Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 1

[Juli]

Op den eersten Julii en conden wij noch niet anders vernemen dan waerdoer⁺ alle menschen benaut werden. Men sage gheen ontset altoos, oeck hoe groete fame dat quame van veel armeys, welck verwacht werde. Ende was⁺ sonderling te verwonderen, dat niet vernomen werde van yemants vreese sulcker swaericheyden, gelijck men hierwuyt wel rechtelick mocht presumeren dat nae soe onbegripelicke boosheyt den lande noch soude overcoemen, maer waeren alle menschen dese beroerte sulcks toegedaen al hadde hierwuyt groete welvaert te wachten gestaen, daer nochtans opelick genouch gesien werde dat die hant Goods al over ons was, ons plagende met die aldergruwelickste lasten welck ons overcomen mogen, swaere dier tijt, pestilencie, oerloch ende desergelijck, oeck swaerder.

Op den IIen werde ons voer seker geseyt, dat binnen der Goude die pest⁺ al geweldelick beghan op te ghaen, sulx dat daer onlanx voer dese tijt wel twalif huysen binnen die spacie van een atmael ontsteken waeren.

Men verspreyde mede seer, dat op dese tijt veel roeveriers bedreven werde⁺ op die Meer ende oeck te lande doer den vrijbeuters van der Goude.

Hoorden voorts, dat die pest oeck seer regneerde binnen Haerlem ende Leyden, sulx wij wel sagen dat oeck tot Amsterdam daervan veel sturven.

Op den IIIen werden die bootsgesellen van de oerlochscepen wuyt Amsterdam nae Aelsmer geschickt om vandaen te verdriven // die vrijboetsgesellen,⁺ die geseyt werden dat van der guesen weghen daer een schans opgewurpen⁺ te hebben om van den Meer te roeven. Ende liepen dese ons bootsgesellen daerwerts niet anders dan of sij wilt hadden geweest ende ter soppe¹ ghingen.

+ JULIUS.

+ Van de benautheyt deses tijts.

+ Die pest is tot veel plaetsen.

+ Wuyt der Goude wert veel gerooft.

+ f. 213. v.

+ Die bootsgesellen loepen wuyt Amsterdam op eenen tocht.

1 De betekenis is niet duidelijk.

[p. 420]

Op den vierden Julii quamen die bootsgesellen, die des daechs tevoeren nae Alsmeer wuytgereyst waeren, wederom des morgens vrouch binnen⁺ Amsteldam ende hadden niet anders bedreven dan dat sij veel menschen onderweechs met haer roeven ende ander gewelt te bedriven seer bedrouft ende benaut hadden. Sij brochten in voer prijs seer veel beesten, scuyten met andere dinghen ende en hadden int roeven gheen onderscheyt gebruyckt, nemende soewel van den goeden als van den quaeden. Den vriboetgesellen met sekere bij dien gevallen lantluyden, tegen welck ons volck geseyt werde wuyt te trecken, en versochten dese niet eens, maer schuyden die, vervaert sijnde om van dien slagen te crigen, gemerckt die haer in menichte verde te boven ghingen ende op desen wel gepast hadden.

⁺ Op desen dach sterf binnen Amsterdam die E. prior van Beverwijck, P. Jan Ellertsz, broeder van den pater der Magdalenen binnen der Goude. Dese goede heere hadde zeeder tbeginsel van dese laetste goeserie binnen Amsterdam hemselven behouwen, hier gevlucht met veel alle sijnen imboel. Ende was nu onlanx tevoeren wederom nae den Beverwijck gereyst om tot die ruynen van sijn verdestrueerde convente toesicht te nemen, maer werde daer doer den Heer met die pest begaeft ende tot Amsterdam nae sijn begeren van sijn suster gehaelt is den andere daege in die sijns susters huyse gerust, verlaeten sulx van allen dat in sijn uterste bij hem nyemant wilde wesen. Die Heere God almachtich gewaerdige dese doer sijn bermherticheyt te ontfermen ende nae soeveel hartseers, als hij in sijn ballingscap geleden heeft, sijn eewige glorie te verleenen.

⁺ Op den Ven wert die voorn, prior van Beverwijck tot die Oude Nonnen begraven, der present waeren sestien regulieren, al ballingen wuytgeseyt drie, die wuyt die susterconventen daer gecomen waeren, wesende onder denselfde vier priors, vier paters, twee suppriors ende voert die andere priesters¹. Ende songen dese die vigilie met malcander sonder dat die susteren int choer² sijnde eens gehoort werden. Is oeck wel an te mercken, dat dese goede heer smorgens ontrent te sevenen begraven werden als hij des avonts tevoeren laet, al nae achten, deser werlt overledet, soe weynich affectie vond men op dese⁺ tijt in den menschen. Hoorde mede, dat op desen dach oeck voer tweën nae die noene een begraven was, die noch op denselfden dach smorgens bij die straet gegaen hadde.

⁺ Angaende tijdinge werde op desen dach vreemdicheyts genouch vertelt, maer werden die goeden hierdoer soberlick vertroost. Men seyde, dat die grave Lymee // den lande verloepen was³, dat hem die ammirael⁴ van die scepen tot Vlissingen versien hadde ende oeck dat die oerlochscepen wuyt Spaengen voerseker quamen.

