Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 1

[Juni]

⁺ Op den eersten Junii hadden wij tijding, dat wij in Waterlant wuyt het volck dat nu daer gereyst was verloren hadden bij die tweehondert soudaeten¹.

Werden voert ons geseyt, dat die prinsch wederom veel volcks bij malcander⁺ brocht ontrent Rotterdam om coninx armey wederom wuyt Hollant te verdriven. Ende dat die goosen Coppel met Delfshaven grondelick vernielt ende ofgebrant hadden.

Wij hoorden oeck, dat binnen Haerlem over die vierhondert guesen,⁺ gevangen // ontrent Valckenburch, ingebrocht waeren. Op den anderden⁺ Junii hadden wij tijdinge van Maessluys, Poldervaert² ende Oude Schie, dat dese drie plaetsen van des conincks soudaeten ingenomen waeren, maer vernaemen tegen den avont dat het sulx niet en was, mids fame dat die guesen in die houcken haer sonderling sterck maeckteden, als daer sij veel van haer soudaeten stuerden: tot Vlaerding acht vaendelen, tot Delfshaven twee ende binnen Delft oeck twee vaendelen ende soe voerts harwerts ende derwerts, seer diligent sijnde om des coninx armey wuyt die houcken te weeren.

⁺ Op den IIIen saeghen wij, dat in Waterlant veel brants gesticht was ende hoerden van seer swaer verdriet, twelck den menschen daer overquaeme. Die guesen voechden haer in laegen te leggen, soe hier in huysen soe daer int lange gras, ende soe wien sij van des conincks soudaeten becoemen conden,⁺ desen sneden sij den hals af of sij vermoorden haer anders, sulx dat ons één nu wuyt Waterlant gecoemen voer certeyn vertelde, dat hij in een sloot gesien hadde leggende wel dertich menschen crengegewijs moedernaeckt, in manier als ick hier scrive van den goosen vermoort. Ende deden desgelijcks coninx soudaeten malcander wederom eedt om oeck nyemant te spaeren, maer te vernielen ende te vermoerden soe wien sij in dien houck souden mogen machtich werden. Twas merckelickste, dat hier oeck dieselfde ons seyde, hoe hij gesien hadde een lantman soe overvallen te werden⁺ dat het deerlick is om te bedencken. Hij werde eerst van als berooft, daernae gepijnicht om sijn gelt te wijsen, twelck hij begraven hadde. Ende overmids dat dese missaeckte gelt te hebben ende hem achterhielt van tselfde te wijsen, soe hebben coninx soudaeten dese selfde man sijn huysvrou genomen, gepijnicht ende gedreycht van te vermoorden, soe verde sij hem tgelt niet wijsen en wilde. Dese vrou haer vindende in soe swaere perket heeft haer overgegeven, seggende dat sijt gaern wijsen soude alleen als sij tleven behouden mochte. Ende als sijt getoont hadde, soe naemen dese soudaeten dit gelt wuyt der aerden, daert begraven geweest hadde, in somme van wel driehondert goude croenen met andere silvere daelders ende toenende tselfde den gepijnichde man, diet toequaem, spraeken hem in deser manier toe: ‘Siet, kaerle, dijn gelt dat ghi ons versaeckt hebt. Siet het an, denckende dat

+ JUNIUS.

1 Op 30 Mei 1574 werden de Spaanse troepen in Waterland verslagen (Ter Gouw VII, 124).

+ Coppel ende Delfshaven branden.

+ f. 208. v.

+ Maessluys ende Poldervaert wert wederom coninx.
Wij hooren wederom contrarii tijdinge.

2 Daar dit een water is in Delfland, is waarschijnlijk bedoeld de uitmonding bij de Maas en wel de Vijfsluizen.

+ Brant in Waterlant.

+ Groete ongenade over wedersijden.

+ Merckt wat sonderlings.

[p. 411]

het u laetste sien sal wesen’. Ende hebben hem soe bitterlick ansprekende den stroot afgesneën ende in den wech beestgewijs gewurpen. Die Heere gewaerdich desselfs te ontfermen.

Men seyde, dat die goesen ons volck in Waterlant sonderling verhinderden⁺ van tegen hem yet te mogen doen doer sekere geleyen, die sij daer brochten.

Op den vierden vernaemen wij // van Leyden, dat die burgeren daer binnen⁺ haer wonderlick verclouckten tegens des conincks armey, waermede⁺ sij nu beset waeren. Sij tierden haer, al hadden sij van geen quade tijdinge geweeten. Sij schoeten wuyt die stadt nae het leger. Sij vielen onderwijlen wuyt met schuyten ende anders op die Meer, daer sij veel roofden, twelck sij al voer prijs binnen brochten. Ende hadden op den heylich Pinxterdach malcander wederom geëedt om malcander bij te staen ende die verkeertheyt te helpen houden.

