Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 1

[Mei]

Op den eersten in Mey hadden wij tijdinge, dat hartoch Erick op wech⁺ was om in Hollant den coninck te dienst te wesen. Ende was al ontrent⁺

+ MEY.

+ Hertoch Erick.

[p. 400]

Deventer, bij hem hebbende wel derdalf duysent paerden met ontrent XVII vaendel voetknechten¹.

⁺ Op den IIen ginck sprake, dat nu om Utrecht meer als twintich vaendel knechten gecoemen waeren, daer suspicie of was dat voer die een stadt of dander trecken soude².

⁺ Geschiede oeck op desen dach, dat tusschen Utrecht ende Amsterdam veel scuyten overvallen ende berooft werden van al soe wat sij bij haer hadden, twaer gelt, suyvel of anders, soe alst daer wesen mocht, ende deden dit des coninx soudaeten die tot desen tijde als verwoede creaturen doer tlant liepen ende naemen haer oersaeck gelijck sij seyden, dat sij gheen betalingen crigen en mochten.

⁺ Op den IIIen werde geseyt, dat des coninx armey tot drie versceyde steden tsevens leger slaen soude als tot Bommel, Tyel ende Bueren.

⁺ Hoorden hier oeck seer vreemde tijdinge van Antwerpen, hoe oproerich die gemeent daer was, doerdien dat daerinne sonderling naersticheyt gedaen was om meerder soudaeten in te brengen, twelck doer den burgerie geweldelick tegengestaen werde³.

⁺ Op den vierde quame een lantman van ontrent Alphen wuyt der Goude bij ons ende vertrock ons, wat tijdinge in Hollant was angaende grave Lodowijck, te weeten dat hij hem binnen Bommel met sijn meeste armey begeven hadde, hebbende noch goede coragie.

Van den coninck seyde hij voerts, dat daer tijding was, dat hij in sijn persoon tot dese landen niet coemen en soude, maer dat die hartoch Albanus⁺ een gemaeckt coninck bij hem opgewurpen, wesende een monick, nedersonde. Ende werden doer dese ende desergelijck wuytsteken die simpele gemeent verbittert gemaeckt tegens des conincks soudaeten, sulx dat der Spaengers name tot desen tijde behatiger was dan die name van een Turck.

⁺ Werden mede op desen dach tot Utrecht opt casteel sekere // vaendelen gemonstert ende betaelt. Ende was groet rumoer aldaer onder den gemeente,⁺ die met alle manieren haer toonde als vijanden van den Spaengers, dien met geweer ende gewelt wuyt haer stadt weerende niet sonder groete vreese van seditie ende oploep, want dooren ende veynsteren tot versceyde stonden in dese daegen doer vrees ende verwoostheyt toegedaen werden⁴.

⁺ Op den vijfden Mey hadden wij tijdinge, dat sulck rumoor, als nu tot Utrecht geweest was, nedergehouden werde ende waeren die knechten met sekere betalinge van haer soudie tevreden geschickt.

Het rumoor tot Antwerpen werden oeck voer seker vertrocken, dat mede geaccordeert ende gepayt was⁵.

⁺ Op den VIen waeren wij bij den prior van Windezem⁶, an hem versouckende of hij ons gheen onderstant wist te doen van onse religiosen, die soe hier

1 Begin Juli 1574 kwam hij in de Over-Betuwe (l'Agarge 45).

+ Der comen wederom soudaten tot Utrecht.

2 Op 1 Mei 1574 kwamen 19 vendels bij Utrecht (Brugmans 138).

+ Die vaert tusschen Utrecht ende Amsterdam is onveylich.

+ Fame van des coninx leger.

+ Tijdinge van Antwerpen.

3 Van 20 April 1574 af werden de poorten te Antwerpen gesloten gehouden tegen de muitende soldaten (Van Haecht II, 294).

+ Wuytsteeck van den goosen om den victorie van de onse te verduysteren.

+ Spottelick wuytstel tegens die fame van des coninx coemst.

+ f. 204. r.

+ Tot Utrecht is groot rumoor.

4 Volgens anderen gebeurde dit op 2 Mei 1574 (Brugmans 139).

+ Tvoernoemde rumoor werdet gepayseert.

5 Het accoord dateert van 30 April 1574 (Van Haecht II, 298).

+ Wij versoucken den prior van Windezem.

6 Hij was toen blijkbaar te Amsterdam, vermoedelijk bij de Oude Nonnen, daar de schrijver geen melding maakt naar hem gereisd te zijn.

[p. 401]

soe daer doer desen beroerte verstroyt liepen, niet wetende haer nootlicke onderhout te vinden, bij eenige van sijnen conventen te bestellen op hope of wij noch metten anderen mochten versaemen ende met conditie, dat wij tot gelegender tijt, soe verde wij wederom tot gebruyck vant ons geraeckte te coemen, die costen gaerne wilden betaelen tot arbitragie met redelickheyt.

Hier vername ick, dat Huych Jansz, soon van Jan Gerritsz Hey, burgemeester⁺ van der Goude, wesende noch een jongen, doer den schout met sijnen diefleyders wuyt der Goude geleyt ende verjaecht was¹ ende geschiede dit nieuwerts anders om dan doer groete verbittertheyt, welck sij hadden tegens haer burgemeester voirn., houdende hem die eertijts van ygelick gekent was des stads trouwe voerstander te sijn nu als een verrader.