⁺ Op den VIen Julii hadden wij tijdinge van der Goude, dat daer nu gevangen

+ Die van Alsmeer werden berooft.

+ Die prior van Beverwijck stervet.

+ Die voorn. prior wert begraven.

1 De conventen van het kapittel van Windesheim, die veelal in het Oosten van ons land lagen, waren voor een deel in wezen gebleven. De ballingen zullen dus voornamelijk broeders van de conventen van het kapittel van Syon zijn geweest.

2 Het nonnenkoor, dat boven de kerk lag.

+ Mercket wel an.

+ Vreemde wuytgesteken tijdinge.
f. 214. r.

3 Reeds in Mei 1573 was Lumey gevlucht (Walvis I, 355).

4 Het bericht is onjuist. Bedoeld moet echter zijn Louis de Boisot, geb. ± 1530, sedert 1567 in contact met de prins, sedert Juli 1573 admiraal van Zeeland, sedert 4 Maart 1574 luitenant-admiraal van Holland en Zeeland, sneuvelde 27 Mei 1576 bij een poging tot ontzet van Zierikzee (N.N.B.W. en W.P.).

+ Jan Huygez wert ter Goude gevangen.

[p. 421]

was een sonderling goet catholiick burger, genaempt jonge Jan Huygez, ende en quame dese om geen ander saeke in dit verdriet dan omdat hij hem hadde gevoucht sijn possessie van huys, hof ende ander goet te verlaeten, verdriet hebbende in de ongescicktheyt ende ongodlickheyt, welc daer dachlix angerecht werde.

Men seyde oeck hier, dat ter Goude mede hondert van de rijckste wuytgecosen⁺ waren, dien opgeleyt werde om den prinsch een subventie te doen van ygelick die somme drie hondert R. gl. met constrinxi voer diegheen allegeerden gheen gelt te hebben, dat sij haer huysraet, cleder ende anders brengen souden in betaling van haer besette penningen.

Op den VIIen quame een bode wuyt Antwerpen tot Amsterdam ende⁺ verspreyde, dat waerachtelick die oerlochscepen wuyt Spaengen <daer seer lange nae verlanget is geweest> nu onder Engelant gecoemen waeren ende dat voerseker alledaechs sonderling goede tijding verwacht werde. Oeck⁺ quamen op dese tijt voer Amsterdam sommige, voerens doer die goeserie verloepen, menende mids die publicatie van tperdoen in den stadt te coemen, maer werden tselfde haer belet¹ ende ontfingen antwoert, dat hem des conincks perdoen wel gegunt werde, maer dat sij buyten den stadt bliven mosten soe lange ende ter tijt toe dat die revolteerde steden wederom in obediëntie gecoemen waeren onder den coninck.

Geboorde mede op desen dach binnen Amsterdam, dat die bootsgesellen⁺ daer veel confuys maeckten, bedrivende groot gewelt an sommige borgers, waerom oeck twee wuyt hemluyden gevangen werde doer den substituyt van den schoudt².

Op den VIIIen hoorden wij van Leyden, dat sommige wuyt die stadt in⁺ des conincks leger waeren om te versoucken, dat die stadt met contrackt mocht in genaede comen met presentacie dat sij haer wilden in obediëntie begeven. Ende werde tot affirmatie van tselfde geseyt, dat om die oersaeck sekere Leydenaers, in des conincks leger gevangen, opgehouden werden van executie, die anders ontrent dese tijt voerseker gedoot souden hebben gewerden.

Ontrent dese tijt werde binnen Amsterdam bij des conincks placaet die⁺ munte seer verhoocht. Een goude Franse croon werde gestelt op II R. gl., VI st., een leeuwe op drie R. gl. ende andere penningen nae advenant³.

Op den IXen hadden wij des morgens vrouch tijdinge, dat in de nacht⁺ voerleden nieuwe rumoor geresen was doer oersaeck want die guesen met vijf scuyten geweest hadden henge bij Amsterdam om een scans, welc ons volck daer tegens hem hadde, of te loepen. Wij verhoorden veel rumoers van schieten ende trommelen, maer en bedreven niet, overmids dat die onse tevoerens gewaer // schuwet sijnde op hem al gepast hadden.⁺

+ Groete scatting wert ter Goude gegeven.

+ Tijdinge van de Spaensche oorlochschepen.

+ Sommige, om die goeserie eertijts verloepen, comen voer Amsterdam.

1 Op 27 Juni 1574 deed de stad Amsterdam aan Requesens het verzoek voorlopig de ballingen nog niet te hoeven toelaten. Op 8 Juli 1574 gaf Requesens toestemming hiervoor. (pl.a. en Ter Gouw VII, 125).

+ Die bootsgesellen maeken oproer binnen Amsterdam.

2 Enkele bootslieden werden direct weer vrijgelaten. Alleen Lambert Josepsz, poorter en bosschieter op het schip van Willem Grovestein, die op 9 Juli 1574 werd verhoord, werd langer vastgehouden. Op 15 Juli 1574 werd hij veroordeeld in de kosten en om een maand lang 's nachts steeds op zijn schip te moeten blijven. (R.A. 274 fol. 112vo-113vo).