Op den Ven Junii quamen wederom binnen Amsterdam twee jongens⁺ wuyt der Goude ende was die een de soon van Paeutgen ende dander van eenen, Tromper¹ genaemt. Die vertelden hoe die benautheyt binnen der Goude altijts swaerder rees sonderling van den catholiiken, die haer hoe langer hoe swaerder benaut vonden, soe doer scattinge, leeninge ende duer tijt ende soe oeck doerdien dat die christelicke religie nu geheel verdruckt bleve. Sij seyden, dat menich singulaer persoonen aldaer geset waeren om te leenen hondert, tweehondert ende meer R. gl.

Hier hoorden wij seer quade tijdinge wuyt Waterlant, hoe ons knechten,⁺ daer getrocken om tselfde te bedwingen, in grooter benautheyt waeren, veel geslagen sijnde ende voert scarp wetende hoe sij daer wederom vandaen souden mogen comen, sekerlick gedelibereert om die plaets weder te verlaeten, doer oersaeck want sij wel saeghen dat sij in die plaetsen weynich victorie vechten mochten, eensdeels om die onbequaemheyden der wegen daer sijnde ende voert om deswil dat die goesen haer hier in soe groete menichte versaemden.

Op den sesten worde ons voer seker angedient, dat ons leger wuyt⁺ Waterlant nu voerseker geruymt was met groete vroochde der goosen ende scande met verlies van veel onser soudaeten, die int wechloepen verdroncken springende selver int water doer vrees. Der was sprake wel van vier ofte vijfhondert, die gebleven waeren.

Van die scepen tot Antwerpen ten oerloch toegemaeckt quame op dese⁺ tijt ons over sonderlinge quade rumoer, te weten dat die een groete nederlage gehad hadden in een schermudsel tegens die scepen van Vlissingen, laetende daer haeren ammerael met andere scepen, met diversche opinie van verscheyde menschen, want sommige tuychden dat dese tot den guesen selver overgeloepen waeren, andere seyden dat sij overcracht waeren².

Op denselfden dach quame gemeen sprake, dat niet alleen over die nu eerst in Waterlant getrocken sijnde ende wederom vandan gesceyden geco-

+ Die guesen hebben geleyen in Waterlant.

+ f. 209. r.

+ Tijdinge van Leyden.

+ Tijdinge van der Goude.

1 Of dit de reeds besproken Willem Jacobsz Tromper was, blijkt niet. Het kan ook een van zijn broers, Jan, Cornelis of Aelbert, zijn geweest (weesboek I fol. 339vo).

+ Benautheyt van ons volck in Waterlant.

+ Ons volck ruymt met scande ende verlies van veel volcks wuyt Waterlant.

+ Quade tijdinge van de Antwerpse scepen.

2 Op 30 Mei 1574 werd de Spaanse vloot verslagen. Van de bevelhebber, de vice-admiraal Adolf van Haemstede (N.N.B.W.), werd gezegd, dat hij overgelopen zou zijn. (Van Haecht II, 303-305).

[p. 412]

men was vreese, waerdoer sij gescampt waeren sonder dat haer yemant vervolchde, maer oeck over alle andere onse soudaeten, soe tot Ascendelft, tot Beverwijck ende elders in die plecken bescanst, sulx dat het bijnae al tot loepen gestelt waer, soe wie hier laegen. Ende werde dese nederlage onder die onse van den goeden gejudiceert als een roede des Heeren tegen⁺ soe swaeren tyrannie als ons volck angerecht // hadde int incomen van Waterlant,⁺ vernielende soe wat haer voer quame ende vermoordende eenen ygelick, soe wie haer moetede^a, sonder eenich regaert te nemen of dieselfde goet of quaet waeren. Leefden mede dieselfde soe overdadelick al hadden sij beesten geweest, misbruyckende maechden ende andere goede vrouwen seer deerlick ende voert in gulsicheyt met meerder te verquisten dan sij in groeter onheblickheyt mochten verteeren. Men seyde voerts, dat dese oeck scandelicken doersteken, vermoert ende vernielt hadden denghenen, die sij verblijt vonden, haer wellecoem hietende, menende doerdien want sij catholiick waeren groetelick vertroost te sijn mids het comen tot hem van des conincks armey.

⁺ Op den VIIen Junii saegen wij den menschen binnen Amsterdam wederom sonderling ontroert ende benaut, twelck quame doerdien want onder hem verstroyt werden dat die van Leyden <daer spraeke van liep dat sonderling belegert was> in getale wel van duysent des nachts wuyt die stadt gevallen waeren alleen om te roeven ende voert alle quaet te doen. Diewelcke oeck op dese tijt behalven andere scuyten met volck ende provande, twelc sij voer beut namen, noch op die Meer vernielden twee convoyscepen¹.