Op den sevende liep breede spraecke van seer veel volcks, welck nederquame⁺ tot coninx behouf, sulx dat men seyde, dat ontrent Loven ende Tienen wel waeren over die hondert vaendel soudaeten, ontrent Deventer groete menichte van ruyteren ende andere voetknechten. Daer faeme of verspreyt werde, dat sommige nae Leyden, sommige nae Noordelant ende andere wegen ghaen souden.

Began hier mede onder die gemeente te coemen vaste hope, dat die scepen⁺ wuyt Spaengen, waerwuyt die bedruckte haer veel goets beloofden, nu op coemende reys waeren, soe datter quamen die verbreeden, dat die in Engelant al gesien mochten werden. Ick sprake op desen dage met den⁺ pensionaris van Amsterdam, Mr. Adriaen Zandrijn², ende hoorde van hem groete beclach over die regenten van des conincks armey, overmids dat sij toochden tlants welvaeren niet ter harten te nemen, maer den gemeente ende den getrouwen steden, wesende in de wuyterste nooidt, alleen met woorden ende schoone beloften payden, beloevende altijts van subitelick ontset ende onderstant sonder nochtans voort te comen. Ende seyde dese opentlick: ‘wij sijn toch bedrogen ende lelicken onse vijanden tot spot overgegeven, want wij ons besceydelick verstaen verlaeten te sijn, doerdien dat nu die sonne bijnae opt hooch is ende wij noch even nae bliven, hebbende maer eenen sobere hope op de schepen van Spaengen’.//

Op den achtsten in Mey hoorden wij van Vranckrijck, dat daer wederom⁺ groete confuyse rese, sulx dat doer oersaeck van conspiratie tegen den⁺ coninck, welck openbaer was geworden, die coninck sijnsselfs moeder³ ende broeder hadde doen gevangen nemen.

Op desen dach trocken ontrent vier vaendel Walen, die nu lange op die⁺ Diimerdijck gelegen hadden nae die Wetering toe, daer ander conincks soudaeten laegen, die doer den Leydse goosen veel traveels leeden.

+ Jan Hey van der Goude sijn soon.

1 Op 26 April 1574 besloot de vroedschap, dat de officier die avond volgens voorgaande bevelen van de vroedschap de zoon van Jan Hey uit de stad zou doen leiden (vr. boek fol. 69). Hij had een lijfrente op Gouda (rek. 1572 fol. 65 en 66vo). Op 16 Sept. 1598 werd een graf van zijn familie op zijn naam gesteld (grafboek Janskerk fol. 63).

+ Fame van de ofcoemende armey.

+ Fame van den Spaense scepen.

+ Die pensionaris van Amsterdam beclaecht hem bij mij.

2 Mr. Adriaan Sandelijn, sedert 1553 pensionaris van Amsterdam, zeer invloedrijk bij de burgemeesters, st. eind 1577 of begin 1578 (Ter Gouw).

+ f. 204. v.

+ Groot oproer in Vranckrijck.

3 Catharina de Medici, geb. Florence 1519, tr. 1535 Hendrik, de tweede zoon van Frans I, van 1547-1559 koningin van Frankrijk, speelde tijdens de regering van haar zoons Frans en Karel (1559-1574) een grote rol op politiek terrein, st. 1589 (N.B.G. en W.P.).

+ Treck van knechten.

[p. 402]

⁺ Op den IXen quame bij ons een bequame dochter van der Goude ende verhaelde ons, dat die boosheyt daer noch even groet was, toonende haer rebellicheyt hoe langer hoe quaeder, mids an haer blockhuys te wercken gestadelic ende den goeden te bedwingen, dat sij daertoe mosten contribueren.⁺ Sij seyde oeck mede, dat haer eerste predicant Mr. Joachim¹ wuyt der Goude ende wuyt den prinschen gewelt gebannen was. Vertelde voerts, dat ter Goude veel ongeschicktheyts bedreven werde van de verstroyde⁺ religiose susterkens, die dachlix sonderling wuytmuyteden^a, mids hier ende daer oeck onder die soudaeten te danzen, te hippelen ende mede⁺ vermoedelick te hylicken an Waelen ende andere ongeschickte personen. Wij verstonden oeck wuyt dese selfde, dat ter Goude voerts des heylich kercks gebruyck int doopen ende den andere sacramenten te administreren geheel achter bleef, soedat hetselfde nu scerp van yemant begeert werde, om saeke eensdeels want die priesters overmids den eedt welck sij gedaen hadden van veel hiertoe onbequaem gehouden werden ende oeck dat ygelick bevreest was van veel verdriets hen angedaen te werden, waert dat sij in exercitie van sulx van yemant bevonden werden.