+ Fame van Leyden.

+ Het gelt gaet heel hooch.

3 Placaat van 22 Juni 1574 betreffende de koersverhoging (Terlinden 127, Hoc 61, en J.M.P. 1948 I, 26). De afkondiging geschiedde te Amsterdam op 3 Juli 1574 (pl.a.).

+ Die guesen comen in de nacht wederom voer Amsterdam.

+ f. 214. v.

[p. 422]

⁺ Van Lovesteyn, Leerdam ende Asperen, daer boven of geteykent is dat conincks soude sijn, vernemen wij hier sekerlick wuytsteec te sijn.

Op den Xen Julii werde ons van Leyden wederom contrarie als te voeren vertrocken, dat die daer binnen waeren noch sonderling forsch bleven sonder dat sij yemant een goet woort wilden geven ende hadden noch veel coyen buyten gaen tot des stads behouf, die al getermijnt waeren haer nae den stadt te begeven, soe wanneer die vernaemen dat sij van ons volck naegegaen werden. Men seyde oeck, dat drie vrouwen onlanx tevoeren wuyt Leyden gescheyden waren met propoost, dat sij haer in ons leger wilden begeven, maer werden dese doer des coninx soudaeten wederom gedreven met roupen, dat sij soe wel die benautheyt in de stadt nu mosten lijden als⁺ sij tevoeren daer die weelde gehadt hadden. Ende mosten dese vrouwen dit hooren, doerdien dat sij seer oetmoedelick baden om in de leger ontfangen te werden, souckende met wat te eeten tleven te houden, twelck sij in de stadt blivende van honger souden moeten verliesen.

⁺ Op den XIen quame weder nieuwe maer, hoe die goosen in Engelant toegemaeckt hadden ontrent vijftich oerlochscepen om in specie als vrienden des conincks armey tegemoet coemende te vernielen ende te verrassen, maer was dit den coninginne¹ aldaer kundich geworden, die haer hier tegens heeft van^a verset met die scepen houdende, die seylen ofdoende ende die provande daer brengende.

⁺ Van Leyden worde hier geseyt, dat daerwuyt gecomen was een met een missive an den prinsch, daermede die regenten van den stadt den prinsch animeerden om goede moet te houden, doerdien dat sij des coninx armey wel getroost waeren ende met gheen victualiën becommert waeren, want sij van dies tot ancomende Kersmis genouch hadden. Dit waeren die tijdingen van desen dach.

⁺ Op den XIIen hadden die Amsterdamse soudaeten des nachts op Diimerdijck geweest om te hulp te sijn den soudaeten, die den dijck daer bewaerden tegen die goesen, die daechs tevoeren met sekere scepen ontrent Pampis gecoemen waeren met propoost <soe men seyde> om den dijck wederom doer te steken ende die Meere onveylich te maeken.

⁺ Op den XIIIen quamen die guesen met veel scepen tegen den dijck van Diimermeer ende was binnen Amsterdam veel te doen. Des stads twee vaendels soudaeten [trocken] tegen des avonts met sekere andere vaendels Waelen, daer eenen, Verduygo² genaempt, capiteyn van was, wuyt die stadt om in den anstaende nacht des guesen tot behinder te wesen van haer concept. Men hoorde veel rumoers van trommelen, schieten ende anders ende worden die goede, tot noch toe in haer swaere benautheyt met veel schoene wuytgesette consolacie in coragie gehouden, nu sonderling bedrouft, doerdien want sij wel saegen dat die verlossinge seer verlangsem voertquaeme.

+ Lovensteyn, Asperen ende Leerdam sijn noch goes.
Van Leyden, dat daer noch beesten wuyt gaen.

+ Benautheyt in Leyden.

+ Gosescepen in Engelant.

1 Elisabeth Tudor, geb. 1533, sedert 1558 koningin van Engeland, st. 1603 (D.N.B. en W.P.).

a Dit ‘van’ is later ten onrechte toegevoegd.

+ Van Leyden, dat sij noch victualie genouch hebben.

+ Die guesescepen comen op Pampis.

+ Die guesen comen met haer scepen teghen Diimermeer.

2 Francisco Verdugo, geb. 1536 of 1539 bij Toledo, neemt deel aan het beleg van Haarlem en de slag op de Zuiderzee, gouverneur van Haarlem, 1581 stadhouder van Groningen en Friesland, st. 1595 (W.P. en Van der Aa, waar hij Verduyn wordt genoemd).

[p. 423]

Men seyde oeck hier, dat Leerdam van coninx armey belegert tegenwoer // delick bescoten werden ende dat die guesen Asperen ende Hoclem¹ verloepen⁺ waeren.⁺

Op den XIIIIen Julii hoorden wij wederom, dat Leerdam² nu onder des conincks obediëntie gebrocht waer ende werde geseyt dat dieselfde stadt⁺ haer in genaede van de mayesteyt begeven hadde nae dat se beschoten was ende bestormt soude werden.