⁺ Wij hoorden oeck hier, dat conincks soudaeten apparaet maeckten om Delft met vier groete scansen te besetten.

⁺ Van Leerdam ende Asperen hadden wij hier mede tijding, dat conincks waer, maer ontfingen tselfde maer voer een fabule.

⁺ Der waeren noch die wuytspraken dat Maessluys wederom van den guesen overvallen was.

⁺ Op den VIIIen hadden wij tijding van Langer Aer, dat die lantluyden aldaer sonderling op dese tijt getribuleert waeren, doerdien dat sij in een stonde van een weeck tweemael van haer beesten berooft werden, eerst van der goesen vrijbeuters, twelck sij met gelt <twelck van haer met groete moyte op scade gehaelt werde> weder boeteden^b ende hiernae wederom van conincks soudaeten, die dit anderde roeven, bij desen bedreven, maekeden^c haer pretext dat sij den guesen favoriseerden mids haer gelt brengende, twelck sij nochtans gedwongen werden om te doen doer die wuyterste nooid.

⁺ Hier continueerde oeck die rumoere van de voirn. stedekens Asperen ende Leerdam, dat die omme waeren, als op den voirgaenden dach geroert staet.

⁺ Op den IXen werde geseyt, dat die prinsch met veel scepen ende crijchs-

+ f. 209. v.

+ Ongescicktheyt ende tyrannie van des conincks soudaten in Waterlant.

a Er staat ‘moetende’.

+ Die van Leyden roeven op die Meer ende vernielen twee convoyscepen.

1 Misschien doelt de schrijver hier op het feit, dat op 7 Juni 1574 een grote hoeveelheid buit door de Leidse vrijbuiters werd binnengebracht (Orlers 571).

+ Tijding van Delft.

+ Asperen ende Leerdam.

+ Maesluys.

+ Verdriet van Langer Aer.

b Er staat ‘boetenden’.

c Er staat ‘maekende’.

+ Van Asperen als boven.

+ Fame, dat die prinsch na Amsterdam comt.

[p. 413]

volck die Maes wuytgeseylt was ende opset hadde om ontrent Amsterdam te coemen.

Ontrent dese tijt verlieten die guesen sekere scansen ontrent Alckmer⁺ ende verbranden geheel te niet die dorpen Wijck opt Zee, die Houf¹ ende Egmont.

Van Leyden liep fame, dat wredelick wuyt haer stadt scoeten tegens⁺ coninx leger ende dat die stadt nu sonderling belegen was, soe datter nyemant wuyt ofte inne en mochte.

Op den Xen hoerden wij, dat Gorcum met conincks leger beset was doer⁺ een capiteyn Vitellio genaemt.

Men seyde ons hier, dat die guesen nu int of breken waeren van den toorne⁺ tot Egmont, diewelcke tot dese tijt toe een groete kennisse geweest is den schippers om in zeede nae te zeylen. // Ende werde dit gedaen nae suspicie van⁺ veel menschen om des coninx scepen, die wuyt Spaengen gewacht werden, te benemen wetenscap van int lant te mogen coemen.

Oeck quame hier wederom swaere tijdinge van Vrancrijck, hoe die coninck²⁺ aldaer doer clouckheyt van de huygenosen vergheven was ende tlant hierdoer in groete beroerte stonde.

Op den XIen Junii quame in den avont binnen Utrecht een swaere beroerte,⁺ overmids fame daer mede onder den gemeent verspreet werden dat veel guesen wuyt Hollant ontrent Utrecht quaemen roeven. Men sach⁺ den menschen verscheielick geaffectioneert, ygelick soe die gesint was. Die guesen toochden haer heel verwoest ende verbittert in gheen andere maniere dan of sij bedocht hadden geweest alle goede menschen te verslinden. Ende troerden die catholike seer besorricht van tgunt haer mocht opcoemen, doerdien dat sij wel saegen dat des Heeren toorne noch sonderling verheven stonde. Ende werden des stadts poorten toegehouden, sulx dat daer nyemant wuyt ofte in en mochte. Waerdoer die gecoemen guesen oeck te veyliger haer boosheyt mochten bedriven, overmids datter niemant voertquame die haer tegenstonde. Sij bleven daer evenwel niet lange, maer scheyden drae mids met hem nemende een roeve van veel beesten.

Op dese tijt verhoerden wij, dat een bode, wiens dienst wij een deel⁺ tijts gebruyckt hadden om ter Goude yet te ontbieden, wesende van Langer Aer, nu ter Goude gevangen was. Ende viel ons dit tot hartseer, overmids vreese waermede wij beducht waeren dat sulcke, als wij gehoopt hadden met dien in den eersten tot ons te coemen, nu in last ende swaericheyt mochten sijn.

