach was van swaer verdriet ende groete bangicheyt, principalick voer den ballingen, die soe hier ende daer verstroyt loepende niet en wisten werwerts sij haer keeren oft bergen souden, genouch beducht of die goede ontfermende Heer haerder gebeden niet eens an en sage ende geheel vernielen ofte verlaeten wilde.

⁺ Op den XXVIen continueerde onder veel die fame, dat Leyden ontset soude sijn mids ontfangen hebbende veel victualie in haer stadt, maer werden van veel contrarie geseyt, hoewel nochtans onder die gemeent opelick genouch gemerckt werde dat die swaericheyt hem altijt hooger ende

+ Fame dat die prinsch noch levet.

+ Fame, dat Leyden ontset soude sijn.

+ Leyden blivet harnackich.

+ f. 224. v.

+ Fame van ontset tot Leyden.

+ Een schuyt wert tusschen Amsterdam ende Utrecht ofgeset.

+ Van Leyden wederom tijding.

[p. 445]

swaerder int hart rees, doer oersaeck want sij saegen alle dinck soe confuys te loepen dat nyewerts vrijheyt was van sorge om berooft, gemolesteert ende vermoort te werden.

Op den XXVIIen hadden wij tijding van der Goude, dat die pertiën⁺ tegen malcander geweest hadden, met seggen dat die catholicke doverheyt hadden. Ende quame doer groete benautheyt van soe versceyde swaericheyden als den lande van dier tijt ende water overquame.

Hier hoorden wij wederom, dat die fame hoe Leyden ontset was falgeerde⁺ ende dat die stadt noch even benaut werde. Ende scheen dese sprake hierdoer waerachtich te sijn, omdat wij saegen dat tegenwoerdelick sommige vlotschuyten met sekere stucken grof geschut van Amsterdam nae Leyden gevoert werden, daer suspitie of was dat men den guesen haer wech meerder mede socht te verhinderen om die van Leyden subsidie te doen.

Op den XXVIIIen vervolchde noch die tijdinge, dat Leyden niet ontset was ende dat des coninx soudaeten noch groot apparaet maeckten om die stadt met gewelt te overvallen.

Van der Goude werde oeck noch geseyt, dat daer groete beroerte geweest⁺ hadde, maer hoerden hier dattet maer hadde geweest tusschen den burgers ende den soudaeten, alsoe die soudaeten den gemeente wilden bedwingen om tegens des conincks soudaeten wuyt te reysen ten eynde Leyden mocht ontset werden, twelck die burgers gheensins wilden doen¹.

Op den XXIXen werden binnen Amsterdam ingebrocht gevangen ontrent⁺ twalif ofte dertien coninx soudaeten, die wesende vribeuters haer als guesen tegens den huysluyden met roeven ende ander gewelt te bedrijven gehadt hadden. Dese werden verspiet doer een lantman, die naedemael doer dese van sijn beesten beroeft was hem vouchde haer te vervolgen ende bij haer wesende betaste hij sijn gestoele beesten ende bedingende soe veynsde hij hem dat hij gelt haelen soude, maer haelde den officier ende beclaechde hem over dese vant gewelt, twelck hem angedaen was, waerdoer dese oeck metterdaet geapprehendeert sijn².

Op den XXXen hadden wij vrouch morgens tijdinge, dat die pertiën⁺ ontrent Leyden daechs tevoeren van den morgen tot den avont tegen malcander gescoten hadden ende en docht nyemant anders dan dat men van groete verandering hoeren soude.

Op desen dage quame die procuratrix van dAgnieten ter Goude binnen⁺ tconvent ter Lely ende began nu daer te woenen.

+ Ter Goude comen die pertiën an malcander.

+ Wederom tijdinge van Leyden.

+ Van der Goude.

1 Op 25 Sept. 1574 besloten de Staten van Holland, dat Gouda 50 roeiers en 50 pioniers voor het ontzet van Leiden moest leveren (R.H. 110).

+ Binnen Amsterdam werden gevangen ingebrocht sommige vribeuters.

2 Op 30 Sept. 1574 werden 12 soldaten en niet soldaten verhoord omtrent roven en op 8 Oct. 1574 werden zeer verschillende vonnissen uitgesproken, al naar mate de functie van de beklaagden (R.A. 274 fol. 120vo-126).

+ Voer Leyden sijn die pertiën tegen malcander.

+ Die procuratrix van dAgnieten binnen der Goude coemet ter Lelie.