Quaemen oeck op desen dach conincks soudaeten wuyt Ascendelft⁺ om den dijck van Diimermeer te helpen bescermen. Ende was een gues gecomen wuyt die scepen alleen om te verspiën plaets op den dijck, werwerts sij haeren anslage bequamelickste maeken soude. Dese werde van onse volck gevangen ende terstont sulx gepinicht, dat hij veel secreten, welck die guesen in opset hadden om te bedriven, openbaer maeckteden.

Op den XVen hadden wij tijdinge, dat des conincks armey voer Gorcum³⁺ gecomen was, met verspreyenge dat die stadt bescoten soude werden met wel dertich metalen groete stucken. Men hoorde voerts veel, daer wel goede hoepe wuyt genomen mocht werden: der werde van des conincks scepen, die noch al gewacht werden, gesproken dat die op wech waeren. Andere⁺ seyden, datter tusschen pertiën getracteert werde om accordt met alligatie dat sommige wuyt Utrecht om deswil gereyst waeren. Maer en conden die diepsinnige hierdoer haer niet laeten vertroosten, overmids dat sij wel sagen der goesen verwoestheyt, als die noch niet ophielden om dachlix hoe langer hoe meerder boosheyt te bedriven ende oeck tegenwoerdelick nu versch met haer scepen met menichte gecomen waeren tAmsterdam. Ende bovenal dat het gheen bereytsel was van goede accordt, daer geseyt werde dat wuyt des coninx sijde an den prinsch gesonden werde, in maniere al hadde die coninck den prinsch vercort gehadt ende hem niet machtich genouch vonde om den prinsch onder te houden.

Op den XVIen quame broeder Thomas Harmansz, die pater van Poel,⁺ nu wederom binnen Amsterdam, als hij die tijt van vier daegen wuytgereyst was ende geweest hadde voer Leyden op die plaets vant convent te Poel, daer die ruynen noch tegenwoordich laegen. Hij vertrock ons, dat hij seer deerlicke desolacie alle den lande doer gesien hadde van verbrandinge ende vernielinge der kercken, conventen, huysen ende geheele dorpen. Dese seyde ons mede, dat hij gesien hadde, dat die wuyt Leyden⁺ noch even harnackich bleven als die haer niet en ontsaegen des conincks leger spottelick te beroupen ende hiertegens in schermutsel wuyt te loopen. Hij hadde oeck sien an een galch hangen niet verde van Leyden, ter plaetse Ander Waddinck genaemt, een jongelinck die nae veel tyranniis, welck hij dachlix bedreef in noosen ende ooren of te snieden dergenen die onder sijn volck wuyt die catholike gevangen werden, oeck alle die branden om Leyden an conventen, casteelen ende dorpen gesticht hadde. Dese was eerst sijn noose, sijn oeren ende voert sijn lippen rontsomme sijn tanden ofge-

1 Heukelom.

+ f. 215. r.

+ Leerdam wert bescoten.

2 Op 13 Juli 1574 werd Leerdam aan de Spaanse belegeraars overgegeven (Brugmans 144).

+ Leerdam is inne.

+ Der comen soudaten wuyt Ascendelft.

3 Na de verovering van Leerdam trok het Spaanse leger op naar Gorkum (Brugmans 145).

+ Fame, dat die leger voer Gorcum coempt.

+ Wuytgesteken tijdinge van veel goet.

+ Pater van Poel compt van Leyden ende vertelt veel verdriets.

+ Mercket wel an.

[p. 424]

sneden ende in die pijn lange gehouden sijnde werde hij hiernae met sijn hooft nederwerts an sijn één been gehangen ende nae wat tijts voerts doerscoeten. //

⁺ Op den XVII Julii quame sprake onder die gemeente van die heer van⁺ S. Aldegundis, des prinsche sijn secretarius, die commissarius ende thooft geweest had van die conspiratie der revolteerde steden, ter stondt nae de revoltatie tot Dordrecht vergadert, ende lange tijt, van ons volck op Maessluys gevangen sijnde, opt casteel tot Utrecht bewaert is geweest, dat dese sijn gevangenisse nu soude ontslagen sijn ende vrij wesen niettegenstaende sijn afgriselicke blasphemie, welcke hij voertijts gesproken hadde tegen den hoochwaerdige sacramenten ende den catholiike religie mids den geestelicke overicheyt, paeus, cardinael, bisschop ende andere desergelijck ende voort die overdadige boosheyt, van hem voer sijn gevangenisse staende⁺ dese tijt bedreven. Der waeren, die seyden dat hij tot Montfoort gebrocht was om daer te verwachten den grave van Boshuy onsen stadthouder ten fijne sij tegen malcander souden vrij ghaen. Ende werden hierbij geseyt, dat doer dese soude getracteert werden om pays ofte andere contrackt te maken¹.

⁺ Op desen dach trocken die goeseoerloschscepen wederom van den Diimerdijck nae haer steden, waerdoer veel haer verwonderden, want nyemant verstaen conde waerom sij soe haestelick vertrocken.