Op den XIIen begave hem heer Abraham om wuyt den Hage, daer hij⁺ gescheyden sijnde wuyt Delft ontrent acht daegen geweest hadde, nae Amsterdam te reysen. Ende quame bij ons binnen Amsterdam op desen avont. Dese was een religioes van Syon, eertijts conventuael van Steyn^a.

Van der Goude hoerden wij hier veel verdriets ende swaericheyt, waer-⁺

+ Van brant.

1 Egmond op den Hoef werd op 7 Juni 1574 op last van Sonoy verwoest (Opmeer II, Bijvoegsel 39).

+ Van Leyden.

+ Van dat Gorcum belegen is.

+ Van den toorn tot Egmont.

+ f. 210. r.

2 Daar Karel IX op 30 Mei 1574 stierf, moet de schrijver op hem doelen.

+ Van den coninck van Vranckrijck.

+ Tot Utrecht is rumoer.

+ Men siet die menschen ygelick nae sijn affectie.

+ Ons bode van Langer Aer wert ter Goude gevangen.

+ Heer Abraham comet tAmsterdam.

a Het hierna volgende is doorgeschrapt, in margine: ‘Die heere Lannoy compt tAmsterdam.’, daarachter: ‘Op desen dage quame binnen Amsterdam die heere van Lannoy, nu stadthouder in de plaetse van den grave Boshuy.’

+ Van der Goude.

[p. 414]

mede die gemeent daer geperst werde. Ende was te verwonderen, dat men noch niet anders conde verhoeren dan dat sij noch even stijf bleven in haer rebellie.

⁺ Op den XIIIen werden doer Amsterdam gevoert ontrent vierdalf hondert Engelsche goesen, die onlanx tevoeren ontrent Valckenberch gevangen sijnde gebracht waren binnen Haerlem. Ende reysden dese nu nae Wuytrecht.⁺ Men seyde hier, dat des conincks armey Worcum¹ tot haeren wille hadden ende dat den gosen oeck ofgelopen was een geweldige scanse te Elpendam gelegen.

⁺ Van Enckhuysen liepe tijdinge, dat opgeeyscht was doer des conincks trompetter, die hemluyden met veel reden persuadeerde om haer tot obediëntie te begeven. Ende er werde desen alleen geen gehoer gegeven, maer werden oeck gevangen ende sijn handen met sijn voeten gebonden sijnde⁺ beestgewijs van hooch tot beneden in een groet scip gewurpen. //

⁺ Op den XIIIIen Junii waeren wederom op die Meer van den gosen genomen wel seven soetelaersschuyten.

⁺ Wij hoerden, dat ons volck thuys tot Lovensteyn inhadden ende haddent sonder moyten gecregen, doerdien dat die guesen daerwuyt verloepen waren.

⁺ Men seyde voerts van seer veel soudaeten, den coninck te dienst wesende, te sijn tusschen Antwerpen ende tsHertogenbosch.

⁺ Was mede Gorcum opgeeysghet met dreigemente van moerderie alregheen, die in den stadt gevonden souden werden oeck der kinderen in de wieghe, ten waere sij haer wilden obediënt geven, maer bleven dieselfde obstinaet.

⁺ Op den XVen liep rumoer onder die gemeent, dat die van Gorcum binnen haer stadt ontfangen hadden vijf vaendel goosensoudaeten ende waeren daer ingecomen in middele tijt, als sij haer beraet genoemen hadden om met haer gemeent te spreken wat hem oerbaerlickste gedaen docht opt versouck van den coninck.

⁺ Wij hoerden noch, dat veel lantluyden haer op die Meer begaven om te roeven, die dit bedwongen werden te doen doerdien dat sij eerst van als berooft sijnde groot gebreck van honger ende commer leden, niet wetende waerdoer sij haeren armen cost souden mogen haelen. Dese en misdaden den menschen an haer lichaemen niet, maer naemen alleen die montkosten, gevende dengenen dien sij yet benaemen ygelick seven groot voer hooft mids soeveel spijs die hem genouch docht om mede thuys te coemen.

⁺ Op den XVIen saeghen wij weder verbij Amsterdam passeren tien vaendel Hoochduytsche soudaeten, die van Utrecht quamen. Dese waeren meest spiesdragers ende wist nyemant perfect te seggen werwerts sij reysden.

⁺ Van Leyden reese goede hope, dat met accort wel mocht overghaen, waerdoer oeck menige haer sonderling verhoochden.