Op den Xen werde bij ons geseyt, dat weynich voer dese tijt ontrent Alckmer twee vrouwen haer begeven hadden op den wech nae Haerlem ende⁺ sijn schielick sonderling vervaert geworden doer anhoeren van geluyt, oft schieten ende trommelen geweest hadde, van seer veel crijchsvolck, sulx dat dese een man, haer daer bij geval gemoetende, vraechden wat datter doens mocht wesen ende seyden die dat hem docht des coninx leger aldaer te coemen, raemende wuyt het geluyt, twelck hij mede hoorde, dat sij ontrent Castricum mosten wesen. Waerdoer dese tsamen, bevreest sijnde dat sij van den comende soudaten overvallen souden werden, wederom in Alckmer geweken sijn, vindende daer oeck groete verbaestheyt overmids dat daer oeck diesgelijck geboert was. Ende geboerde nae drie daegen, dat dese vrouwen hiernae wuyt Alckmer sceydende gecoemen sijn in Castricum ende die plaetsen daerontrent, maer vonden daer nyemant die van eenich rumoor oft knechten yet wisten te spreken. Dit was binnen Amsterdam verbreet doer een van dese twee, die dit seyde selver in persoon gesien te hebben. Ende twerde genomen als een voerboede van tgunt die Heere over tlant seynden soude.

⁺ Op den ellifden spraeken wij luyden, die seyden dat sij voorluyden geweest waeren van sekere conincks soudaeten, gereyst na Loecop², Polsbrouck ende anderen dorpen daerontrent om nae Schoonhoven haer passa-//gie⁺ te hebben, met fame dat in dese armey wel twintich vaendelen waeren. Ende werden hierdoer menich menschen sonderling verscrickt ende verwondert, doerdien want dese tocht buyten ygelicks vermoeden geschieden, alsoe ygelick niet anders peynsden dan dat het leger hem in Noordelant begeven soude.

+ Van der Goude.

+ Die predicant van der Goude wert gebannen.

1 Joachim Adriaensz, sedert 1573 predikant te Gouda (Walvis II, 110), st. aldaar 1618 en behoorde tot de voornaamste grondleggers van de Gereformeerde kerk in Zuid-Holland (handschrift Borger Un. Bibl. Amsterdam). Dit bericht is dus onjuist.

+ Merckt van den religiosen.

a Er staat ‘wuytmuytende’.

+ Ter Goude staet stille texercitie van der heylich kercks sacramenten.

+ Gedruys van volck ende maniere van schieten gehoort ontrent Alckmer.

+ Der reysen conincks soudaten nae Schoonhoven.

2 Bedoeld is Lopik (Brugmans 141).

+ f. 205. r.

[p. 403]

Op den XIIen Mey werden die bootsgesellen gemunstert ende reese onder⁺ denselven wat rumoers, doer oersaeke want haer tegengestaen werden int versouck dat haer quijtgescolden soude werden, sulcke leeninge als hem tot nootrufticheyt gedaen was. Maer werde dese confuys soetelick doer tusschenspreken van den burgemeesteren in Amstelredam te nedergeleyt.

Van de knechten van Utrecht, sulx recht voerens geteykent is, nae Locop⁺ etc. gereyst quamen verscheyde wuytsteken, hoe die Oudewater inhadden. Sommige seyden dat Schoonhoven over was ende waeren die oeck vertelden, dat der Goude oeck al beset worde, maer vernaemen haestelick genouch, dat dese tijdingen al niet dan loegenen ende versieringen en waeren.

Op den XIIIen quamen die Walen, daer op den VIIIen deser maent Mey⁺ of geteykent staet dat nae die Wetering trocken, nu wederom op den Diimerdijck buyten Amsterdam, daer sij tevoeren geweest hadden, waerdoer oeck onder verscheyde menschen veel te doen was, twivelende wat eynde die rumoer vercrigen soude, overmids dat die soudaten nu gestadelick soe hier soe daer vertrocken ende anders niet vernomen werden an te rechten dan dat sij die landen bedurven ende alle menschen sonderling den lantluyden beroyt maeckteden.

Op desen dage werden wederom ontrent Dovendrecht bij Amsterdam⁺ doer den goesen seker koyen gerooft. Ende vergaerden die lantluyden aldaer om den goesen te wederstaen, maer vonden haer crancker dan dat sij tvelt dorsten behouden, waerdoer sij oeck verliepen ende quamen een van die lantluyden sonderling gequetst binnen Amsterdam.

Op den XIIIIen saegen wij noch groete verbaestheyt onder den lantluyden, doer oersaeck want in den voerleden nacht wederom veel confuys gevallen⁺ was in Ouderkerck bij Amsterdam, overmids dat die guesen daer gecoemen waeren met opset van der lantluyden beesten tot die plaets te roeven, denwelcken die buyren vandaer wederstonden mids hulpe der soudaeten die haer vlitelick tot onderstant quaemen. Dese tijdinge quaeme seer swaer onder den gemeent ende ontfinck ygelick sorghe, dat oeck nu tlant noch ongebout soude moeten bliven leggen tot benautheyt van allen menschen.

Op den XVen hoerden wij, dat daechs tevoeren Ascendelft van den goosen⁺ angevochten was¹, maer en bedreven niet ende mosten verloepen met verlies van veel, sommige verdroncken, sommige geslagen oft geschoten ende werder acht gevangen. Der was sprake, dat die onse van hem wel beut hadden over die derdalf hondert roers.