⁺ Op den XVIIIen spraecke ick een priester, die staensvoet wuyt Groningen quame. Dese vertrock ons, dat ontrent die stadt ende tlandt, dien subject, groete benautheyt geleden werde doer oersaeck van die guesen, die oeck daer seer nestelden, ende seyde mede, dat die guesen in die contrey hadden wel seventien oerlochscepen om daermede te verhinderen den goede steden toevaert van de greynen, welck sij lange doer die Eemst hadden genoten².

⁺ Mede quame bij ons op dese tijt sprake, dat die prinsch nu geweest had of van dach te dach comen soude tot Oudewater om met sekere heeren van den coninck met die heere van S. Aldegundis tot Montfoort van sommige treftelicke saeken te tracteren.

⁺ Van Gorcum werde oeck verspreet, dat groete hope of was om onlanx tot obediëntie gebracht te werden. Ende hoorden, dat voerseker oeck coninx knechten nu gecomen waeren in de Nieupoort over Schoonhoven, als nu onlanx tevoeren het huys te Liesvelt³ gebrant was.

⁺ Op die XIXen hoorden wij van Schoonhoven, dat het mede belegen was ende waeren al die wuytstaeken dat die stadt al onder des coninx obediëntie was, maer werde tselfde niet gelooft overmids die forsicheyt der goesen, welck men altijts swaerder vernaeme te rijsen.

+ f. 215. v.

+ Die heere van S. Aldegundis wert tot Montfoort gebrocht.

+ Fame van tractaet tot accort.

1 Op 14 Juli 1574 werd Marnix van het Vreeburg te Utrecht naar Montfoort gebracht om te bemiddelen bij onderhandelingen met 's prinsen partij (Brugmans 145, alwaar men een uitvoerig verslag vindt).

+ Die guesescepen trecken wederom van den Diimmerdijck.

+ Om Groningen is mede veel verdriets.

2 In Maart 1574 was een eskader oorlogsschepen op de Eems gelegd, in April en Mei werd dit nog versterkt (Kernkamp 46-48 en Rengers ten Post I, 365).

+ Tijdinge van de prinsch, dat hij tOudewater soude comen.

+ Coninx volck compt in de Nieupoort.

3 's Prinsen troepen brandden dadelijk na de overgave van Leerdam het huis Liesveld in de Alblasserwaard schuin tegenover Schoonhoven af en kwamen toen ook in Nieuwpoort (l'Agarge 50).

+ Fame, dat Schoonhoven soude belegert sijn.

[p. 425]

Ick saege op desen dach een missive doer die van Leyden an den prinsch⁺ gesonden, inhoudende dat sij in Leyden niettegenstaende soe swaeren belegge als sij mede belegert waeren niet eens en fruchten, maer goede coeragie hadden gemerckt sij wel genouch versien waeren van victualie tot anstaende Kersmis toe ende den prinsch wel toebetrouden van tot gelegender tijt hem goet ontset te doen. Sij noemden het leger: ‘Den vijant’. Ende maeckten van goede presentacie, hemluyden gedaen in des conincks naeme, bedriechlicheyden //, schoone woorden mets een blaeu⁺ perdoon¹, belovende dat sij op tselfde niet passen en souden, maer den prinsch getrou bliven tot den wuyterste droppele van haer bloet. Die almogende God is alleen bekent, in wat verdriet tot desen tijde menich mensch hem heeft gevonden doer het lange vertreck in soe swaere beroerte als tlant tegenwoerdelick in rumoerde. Men sach der veel genouch gelijck⁺ geheel desperaet van dese commotie ymmermeer wederom bestelt te werden ofte dat die verdreven goede catholiken wederom tot eenige tijt in den haeren soude mogen comen. Ende werde nu nieuwerts anders verhoort dan alleen van suchten, kermen ende dagen over sulck jammer als tot verscheyde plaetsen vernomen ende geleden werde.

Op den XXen Julii was veel menschen in de mont, dat tegenwoerdelick⁺ voer Tessel wel bij malcander vergadert laegen ontrent hondertendevijftich guesescepen, daer suspicie van genomen werde dat tot dier plaetse vergaderden om des conincks scepen, daer nu vasten hope of was dat op reys waeren, met gewelt tegens te staen. Van Schoonhoven vervolchde noch, dat seer⁺ belegen was, ende werde geseyt, dat sij sommige goesesoudaeten geweygert hadden te ontfangen die tot hem gecomen waeren om te helpen. Dese faeme verwackerde ons wat, maer bleven evenwel tusschen hope ende vreese swaerlicken geperst.

Op den XXIen ontfingen wij tijdinge van der Goude, dat het Leprooshuys⁺ aldaer met geheel sijn ancleven an brant geset was doer beveel van den oversten des stads op den XVen deses selfs maents, als die kerck desselfde huys lange tevoeren doer denselfden verbrant ende vernielt was².

Oeck seyde men ons hier, dat die gemeent binnen der Goude sonderling⁺ met ongelde belast werde. Van een harinck gaf men een penninck tot excijns. Op een pint souts werde een st. gestelt. Ende werde alle andere waer nae advenant beswaert. Mede werde van des prinschen wegen veel wuyt die⁺ burgerie opt casteel geroopen ende versocht om wuyt minnen tot den prinsch sulx te geven, soeveel ygelick wuytwijsende sijn liefde tot denselfde soe goede heer <als die hem angepresen werde> mocht ontbeeren ende hem gunde, met seggen dat alsulcke contributie soude sijn tot behouf van schepen toe te maeken, waermede men tegenstaen soude des conincks armey, welck wuyt Spaengen verwacht werde.