⁺ Op den XVIIen sterf ende rustede in den Heer tot die Nieuwe Nonnen een religioes, nonne van tconvent Roemen binnen Leyden, oeck verloepen doer desen verkeerde goosentijt, die, voerens een deel tijts binnen Utrecht geweest sijnde als men haer daer langer niet houden en wilden, int convent

+ Gevangen gosen werden nae Utrecht gevoert.

+ Worckum wert coninx.

1 Workum of Woudrichem werd 11 Juni 1574 door de Spaanse troepen bezet (l'Agarge 34).

+ Enchuysen wert opgeeysghet.

+ f. 210. v.

+ Op die Meer werden scuyten genomen.

+ Lovensteyn wert conincks.

+ Veel soudaten sijn op wech.

+ Gorcum wert opgeeyschet.

+ Der comen soudaten in Gorcum.

+ Die lantluyden roeven wuyt gebreck.

+ Treck van soudaeten.

+ Van Leyden is goede hope.

+ S. Anna Mertensd. stervet totter Lelie.

[p. 415]

voern. gewoont heeft den tijt van ontrent drie verndel jaeren. Dese conde haer qualick begeven in haer ballinckscap, maer most paciëntich bliven ende is te laetsten desen werlt ontslaegen. Die mogende Heere sij dese haer ziele genaedich. Haer naeme was S. Anna Maertensd.

Op desen dage quame bij ons binnen Amsterdam die pastoor van Warmond¹⁺ ende hadde dus lange binnen Leyden geweest. Wij hoerden veel benautheyts, welck binnen Leyden geleden werde, sonderling van duerte in eetbaere waeren, dat men voer een stuck boters daer gave tien st., voer een pinte weys een st. ofte drie groet ende voer anderen naer advenant. Maer seyde dieselfde, dat Leyden noch soe benaut niet en was of der quamen wuyt die daechs tevoeren op die Meer gerooft hadden sekere provantscuyten. Ende werden doer die van Leyden noch buyten haer stadt al bij die brugge van tconvent van Poel beesten gheweyt, hebbende daer // een scanse⁺ waermede sij denselfden bescermden.

Op den XVIIIen Junii liep weder onder den gemeent seer bedroufde⁺ rumoor, hoe die armey die onlanx voer Gorcum gecoemen was nu vandaen wederom soude verscheyden. Ende dat desgelijcks groete vreese was van Leyden, dat die soudaeten daer oeck scampen souden. Twelck al een groot verwonderen beoersaeckte onder veel menschen, die tot hier toe haer sekerlick vertroost hadden met vast betrouwen dat Leyden langer niet tegenhouden soude mogen overmids sobere provande, welck daerinne was. Men suchtede oeck hier in groeter bitterheyt, becommert ende peynsende wat die almogende God toch met dese desolaete ende verwooste landen mocht voerhebben. Twaer onmogelick om dencken in wat swaerder bangicheyt haer menich eewich vonden, maer het most al geleden sijn, want die Heere hiervan die werckman gesien werde te sijn, die alle dinck wel doet hoewel die menich anders voerstaet.

Op desen dach quame wederom bij ons binnen Amsterdam een jongen⁺ van der Goude, die in opset hadde tot Utrecht te ghaen studeeren. Dese seyde ons van der Goude, dat men daer noch bolwerckten, dat een blockhuys daer onlanx tevoeren in de stedegraft gevallen was ende dat die gemeente daer sonderling gecorrumpeert werde hoe langer hoe quaeder, alsoe sij om der goesen preken te hooren altijts vermeerderden. Hij vertrock hoe die turfteven² haer versetteden tegens den lantluyden ende wuytriepen, dat sij, driehondert in getale wesende, oeck haer boert wilden houden van den poorten te bewaeren om te verhinderen dat gheen lantluyden broot wuyt den stadt souden mogen brengen, nemende haer oersaeck dat sij niet en wilden dat men den paepen <soe sij dese noomden> knechten eenich onderhout dede. Noch seyde hij, dat binnen der Goude ontrent een weeck⁺ voer dese tijt sonderling triumph van vueren, speelen ende schieten bedreven was in ansien van soe groete victorie als sij malcander met openbaer logenen diens maeckten, dat sij voer Amsterdam gehad hadden, mids daer vandaen nemende alle die oerlochscepen welck daer laegen, sonder dat hem eenich wederstant geschiet was. Ende was te verwonderen, dat lange

1 In 1569/70 werd Willem Pietersz van der Mij pastoor van Warmond (Gr. Rijnlandia 120).

+ Die pastoor van Wermont comt tAmsterdam.

+ f. 211. r.

+ Fame, dat conincks armey wederom van Gorcum ende Leyden sal scheyden.

+ Veel tijdings van der Goude.