Ontrent dese tijt is tot Utrecht gecomen wuyt der Goude broeder Dirrick⁺ Kaersgen, minrebroeder, die tot dese tijt toe binnen der Goude genouch verburgen geseten hadde in sint Elyzabethsgasthuys², hebbende sijn onderhout doer sekere goede catholiken, die hem als een goet godvresende heer beminden. // Dese seyde, dat die van der Goude noch even obstinaet⁺ bleven in haer rebellie met wuytspreken, dat sij die laetste man bijsetten wilden eer sij haer tot obediëntie dochten te bekeeren.

+ TAmsterdam werden die bootsghesellen gemonstert.

+ Tijdinge van coninx knechten ontrent Schoonhoven getrocken.

+ Treck van soudaeten.

+ Ontrent Amsterdam wert wederom van den gosen gerooft.

+ Die guesen comen tot Ouderkerck.

+ Der werden guesen geslagen tot Ascendelft.

1 Op 14 Mei 1574 mislukte een aanslag van 's prinsen zijde op Assendelft (Honig 172).

+ Broeder Dirrick Kaersgen comt tot Utrecht.

2 Gasthuis voor oude vrouwen (Walvis I, 186).

+ f. 205. v.
Van der Goude.

[p. 404]

⁺ Op den XVIe Mey verhief wederom tijdinge van de Spaense scepen, dat die sekerlick comende in zee al gesien waeren. Men vonde sommige oeck van treffelick volck die om veel wedden wilden, dat eer een maendt waer d'oostersche scepen comen souden mogen met vriheyt voer Amsterdam. Ende geschiede doer alsulcken wuytsteken, dat die menschen in wesen bleven, die sonder sulx doer het tegenwoerdich onverdrachlic verdriet, daer ygelick hem nu in vonde, geheelick verdwijnt ende vergaen souden hebben.

⁺ Op sesen selfden dach des avonts ontfingen wij wederom contrarie tijdinge, waermede geseyt werde, dat een wuyt Spaengen quaeme die opelick tuychde dat voerseker gheen scepen wuyt Spaengen quaemen, allegeerende dat waerachtelick was dat veel scepen tot dien eynde voerens daertoe gearresteert ende toegemaeckt waeren, omdat die in Hollant reysen souden, maer waeren wederom ontslagen. Dese contrarietijdingen hadden wij op eenen dach; yghelick mach sien ende dencken, hoe die menschen hier in hemselven geperst hebben moeten ghaen.

⁺ Op den XVIIen hoorden wij, dat die goosen Wijck opt Zee verbrant hadden ende vernaemen voerts soe swaere dreygementen van benautheyden, die schenen tlant noch te willen overvallen, dat één sijn hart besweeck, dien dit maer eens bedocht.

Op desen dach werden binnen Amsterdam van den schout in gevangenisse geset een huysgesin van landtluyden, die wuyt Utrecht quamen, daer sij gecocht hadden sommige verckens ende drie coyen, welck sij tot Haerlem⁺ meenden te brengen. Ende bij desen werden oeck in gevangenisse geset soudaeten¹, die den voirn. lantluyden van die voirs. verckens etc. berooft hadden, doerdien want die lantluyden over den soudaeten geclaecht hadden. Maer werden die lantluyden bij sententie terstont haer gevangenisse ontslagen ende vrijgelaten, maer bleven die soudaeten als roevers gesloten. Die raubauwen maeckten haer titule van haer feyt, mids accusatie dat sij seyden wel te weten, dat dese voorn. beesten nae Leyden souden werden gebrocht, maer werden tselfde bevonden gelogen te sijn, alleen wuytgestelt tot een pretext van haer boosheyt.

Op den XVIIIen quame een vrou wuyt der Goude ende was een dochter van een, den Bonzer² genaemt. Dese socht haer man, met sijn schip doer⁺ ons volck te Wijck angehaelt als hij sijn reys op Enckhuysen hadde, te lossen ende vrij te crigen. Sij seyde, dat die prinsche voerseker tegenwoordelick binnen der Goude was³.

Hoorden oeck hier, dat onlanx tot Delft bij edickt gepubliceert ende

+ Tijdinge van de Spaense schepen.

+ Contrarie als boven tijdinge.

+ Wijck opt Zee wert verbrant.

+ Der werden soudaten gevangen, die den goede luyden beroevet hadden.

1 Dit waren Jacob Pietersz uit den Haag, Claes Berritsz, zeilenmaker uit Haarlem, en Jan Barentsz, die op 16 Mei 1574 werden verhoord. Tezamen met een zekere Lucas hadden zijn van de stadhouder de Lannoy ‘bestellynge’ om op de vijand koopmanschappen te roven en hadden daarom de vorige dag een schouw met landlieden en varkens aangehouden bij de Overtoom, daar die geen bewijs konden vertonen, dat zij van Utrecht naar Haarlem gingen. Op 17 Mei werden zij uit de hechtenis ontslagen op belofte om des verzocht ten allen tijde te compareren. (R.A. 274 fol. 109 en 110).

2 Misschien is bedoeld Lysbeth, de dochter van Jan Willemsz Bonser, die getrouwd was met Gherrit Dircxsz Hopcoper (weesboek fol. 5 en 166). Hij had in 1575 de excijns van de bieren in pacht (rek. 1575 fol. 7vo).

+ Die prinsche is ter Goude.