Op den XXIIen quame die pater van Poel wederom tAmsterdam ende seyde⁺ ons, dat die van Leyden noch weynich troerden, oeck hoe seer ons volck

+ Die van Leyden scriven, dat sij coragie hebben.

+ f. 216. r.

1 Hiermee moet bedoeld zijn een waardeloos pardon.

+ Veel verdriets siet men.

+ Guesenscepen sijn voer Tessel.

+ Noch van Schoonhoven.

+ Het Leprooshuys wert ter Goude verbrant.

2 Op 29 Mei 1574 besloot de vroedschap, dat het Leprozenhuis moest worden afgebroken en dat aan de Leproosmeesters het Magdalenenconvent zou worden toegewezen. Op 25 Juni 1574 werd de Leproosmeesters gelast de resolutie ten uitvoer te brengen (vr. boek fol. 71vo en 73).

+ Belastinge op alle dinck binnen der Goude.

+ Men versouckt, dat den prinsch wuyt minnen schenkagie (ge) geven werden.

+ Van der Leyenaeren tortelmoedicheyt.

[p. 426]

van haer groete benautheyt wuytstelden. Sij hadden nu des conincks leger te spijt op haer vesten gestelt een besem daeran een vaentken was, twelck niet anders verstaen werde dan of sij wuytgeroepen hadden: ‘wij passen op u niet, want wij ons wel vermeten om u van ons stadt met eenen besem te verweeren, wilden wij dat maer bestaen’. Ende schooten dickmaels seer vermetel tegens tleger an. //

⁺ Op den XXIIIen Julii quame bij ons één van der Goude, die vertrock dat⁺ hij nu onlanx van Antwerpen gesceyden was als hij daer tevoeren lange op des coninx oerlochschepen gedient hadde. Dese bedroufde ons seer, mids seggende van der guesen voerspoedicheyt tegens des mayesteyts heercracht, principaelick soe waer sij te water bevochten werden, sonderling an de Antwerpse scepen, die hij vermaende over die hondert geweest te sijn in getale ende nu vermindert waeren soe seer datter maer ses overgebleven waeren.

⁺ Hier hoerden wij oeck, dat des conincks soudaeten nu in menichte binnen die Dortsche Waerde gecoemen waeren, hebbende tot haer die lantluyden van dier plecken al gemoot om den goesen met fortsch tegens te staen in haer dreygemente om die dijcken doer te steken.

⁺ Op den XXIIIIen ontfingen wij een missive in den Hage gescreven, inhoudende hoe die Spaense soudaeten ontrent Delft een roof gehaelt hadden van wel seshondert beesten, daertegens die van Delft wuytgecomen waeren om dieselfde roove met gewelt te wedercrigen, maer en conden niet doen, doerdien want haer die Spaengers tegens hem sulx verweerden dat die guesen haer wederom in den stadt mosten bekeeren.

⁺ Op desen tijt was die heere van S. Aldegundis wederom van Montfoort binnen Utrecht opt casteel gebracht¹ ende werde onder die gemeente verspreyt, dat die Staten ofte commissariën te Montfoort opt contrackt vergadert redelick minlick gesceyden waeren, waerwuyt veel hoepteden datter wel pays volgen mocht.

⁺ Op den XXVen worde eenen Pieter Kies², tot Haerlem nae haer overganck tot den coninck terstont gevangen ende tot noch toe bewaert doer oersaeck want hij een groet gues was ende veel quaets bedreven hadde, met sekere onse waterscepen nae Waterlant gebrocht ende ontfingen die voorseyde scepen voer den gues voern. wederom eenen edelman, die heere van Weldam³, die met die grave van Bosshuy te scepe int jaer voerleden gevangen is geweest. Twas te verwonderen van sulck één als hem noch vertoende dese voirn. Kies, die noch tegenwoerdelick onversaechdelick wuytsprack dat hij een vijant was van papen ende moniken, seggende dat hij gheen leedtwesen had van tgunt hij bedreven hadde, dat dese den gevangenisse ontquame, maer het wilde nu wesen, dat die boosheyt most gevreest sijn ende niet conde werden ondergebrocht.

⁺ Men seyde oeck hier, dat die Staten van de revolteerde steden in de

+ f. 216. v.

+ Quade tijdinge van Antwerpen.

+ Des coninx soudaeten sijn in de Dortsche Waert.

+ Die soudaten wuyt den Hage halen rove in Delflant.

+ Die heere van S. Aldegundis compt weder tUytrecht.

1 Op 24 Juli 1574 werd hij weer teruggevoerd naar Utrecht (Brugmans 154).

+ Pieter Kies wert te Haerlem wuyt die gevangenisse genomen ende wert tegen hem die heer van Weldam verlost.