2 Er wordt ook wel gesproken over het optreden van de ‘turfmeyssens’ (vr. boek fol. 99vo).

+ Men triumpheert ter Goude.

[p. 416]

tevoeren tot noch toe binnen Amsterdam an haer scepen nyemant eens geroert hadde.

⁺ Op den XIXen hoerden wij wederom contrarie anders dan daechs tevoeren van Leyden, dat die stadt noch stercker beleyt werde ende dat die inwoenders aldaer nu geviert ende een wit laeken wuytgehangen hadden,⁺ twelck genomen werden te sijn een teyken van // benautheyt in den stadt.⁺ Quame oeck desgelijcks fame van Gorcum, dat die armey hem daer maer tot een ander plaets van den stadt om meerder bequaemheyts wil verscickte sonder eenige propoost om vandaen te versceyden.

⁺ Op den XXen Junii rese wederom sonderlinge materie van droufheyt doer fame van dat sekere scepen wuyt Spaengen geseylt, geladen met sout, den coninck toebehoerende, om met den oerlochscepen daer der goeder menschen van dese landen meesten hope op stonde, als niet twivelende of die souden coemen tot straffe der guesen, denselfde armey haer clouckelick of verscheyden hadden ende in Zeelant tot der guesen profijt gearriveert waeren. Men seyde het getal van dese scepen te sijn wel achtendetwintich. Ende werden die dwalende verdreven catholiike noch meerder beteest gemaeckt doer die verscheyde malcander contrarie tijdingen, die sij lange gehoort hadden, van de coomst der Spaensche orlochsscepen,⁺ waervan gestadelick verbreyt werde nae affectie ygelick gesint was. Sommighe wisten met wonderlicke versekertheyt <soe sij seyden>, dat die scepen toch comen souden ende al op wech ende oeck naebij onse landen waeren. Andere tuychden contrarie, dat in Spaengen gheen apparaet mendallen van dies en was, twelck sij seyden hem van geloofwaerdich volck genouch te vollen onderrecht te sijn. Ende bleven die goede catholike daerom te meerder beteest ende vervaert, soe sij dickmaels hoorden: ‘die schepen comen, die schepen sijn gesien, sij sijn onder Engelant ofte in Boscagien’¹, ende nochtans verder niet en vernamen, maer wel saegen dat die guesen hoe langer hoe moediger ende geweldiger werden.

⁺ Op desen dage werden wederom oflaeten² vercondicht, waerdoer versocht werde dat die gemeent bidden soude om gracie van God ten eynde vrede quame in onse landen tegen soe swaere beroerte, daer wij in staeken, ende den Turck, die den paeus scrijft dat groot apparaet maeckt van oerlochsscepen om Christi naem te verduysteren, mocht bescaemt gemaeckt werden ende den nederlage crighen.

⁺ Op den XXIen verhoerden wij sonderling quade rumoer van coninx armey voer Gorcum, hoe sij daer een seer groete nederlage geleden hadde met verlies van tghescut, twelck daer angevoert was niet sonder scade van veel soudaeten, daer fame van liep dat mids tdoersteken van de dijcken verdroncken waeren. Men seyde mede, dat die van Dordrecht, van der Goude ende Schoonhoven sommige wuytgemaeckt hadden in maniere of die soetelaers geweest hadden ten behoeve van des majesteyts behouf ende hebben doer sulck bedroch onder desselfs coninx volck een groete moert gedaen. Ander screven wuyt Utrecht contrari met affirmatie dat Gorcum tegenwoerdich seer benaut was ende in vreese stonde van onlanx overvallen

+ Van Leyden.

+ f. 211. v.

+ Van Gorcum.

+ Der comen scepen met sout wuyt Spaengen in Zeelant.

+ Malcander contrarie tijdinge van de Spaensche oerlochscepen.

1 Golf van Biskaje.

+ Hier werden indulgentie vercondicht.

2 Deze aflaat brengt van Alfen in verband met het algemeen pardon van 30 April 1574, m.i. echter ten onrechte (Van Alfen 55 en 141).

+ Van Gorcum.

[p. 417]

te werden. Maer saegen die benauden wel, dat hem // noch niet veel troosts⁺ voer die door en stondt.

Op den XXII Junii vertroosten haer wederom veel menschen doer verscheyden missiven wuyt Spaengen, Antwerpen, Utrecht ende van andere wegen gesonden soe ygelick een ander voertseyde, inhoudende dat des⁺ coninx armey van oerlochscepen wonderlick toegerist, in getale wel driehondert scepen, met geweldige geleyen, daerinne soude sijn over die tsestichduysent soudaeten, sulx dat geseyt werde gelijcke armey oeck tegen den Turck noyt gesien te wesen, voerseker ontrent Augustus int lant soude sijn. Maer hoe breet dit vertelt werde, soe vond men nochtans dat veel verloepe ende goede catholike hierinne weynich verblijt werden, alsoe sij deesgelijcks veel gehoort hadden ende haer altijts tot noch toe even geperst voelden.