3 Dit verblijf van de prins kostte de stad 800 gulden, zoals blijkt uit een resolutie van 26 Mei 1574 (vr. boek fol. 70vo)

[p. 405]

geboden // was, dat men wederom bidden, vasten ende die heylige dagen nae⁺ ouder gewoonten vieren most, met ordinancie dat daer een kerck wederom⁺ toegemaeckt werde om Goods dienst daerinne te doen. Ende hoewel dit dus wuytgestelt werde, soe en sach men nochtans niet dat hierinne yemant sonderling vermaeckt werde, overmids dat dit gheensins geloevet werde.

Op den XIXen Mey hoorden wij wederom swaere rumoer van Antwerpen,⁺ hoe die Spaengers daer onder malcander tumultueerden¹, sulx dat die gheheele stadt daer in vreese was, beducht van sedicie onder hemluyden ende generael plonderinge doer den rebelle. Der was sprake, dat veel menschen soe soudaeten als andere al doot geslagen waeren in die stede ende dat meenich wuyt den rijckdom aldaer haer beclaechden van groete armoede, welck sij nu leden wuyt oersaeck van den plonderinge over hem nu gedaen.

Op den XXen werde bij ons vertelt van een vrou wuyt Amsterdam, die geweest hadde tot Rotterdam, Leyden, Alcmer, Hoorn ende Enckhuysen, hoe wel die goesen in die plecken haer tevreden hielden, berommende haer dat sij nu onder haer twaerachtige woort Goods hadden ende dat die⁺ catholiken godloosen ende afgodiers waeren ende daerom tegenwoordelick van God geplaecht werden met soe swaere benautheyt van dier tijt, bedervinge in allen, sterfte ende veel andere desergelijck, als sij in als overvloyden ende in sonderling welvaeren waeren doer hanteringe ende neringe, die nu bij hemluyden gefrequenteert werden. Sij seyde oeck, dat die van Enckhuysen des conincks schepen voer Amsterdam voer niet achteden ende gheensins en vreesden, houdende haer armey sulx dat sij dien hierbij niet eens gerekent wilden hebben. Ende waenden dieselfde coninx scepen, als die haer anquaemen, wel met een ontbijten² te verslinden. Die leser mach⁺ sien of dese tijdinge niet gelijck is die plaets daer wij in de scriftuer lesen van die verspiërs, die Moyses gesonden heeft int lant van beloften, daer dieselfde wuytgesondert Josuwe³ ende Caleph⁴ wederom comende dien van Israël seer verslougen ende bedroufden, mets seggende van die vasticheyt ende sterckte des lants ende voert van de vrome mannen als die waren van der roesen⁵ ofcoomst ende geslacht, sulx dat sij genouch wilden te kennen geven, dat die kinderen van Israël genouch bedroegen waeren doert scheyden wuyt Egipten, angesien sij genouch saegen dat sij om reden voersproeken het lant van beloften toch niet souden mogen gheweldich werden. Maer ondervonden die verspiërs, dat sij doer sulx den ghemeent bedrouft maekende in den toorn Goods vielen ende bescaempt werden, alsoe die Heer sijn macht hier wonderlick toonde ende boven deser quader swaere voerseggingen die sijnen glorioselick verlosten ende tot den beloofden plaets invoerden. Het eynde van dese beroerte sal toenen wat profetisse dese vrou geweest is ende hoe vast die gosen behouden tgunt sij seggen doer God van bovenen haer gegeven te sijn. Int vertoeven moeten die goeden paciëntie hebben. //

+ f. 206. r.

+ Tijdinge van nieuwe placaten tot Delft.

+ Van Antwerpen quade tijdinge.

1 Op 8 Mei 1574 begon de muiterij te Antwerpen opnieuw (Van Haecht II, 300).

+ Der goosen qualick spreken van den catholiken.

2 Overdrachtelijk gebruikt.

+ Merckt gelijck bij den kinderen van Israël.

3 Josua.

4 Kaleb.

5 Reuzen.

[p. 406]

⁺ Op den XXIen in Mey werden die oerlochscepen van Amsterdam ofgevoert⁺ ende opt stroom geleyt met fame dat tegenwoordelick tot Utrecht veel soudaeten waeren, die gewacht werden dat terstont comen souden om met dese voirn. scepen in Noordelant te reysen, sulx lange tevoeren geseyt was dat geschien soude.

⁺ Die goosen vergaderden oeck veel volcks, comende bij malcander ontrent Valckenburch, daer sij een geweldige scans hadden, waerbij oeck nu gecomen was een vermaert der guesen capiteyn, wesende een banckeroot, genaemt Claes Ruychhaver, hebbende bij hem ses vaendel soudaeten, ygelick soudaet^a van drie hondert man. Men hoorden den menschen hier wonderlick prophetiëren ende sprack ygelick nae hij gesint was veelal malcander contrarie, maer was generaelick veel alre sulcke opinie, dat onlanx sekerlick soude geschieden, dat onder dese pertiën een geweldelicke slach soude vallen.