2 Pieter Jansz Kies, geb. Amsterdam ± 1530, eerst houtkoper, later brouwer, burg. van Haarlem, gevangen genomen na de overgaaf in 1573, uitgewisseld in 1574, kwam in 1577 weer in de regering te Haarlem, st. 1597 (W.P. en Van der Aa).

3 Jhr. Lieven van Weldam, was uitgeweken uit den Haag, vocht heldhaftig herfst 1572 onder Valdez (Smit 207 en Opmeer II, 183).

+ Die guesen eysghen, dat tot allen plecken hem een kerck gegeven wert tot exercitie van haer religie.

[p. 427]

vergadering tot Montfoort om accordt te maken des coninx commissariën voer articulen angaven, waerop sij wilden payseren, dat sij wilden dat in allen steden ende dorpen van dese Nederlanden goesenkercken souden wesen om tot allen plecken plaetsen te vinden, daer sij haer religie soude mogen exerceren. Alle twelc was een wonderlicke forsicheyt van sulcke scelmen, die niettegenstaende dat sij doer haer overdadicheyt verdient hadden vreeselick met justicie gestraft te // werden haer nochtans niet en ontsaegen sulx⁺ te vertoegen, gelijck die den coninck versmaeden ende op sijn geboden ofte heercrachten niet en pasten. Dit dede claerlick menich sinnich mensch⁺ groetelick benarret wesen, want sij wel saegen die verder confuys, welck hierwuyt over alle benauden gewacht werde, sonderlinck om vreese dat des conincks Raet hem hiertoe soude voughen ende dit des te meerder soe wel gemerckt werde dat het geheele Nederlant geneyget was tot gelijke revolteringe als nu in desen houck gevallen was.

Op den XXVIen Julii sage ick, dat binnen Amsterdam gebrocht waeren⁺ ende te coop stonden veel hoornbeesten, die ontrent om der Goude gerooft waeren, ende seyde mij een wuyt Wensveen, die factoor scheen te wesen van de geroofde beesten, dat daer genomen waeren over die vierdalf hondert coyen, vaersen, stieren oft ossen.

Hier werde mede geseyt, dat des conincks soudaeten voer Gorcum ontrent⁺ den Leprosen den guesen een geweldige schans ontweldicht hadden¹.

Ontfingen oeck tijdinge, dat die soudaeten wuyt den Hage wederom in Delflant geweest hadden om meerder beesten te roeven, maer werden hem sulx doer die van Delft wedergestaen, dat sij met verliese van sommige wuyt den haeren mosten wijcken ende wederkeeren ter plaetsen daer sij vandaen gecoemen waeren.

Op den XXVIIen werde wonderlick gemurmureert op die guvernoors⁺ van onse landen waeren, wuyt oersaecke dat haer naegegeven werde hoe sij sonder regaerdt te nemen opt welvaeren van den getribuleerde gemeente alleen haer toochden haersselfs profijt te soucken met licenten te geven om te mogen handelen in comenscap ende anders met pertiën over wedersijden². Om een croen mocht men een paspoort verwerven, waerdoer men veylichlick mocht reysen in guesenlande ende soe wie dies hem ontsaege, reysende sonder paspoort, die was versekert van als berooft te werden met⁺ pericule van oeck tlijf te verliesen. Twas mede sonderling te verwonderen, dat tot desen tijden tot Utrecht buyten die poorten stonden wagenaers met scuytvoerders die vrijmoedich riepen, waer yemant reede, sij wilden die voeren tot Schoonhoven, Oudewater, der Goude ende tot Rotterdam, als haddet pays ende vrede geweest. Men raesde oeck hier noch al van de oerlochscepen⁺ wuyt Spaengen, dat die sekerlick onder Engelant waeren, hoewel tselfde van menich al voer fabulen ontfangen werde, overmids die menichfuldige logentaelen die wuyt deser scepen oersaeck seer dickmaels onder den gemeent bevonden sijn gespreyt te wesen.

+ f. 217. r.

+ Merckt an in wat benautheyt die goeden hier geweest sijn.

+ Beesten om der Goude gerooft.

+ Voer Gorcum wint coninx volc een scans. Die van Delft staen weder den roevers in haer lant.

1 Bedoeld moet zijn de schans bij Hardingsveld (l'Agarge 52).

+ Men geeft paspoort, daermede gereyst wert in den goesesteden.

2 Dit gebeurde zonder toestemming van hogerhand, zodat het hier ondergenoemde placaat van 16 Jan. 1574 zich speciaal tegen dat misbruik keerde.

+ Die vrachtluyden roupen tot Utrecht, dat sij in Hollant willen.

+ Van de Spaense scepen.

[p. 428]

⁺ Op den XXVIIIen werden wederom placaten ofgeropen¹, waerbij scarpelick verboden werde oeck op peyne van lijfstraffinge, dat nyemant eenige handeling most hebben met den goesen ende dat alle licenten met paspoorten nyemant meerder souden verleent werden.