Van tgunt hier recht voerens gescreven is tot Gorcum geschiet te sijn werden⁺ ons hier angedient dat maer wuytsteeck was ende dat des coninx leger daervoer altijts geweldiger werde.

Op den XXIIIen werden binnen Amsterdam gepubliceert een sonderling⁺ perdoen¹ om den guesen te trecken tot wederkeeringe wuyt soe groete verkeertheyt, daer sij tegenwoerdelick in waeren, haer anders niet hebbende dan diet int wilde stelden ende geheel desperaet waeren. Maer werden wuyt dit perdoen gesloeten die meeste anrechters van dese beroerte, als die prinsch, die grave van Cuylenberch, Lymmee ende ander desergelijck.

Men seyde op desen dach, dat conincks soudaeten die scans voer Leyden⁺ inhadden, daer sij tot noch toe beesten geweyt hadden.

Quame oeck op desen dach binnen Amsterdam een priester van der Goude,⁺ genaemt heer Jan Hoofgen², hebbende bij hem sijn suster, wesende onderweechs geheel doer den raubauwen berooft ende was wuyt der Goude gebannen alleen omdat hij der priesterlicken officiën als doepen, misse doen ende anders desgelijck exerceerde. Hij rustede den eersten nacht binnen den convent der Nieuwe Nonnen ter Lely.

Op den XXIIIIen quame weder binnen Amsterdam noch een ander,⁺ messemaeker, wesende sonderling goet ende catholiick. Ende naeme dese gheen ander oersaeck, waerom hij van der Goude scheyde, dan die ongeschickt ende verkeertheyt welck hij daer saeghe. Ende meest want hij daer niet godlick noch vredelick leven mocht. Dese werde mede onderweechs sijn mantel van sijn lijf benoemen ende veel verdriets angedaen, soedat die guesen hem al een strick om sijn hals hadden gedaen, daermede sij hem wilden hangen, maer was doer Goods gracie daer met gesonde leden noch ofgecomen.

Tot dese tijt hadden wij tijdinge, dat die guesen Schiedam plonderden⁺ ende alle goet daerwuyt voerden, maekende die stadt met haer wuyt ende innerijden niet anders dan een manier van een duyfhuys.

Tot Delft, seyde men ons, dat die prinsch tegenwoerdelick was ende den⁺ gemeent daer sonderling tribuleerde met swaere scattinge te gheven als die hondertste ende achtste penninck, willende dieselfde metterdaet hebben,

+ f. 212. r.

+ Nieuwe fame dat coninx scepen wuyt Spaengen comen.

+ Van Gorcum.

+ Der werdt perdoen afgeropen.

1 Het generaal pardon van 8 Maart 1574 (vergel. fol. 203vo).

+ Van een scans buyten Leyden.

+ Heer Jan Hoofgen van der Goude comt tAmsterdam.

2 Heer Jan Hooff had een lijfrente op Gouda (rek. 1572 fol. 70). Misschien was hij identiek met Jan Fransz Hooffgen, die evenals zijn zuster Margriet in datzelfde jaar een lijfrente op Gouda had (rek. 1572 fol. 60).

+ Een ander comet weder van der Goude.

+ Schiedam wert van den guesen gheplondert.

+ Die prinsch eyschet tot Delft scattinge.

[p. 418]

soedat het geheele lant in wonderlicke desolatie gevonden werde, maer bleven die guesen even verkeert ende en toochde die tijt noch anders niet⁺ dan alle deerlickheyt. //

⁺ Op den XXV Junii hoorde ick, dat sekere daegen geleden doer die van Hoorn verdroncken waeren hondert ende XXXVI Duytsche soudaeten, bij hemluyden wuyt des conincks soudaeten onlangs tevoeren gevangen¹. Dit werde sonderling qualick genomen, want het vrome soudaeten waeren, die den coninck oeck lange tegens den Turck gedient hadden ende bij ongeval van denselfden Turck gevangen sijnde bij dien genaede gevonden hadden, welck hem van den christenen ontseyt werde.

⁺ Men seyde mede, dat die edele ende vrome heere grave van Boshyu doer die van Hoorn scandelick in een gevangenisse gewurpen was.