⁺ Verhoorden hier oeck, dat onlanx voer dese tijt tot Enckhuysen angecomen waeren wel veertich scepen met menschen, die seder tjaer sesendetsestich overmids die goserie dit lant verloepen hebbende, in Eemden geweken waeren ende nu doer sekere placate¹ tot dier plaetse wuytgeroepen wederom vandaen wijken mosten. Dese menschen verscheyden haer van dier plaetse, begevende haer ygelick in sulcken stadt daert hem gelegen was als Hoorn, Alcmer, Leyden ende diergelijck guesesteden, sulx dat hierdoer dieselfde steden bevonden werden vol volcks te sijn. Ende begaven hem veel van die in dienst van de prinsch, doer oersaeck dat sij nu haer verbijstert ende verarmt vonden.

⁺ Op den XXIIen quamen die ons bootscapten van Leyden, hoe die gemeent daer geaccordeert was om gheensins soudaeten in haer stadt te ontfangen, sulx dat hierdoer den quaden aldaer sorch overviel, vresende van een wederkeer tot des coninx obediëntie, wel wetende dat sij in sulcken geval in swaere last comen souden overmids haer overdadige boosheyt, welck sij bedreven hadden in dese beroerte. Reysden hierom een van de meeste oproeders aldaer, wesende burgemeester, genaemt in de waerinck die Leertouwer², vandaen tot den prinsch, tegenwoerdelick ter Goude, hem van dese des gemeents accort beclaegende mids onderwijs dat den stadt van Leyden nootlick soudaeten in gestelt werde, soe verde men wilde verhoeden dat daerin geen ommekeringe en geviele. Ende dede die prinsch versouck doen, wie die hoefden waeren, waerdoer den soudaeten ingaenck tot die stadt verhindert werde, maer en conde anders niet vernemen dan dat die gemeente⁺ sulx wilde. Hier was wonder om doen met veel te practiseeren om met abelheyt knechten sonder oproer in Leyden te gecrigen. Ende werde be-

+ f. 206. v.

+ Die scepen tot Amsterdam begeven haer opt stroom.

+ Tot Valckenburch hebben die guesen een scans.

a Soudaet is ongetwijfeld een verschrijving voor ‘vaendel’.

+ Tot Enchuysen coemet veel volcks wuyt Eemden.

1 Ongetwijfeld bedoelt de schrijver het placaat van de prins van 7 Maart 1574, dat inhield, dat allen, die na 1566 Holland en Zeeland hadden verlaten, moesten terugkeren. Hiervan kreeg de magistraat te Emden een exemplaar toegestuurd, daar het speciaal voor de uitgewekenen in Oost-Friesland was bestemd. Toen aan dit placaat kracht werd bijgezet door 's prinsen oorlogsschepen, begon in April 1574 de algemene uittocht uit Emden (Kernkamp 46/47 en R.H. 33).

+ Die van Leyden willen gheen soudaeten in hebben.

2 Eerder geeft de schrijver het juiste beroep van burgemeester van der Werff, namelijk zeemtouwer (vergel. fol. 175vo).

+ Die prinsche wert te Leyden gehaelt.

[p. 407]

vonden die beste middel te sijn, dat die prinsch geconveheert met sommige soudaeten daer selven reysen soude, doerdien dat niet getwivelt werde of hij soude met sijn convoy sonder contradixie van yemant daer met groeter waerden ontfangen werden ende meenden soe int scheyden van den prinsch sijn convoy dan in den stadt te laeten. Maer misten den // boosen haer⁺ hope, want die prinsche daer coemende inganck geweygert werde voer sijn convoy, maer mocht sonder geselschap incoemen soe verde tselfde hem geliefde. Ende is in den stadt geweest ende en heeft met sijn presentie niet mogen verwerven, dat daer yemant vreemders van soudaeten incoemen mochten, sulx dat hij vandaen gesceyden is sonder sijn concept geëffectueert te hebben.

Op desen dach sach men den gemeent te Amsterdam wederom seer moeloos,⁺ doer oersaeck dat soe dickmaels sulcke tijdingen falgeerden als nu veel daegen achter malcander gespreyt werde van de coomste der soudaeten die het lant ontsetten souden. Ende reese dese sorge daerwuyt nu sonderling, overmids dat sij verhoorden dat die schuyten, welc daechs tevoeren geseyt waeren tot Utrecht gearresteert te sijn om soudaten daermede over te voeren, nu anderwerf weder ontslaegen waeren.

Op den XXIIIen Mey hoorden wij wederom contrarie fame van Leyden,⁺ als dat die prinsch daerinne voerseker gebrocht hadde twee vaendel knechten, niettegenstaende al was die gemeente daertegen ende werde noch hierbij geseyt, dat die prinsch noch leger slaen wilde ontrent Lis om conincks knechten te verhinderen dat sij niet verder in haer lant mochten comen.

Op desen dach ontrent den avont quaemen die waterschepen, die daechs⁺ tevoeren van Amsterdam gereyst waeren nae Hoorne om daer met gewelt te wederhaelen het oerlochschip daerinne die grave van Boshuy des jaers tevoeren gevangen was, twelck nu geseyt werde voer Hoorne op het diep te leggen, maer tfalgeerde, doerdien dat het schip niet vloetich en was. Dese waterscepen waeren twalif int getal ende hadden op behalven den boetsgesellen vier vaendel Waelen. Sij hadden wederstant op haer tocht ende verloeren vier persoenen, daeronder was een capiteyn, maer sij behielden victorie, wederkeerende met prijs van twee waterschepen, welck sij den goesen ontweldicht hadden.