Die fame liep hier, dat Vlaenderen, Brabant ende andere des coninx⁺ Nederlanden geaccordeert waren met den // grand-commenduer, generael-guvernoor⁺ van des coninx wegen over dese landen, ende dat wuyt oersaeck van haer accort alle wuytlanders, wesende stadthouders, guvernoors ofte ander beveelhebbers in steden, dorpen oft castelen nu van haer offitiën verlaeten ende geabsolveert souden werden, wijckende dieselfde haer residentiën mannen wuyt dese Nederlanden bequaem hiertoe, ten eynde die landen bewaert mochten sijn als doer dengenen geregiert dien die natuere deser landen beter bekent sijn².

⁺ Op den XXIXen Julii was wederom binnen Amsterdam thuysgecomen die burgemeester Aelbert Marcus, naedemael hij seder ontrent Alderheyligen laetsleden³ van des stads wegen tot Bruysel ofte in die contreyen tot noch toe gebesongeert hadde, ende brocht dese oeck voer tijdinge, dat ten tijde als hij wuyt Bruysel soude vertrecken een post ingecomen waer, die bootscapten dat die Spaensche scepen voerseker te zeyl gegaen waeren om⁺ in dese landen te coemen. Dus werde genouch op dese tijt alle des lants vertroostinge in dese scepen gestelt, alsoe der guesen gewelt sulx verresen was, dat nae menschen verstant gheen hope gesien werde om dien te vercrachten dan alleen in de wonderlicke hant Goods ende in de scepen, daer soe dickmaels onder die gemeent of is verspreet geweest. Ende en⁺ mach oeck hier niet ongeteykent laeten der voerseyde goesen haer onversaechtheyt, daerin getoont dat sij doer veel fame deser scepen, dien sij wel geloofden dat noch comen souden, haer hielden als verblijt, hemselven beloevende groete scat hierdoer te ontfangen, niet minder denckende dan dat sij die befaemde scepen niet altsamen tot haer wille soude crigen, met opelick wuytspreken dat sijselver stercker waeren dan hem yemant soude mogen becrencken ende dit soeveel te meerder soe sij dese havenen inne hadden.

⁺ Op den dertichste hadden wij tijdinge, dat die van Leyden binnen een dach ofte twee tot die vier poorten van haer stadt tegens des conincks soudaeten wuytgevallen waeren, meenende tleger te vernielen, maer en bedreven niet anders dan dat sij drie ofte vier Spaengers vingen, daertegens van hem oeck⁺ sommige gevangen ende somme geslagen waeren. Men seyde, dat sij daechs tevoeren an die Spaensche capiteyn angesocht hadden om met hem sprake te houden, maer en worden niet toegelaeten, doer oersaeck dat sij voerens met dengenen die hem presentacie dede van genaede, wilden sij haer in⁺ subjectie geven, onwaerdelick ontboden dat men sulcke missiven hem niet meer soude senden of dat sij dieselfde bode souden ophangen.

Van Gorcum hoorden wij, dat alt gunt daerof geseyt was angaende tscarp⁺ beleg ende tge // scut al maer wuytsteeck was, waerdoer oeck groot hart-

+ Paspoort ende licenten om met den gosen te handelen werden verboden.

1 Dit waren de placaten van 21 Nov. 1572, 16 Jan. 1574 en 19 April 1574 (pl.a. en Terlinden 118, 123 en 126).

+ f. 217. v.

+ Die Staten van Brabant etc. accorderen met die grand-commenduer.

2 Dit wordt tegengesproken op fol. 218vo.

+ Die burgemeester van Amsterdam Elbert Marcus compt van Bruysel.

3 Zijn vertrek vond plaats op 10 Nov. 1573 (Ter Gouw VII, 117).

+ Van de Spaensche oerlochscepen.

+ Der guesen vermetelheyt tegens die coomst van de Spaensche scepen.

+ Die van Leyden vallen wuyt.

+ Die van Leyden soucken genaede.

+ Die van Leyden dreygen conincks volc met hangen.

+ f. 218. r.

[p. 429]

seer onfangen werde van de verloepe goede catholike, die doer dit ende desergelijck⁺ te verhoeren haer geheel bedrey[ch]t vonden, niet wetende wat sij dencken souden, sonderling als sij wel wisten die groete menichte vant crijchsvolck int lant ende hierenboven bemerckten die sobere anrechtinge van denselfde.

Op den laetsten Julii vond men die menschen noch even benaut ende werden dieselfde oeck altijt meerder bedrouft, overmids die groete stilte die tot dese tijt vernomen werde van wegen tgunt doer het crijchsvolc bedreven werde. Wij hoerden niet meer dan of der gheen volck int lant⁺ geweest hadde ende en wisten van het een broot tot het ander niet te comen, sulx dat oeck conventen die voeren rijck geweest waeren nu haer in bittere ende ellendige armoede vonden. Igelick beclaechde hem seer ende werde genouch gedespereert van ontset, met opelick wuytspreken onder veel dat alle tgoet, waerdoer die goede getroost waeren tot noch toe als met versekering dat der guesen tyrannie onlanx geeyndet soude sijn, maer gepracktizeert werde doer die overicheyt om met sulx den goede gemeente in ruste te houden.

+ Van Gorcum belegen te sijn is wuytsteeck.

+ Gheen tijdinge mendallen dan van verdriet, welck overal groot ende veel is.