Op den XXVIen quame weder tot Amsterdam die E. prior tot Syon ende⁺ hadde in den Hage gheweest om sekere sijn pachters an te spreken. Desen brocht met hem van den bisschop tot Haerlem een treftelick perdoen bij den paeus² tot versouck van den coninck onse genadige heer gegeven, inhoudende dat commissariën gestelt waeren macht hebbende soewel van des conincks als van des paeus wegen alle delinquanten, hoedaenich die wesen mochten, oeck die den hoochwaerdighe sacramenten misbruyckt, ongodlick gehandelt ende religiosen oft priesteren met andere goodsvruchtige gequetst, beroeft ende ongenaedelick vermoort hadden, te absolveren na der consciëntie ende oeck van wuytwendige verdiende boote ende pijne, mids dat haer maer een arbitraele penitencie soude werde gestelt, dien sij met abjuratie van dese heresie souden moeten volcomen. Ende is geschiet dat doer fame van dese perdoen groot onrust geresen is onder den goeden, die tot noch toe sonderling benaut sijn geweest, alsoe haer voerstont dat dit den lande een sonderling swaer verdriet soude inbrengen, gemerckt te vermoeden was dat die verkeerde toch niet dan te verbitterder souden werden,⁺ mids wuyt te roupen, soe sij al deden: ‘Meent men ons met een pampier te bedriegen. Nu men anders niet en mach, soe souckt ment met perdoon an ons te haelen. Maer neen. Laet u coninckgin coemen, dan mogen wij sien of wij hem ons poorten sellen willen openen’. Desergelijck woorden waeren wuyt Leyden tot des conincks leger angeroepen.

⁺ Seyde ons mede die voorn, prior, dat hij nu in den Hage wesende daer begraven hadde een van sijn medebroederen, religioes van Syon, Br. Maerten, van de pest gesturven. Dese leyt tot den Prekaren. Die Heere sij hem genaedich.

⁺ Op den XXVII reese een nieuwe wuytstel, waermede verbreet werde dat die van Vlaenderen seer vehement waeren in versouck om den Spaengers wuyt den lande te crigen, mids vrijmondich an den coninck te ontbieden dat den Staeten van de landen gheensins wilden gedoogen geregiert te werden anders dan van ingeboren heeren. Ende was seer te verwonderen, dat niettegenstaende soe groete armey als die coninck in dese Nederlanden hadde, soe soberlick in de crijch gevordert werde, alsoe toch aellen wuytstellen gevonden werden te sijn, soe wat vercondicht werde geschiet te

+ f. 212. v.

+ Tot Hoorn werden Duytsche soudaten verdroncken.

1 Dit waren de gevangenen in Waterland, die op 1 Juni 1574 naar Hoorn werden gebracht en daar later terechtgesteld (Honig 186).

+ Die grave van Boshuy wert in een kercker gewurpen.

+ Perdoon van de paeus.

2 Bul van 30 April 1574 (Terlinden 126, De Meester 98 en Bor VII, 513).

+ Die van Leyden spreken spitich.

+ Heer Maerten van Syon stervet in den Hage.

+ Nieuwe tijding van Vlaenderen.

[p. 419]

sijn ende alle // dinck bleve in gelijcke punten als tevoeren ende oeck an de⁺ catholicker sijde die benautheyt hoe langer hoe swaerder voertquame.

Op den XXVIIIen Junii werde wuytgestelt dat conincks soudaeten voer⁺ der Goude reysen souden om die stadt te beleggen ende te benauwen.

Men seyde mede, dat Gorcum hem seer forsch vouchde tegens des conincks⁺ armey, soedat sij des coninx trompetter an een hooge galge tot spijt hadden gehangen, mids hem om sijnen halsch hangende alsulcken perdoenbrief als hij daer ghebrocht hadde ende nu ofgelesen was in alle dese Nederlanden.

Op den XXIXen hadde ygelick veel te doen, mids seggen dat Ouwerschie⁺ ende Delfshaven van den Spaengers met gewelt ingenomen was niet sonder verlies van veel over wedersijden. Die sprake was dat daer wel gebleven waren XIIII C Spaengers ende niet minder goesen. Ende geduerde dese fame tot over die middach, waernae weder andere wuyt den Hage quamen, die dit altsaemen tuychden geloegen te sijn, maer vertrocken dat die Spaengers⁺ in Delflant geweest hadden om te roeven, daer sij sommige lieten soe geslagen soe gevangen. Ende waeren die meeste met een groete hoop beesten in den Hage weder gecomen.

Op den XXXen ontfingen wij tijdinge, dat nu nedergecomen waeren wel⁺ sevenduysent soudaeten wuyt Switserlant, overgesonden tot subsidie van den coninck van den E. paeus ende werden dese tegenwoerdelick overgesceept ontrent Gorcum, maer men wist niet werwerts die passeren souden.

+ f. 213. r.

+ Van der Goude.

+ Van Gorcum.

+ Fame van Delfshaven ende Ouderscie.

+ In Delflant wert geroevet.

+ Der comen Switsersche soudaeten.