Op den XXIIIIen quamen wederom die goesen tot Dyemen ende ontroofden⁺ daer een lantman vijf schoonder koyen. Wij saegen oeck, dat in Noordelant grooten brant gesticht was, maer en conden niet vernemen wie dat gedaen hadde of tot wat plaetse tselfde gesciet was.

Op den XXVen quame binnen Amsterdam een vrou van der Goude, die⁺ ons seyde van den prinsch, hoe hij van der Goude sceydende begaeft werde wuyt den burgerie aldaer met een schenckagie van vijfduysent R. gl. ende hadden in dese voirn. somme gecontribueert ontrent XXIIII C R. gl. Jan Sinck¹ met Adriaen Coet. Dese vertrock oeck, datter veel in der Goude sonderling bedrouft waeren, sulx dat men die al bitterlick sach screyen, doer oersaeck want die prinsch wiens sij seer toegedaen waeren nu hem vandaen schickte ende en dochten dieselfde niet eens op die swaere ellen-⁺

+ f. 207. r.

+ Die gemeent wert wederom weemooch.

+ Der comen soudaten in Leyden.
Fame van leger te slaen ontrent Lis.

+ Twalif waterscepen reysen met armey van Amsterdam nae Hoorn.

+ Die guesen rooven weder tot Dyemen.

+ Die prinsch ontfanget vijfduysent R. gl. van der Goude.

1 Uit de rek. van Gerrit Cornelisz de Lange van de aflossing van de goederen, die in pandschap waren gegeven, blijkt inderdaad dat Jan Claesz Sinck voor grote bedragen heeft deelgenomen in de leningen ten behoeve van de oorlogsvoering (rek. de Lange 1595).

+ Duere tijt ter Goude.

[p. 408]

dicheyt, daer die prinsch doer sijn menedige rebellicheyt den lande toe gebrocht hadde. Men coft op dese tijt binnen der Goude een stuck boters voer negen groet ende een pont caes voer sestalf groot, maer hadden het broot om redelicke prijs ende sterven daer veel menschen doer hartseer ende gebrec. //

⁺ Op den XXVIen Mey quame coninx armey wederom in Hollant ende⁺ verspreyde hem tot versceyde plaetsen, sommige in Westlant, sommige in Noordelant. Doer Amsterdam saegen wij ontrent II C ruyteren rijden, die van Joriaen Schenck sijn regement waeren ende was tijdinge dat dese haer ooch hadden nae Leyden of Delft.

⁺ Op desen dach quame binnen Amsterdam één, die onlanx binnen Middelburch in Zeelant geweest had, ende vertrock dese dat in Zeelant van prinschen wegen nu gereet gemaeckt werden ontrent hondertendetsestich geweldige oerlochscepen om daermede tegen te staen den armey der conincklicke scepen, die verwacht werde dat wuyt Spaengen soude coemen.

⁺ Op den XXVIIen werde ons voer seker geseyt, dat conincks armey nu in den Hage was¹ ende dat Alphen tegenwoerdelick stont ende branden, angesteken doer den guesen die vandaen gescheyden waeren. Men verstroyde oeck, dat die goosen van der Aer met groete vreese verloepen waeren mids roupen ende weenen, seggende: ‘Och waer sellen wij ons keeren ende verbergen alsoe ons nieuwerts open is, daer wij dese last mogen ontcoemen, sonderling om deswil want ons gheene steden ontfangen willen’.

⁺ Van der Goude liep hier oeck tijding, dat die wethouders onder malcander twisten ende dat die burgemeester Gerrit Huygensoon nu daer gevangen was, maer vernamen terstont tselfde wuytstel te sijn.

Op den XXVIII quame noch binnen Amsterdam Heynrick Scep², een van de confederaten om der Goude tot obediëntie te reduceren, ende seyde ons dat hij tot Ouderkerck op die IJsel wel XIIII weken verburgen geseten hadde met vrees van doer die van der Goude gevangen te werden⁺ ende tuychde dese, dat hij doer Alphen comende gesien hadde int selfde dorp seer veel doode verslagen gosen, bij raminge wel vierhondert. Ende waeren dese geslagen binnen die schans van Alphen, doer oersaec want⁺ sij haer versetteden tegens des coninx armey. Dese vertelde voerts, dat oeck Leyden op dese tijt belegert was, soeseer dat daerinne voert gheen toevaert mocht gedaen werden. Twelc desen stadt oeck haestelick ende onversienlick overviel, soedat sij bescanst werden bij Leyderdorp eert yemant van⁺ hem ontwaer werde³. Ende worde een capiteyn, genoomt Andries Schot⁴, met sommige bij hem gevoucht, wuyt Leyden gevallen in vermetelheyt om het gecomen volck <welck hij voer weynich behiel> te verdriven, geschoten ende te niet gebracht.

⁺ Men seyde mede hier, dat ontrent Valckenburch noch andere goesen, der Ruychhaver capiteyn of was, geslagen waeren.

+ f. 207. v.

+ Coninx armey comet wederom in Hollant.

+ Tot Middelburg werden veel oerlochscepen toe gemaeckt.

+ Conincks soudaten comet wederom in den Hage.
Alphen verbrant.

1 Op 26 Mei 1574 kwamen de Spaanse troepen in den Haag (Smit 235).

+ Van der Goude.

2 Het is mogelijk, dat de schrijver zich vergist. Op 11 Dec. 1576 werd Cornelis Heyndricksz Schep als verrader uitgesloten van het pardon na de pacificatie (vr. boek fol. 176).

+ Tot Alphen sijn goosen geslegen.

+ Leyden is belegen.

+ Andries Schot.

3 In de nacht van 25/26 Mei 1574 werd het beleg van Leiden hervat (Orlers 449).

4 Andries Allertsz (niet Andries Schot) sneuvelde 26 Mei 1574 bij Leiderdorp. Hij was de hopman van de stedelijke vrijbuiters en de enige officier in Leiden (Fruin II, 395).

+ Tot Valckenburch sijn gosen geslagen.

[p. 409]

Op desen dach werde meester Jacob Bont¹ van der Goude schoelmeester⁺ binnen Amsterdam an de Nieuwe Sijde. Hij was tot dese tijt sonderling benaut geweest, doer oersaeck dat hij als balling van den gosen verdreven sijnde most loepen, maer vonde hem nu wederom doer Goods sonderlinge gracie wonderlick vertroost, middele hebbende om sijn nootruft bequamelick te mogen winnen. Dus bleke hierdoer, dat die wercken Goods wonderlick sijn om altijts te verlichten daer tevoeren benautheyt is geweest. //

Op den XXIXen Mey quame binnen Amsterdam een briefdraeger, die⁺ in Brabant gheweest hadde, gevangen onderweechs van den gosen ende⁺ tot Geertruydenberghe gebracht, maer was quijtgelaeten doer seker rantsoen, twelck hij met goede menschen den goosen hadde moeten versekeren in somme van drie pond Vls. Dese was een seer goet man, alleen in dit verdriet gecomen, omdat hij wuyt benautheyt sijn cost most soucken mids der goeder luyden haer bootscappen te doen, reysende verscheyde wegen. Hij seyde ons, dat ontrent Bommel wederom verslegen waeren ontrent⁺ wel twalifhondert goesen ende dat het tgeheele lant, daer hij doerquaem passeren, vol van conincks soudaten was ende noch altijts meerder verwacht werde.

Op desen dach trocken veel Waelen ende ander conincks soudaeten van⁺ Amsterdam nae Waterlant. Sij reysden in den avont ende waeren wel in getale hondert scuyten, waermede sij overgeset werden, maer wist nyemant werwerts sij haer cours stelden.

Op den XXXen, welck was die heylige Pinxterdach, saegen wij wuyt Amsterdam, dat in Waterlant tot drie ofte vier versceyde plaetsen die brant opghinck ende hoerden dat die brant gesticht was doer die gosen, die nu verliepen wuyt het Calf ende Elpendam, verdreven sijnde doer des conincks⁺ soudaeten, die daechs tevoeren van Amsterdam met schuyten gepasseert waeren, die oeck deselfde plaetsen ende scansen innaemen.

Hier werde wederom tijding verspreet, dat Leyden wederom tot obediëntie⁺ gebrocht was van den coninck, twelck daerdoer te stiver geseyt werde, overmids dat daechs tevoeren ygelick in de mont geweest was, dat die van Leyden met des conincks armey in communicatie geweest hadden, maer soe wie wat andachtich waeren van tgunt voerens soe dickmaels met logental tot der catholike spottelicke vertroostinge wuytgestelt was dese en conden hier noch gheen geloof in hebben, besorricht dat dit noch al verde te soucken waer.

Op den laetsten Mey ontfingen wij tijdinge, dat ons volck in Waterlant gereyst veel tegenstants leden van den goosen, sulx dat sij het Calf daer voerens of staet dat overcracht was niet machtich mochten werden ende daerom haer seer benaut vonden, sonderling want sij haer saegen in vijanden lant ende gheen provande wisten te verwerven. Ende reysden op⁺

1 Mr. Jacob Claesz Bondt werd met ingang van Mei 1574 benoemd tot schoolmeester en tweede koormeester aan de Nieuwezijds School als opvolger van Mr. Jacob Ponterius. Hij kreeg een wedde van f 100, - en werd met Mei 1578 ontslagen en nog twee maanden uitbetaald (rap. 1574 fol. 104vo en rap. 1578 fol. 102). Hiernaast werd hij ook nog memorieheer van de Oude Kerk (H.B. 1886, 222-225). Hij schreef een geschiedenis der martelaren, maar st. te Groningen vóór de voltooiing (Opmeer II, voorwoord en Walvis I, 285).

+ Meester Jacop van der Goude wert schoelmeester tot Amsterdam.

+ f. 208. r.

+ Een bode compt wuyt Brabant.

+ Gosen bij Bommel verslagen.

+ Conincks volck reyst in Waterlant.

+ Ilpendam met het Calf nemet ons volck in.

+ Tijdinge van Leyden.

+ Der reysen noch meer soudaeten nae Waterlant.

[p. 410]

desen dach daerwerts noch wel tweehondert scuyten, die al soudaeten gelaeden hadden om tlant te beter geweldich te moegen werden.