Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 1

[April]

Op den eersten van April hadden wij tijding van groete swaere scattinge,⁺ welck die prinsch eyschte van den steden in Hollant hem toegedaen.⁺ Men seyde wel van twintich tonnen scats. Ende wilde dieselfde prinsch, dat hem gesworen werde als grave van Hollant, sulx mede // int verleden⁺ jaer binnen Amsterdam geseyt werde.

Tot Utrecht quamen op dese tijt in den stadt drie vaendel knechten om⁺ daer wacht te houden. Ende was daechs tevoeren een sonderling rumoer gevallen onder den Spaengers wuyt Hollant gecomen ende voer Utrecht nedergeslagen. Sij riepen om gelt. Sij schoorden wel vijf ofte ses vaendelen geheel an stucken. Ende sij waeren seer verbittert op heuren capiteyn, Baldeus genaemt, dien sij sochten te vernielen schietende seer forselick⁺ op hem, soedat hierdoer ygelick verscrickt werde, beducht sijnde wat hierwuyt noch spruyten mochte met groete vreese van verder desolatie over tghehele lant.

Op den anderden April was binnen Amsterdam gecoemen wuyt der Goude gescreven an eenen, genaemt Kervel, ende hiel inne hoe van den⁺ goosen aldaer doer ondersouckinge van alle huysen, twelck ygelick be-

+ APRIL.

+ Swaere scattinge in Hollant.

+ f. 198. v.

+ Die Spaengers tumultueren.

+ Vreese van den goeden.

+ Ter Goude werden alle huysen doersocht.

[p. 390]

dwongen werde toe te laeten, gevonden waeren veel verburgen goederen den catholiken toebehoerende, mids daerbij ontbiedende dat die goosen niet en twivelden of sij souden voert alle andere verburgen goederen onlanx wel tot haer wille crighen ende waeren dese selfde goesen binnen der Goude noch even harnackich, verkeert ende vermetel, haer in als toenende als die tot gheen meerder macht, welck hem mocht overcoemen eenich ontsicht oft vrees en hadden.

⁺ Liep oeck op desen dach fame, dat sekere Spaense soudaeten tot den goesen overgeloepen waeren doer oersaeck dat sij onder malcander twisten ende sobere betaelinge ontfingen.

⁺ Men seyde mede hier, dat eenen genaemt Snaeter, een vroom capiteyn onder des conincks regement, sijn vaendels knechten hem meest al ofgeslagen waeren van den goesen.

Op den IIIen ontfingen wij tijdinge wuyt Utrecht, dat nu wuyt desperatie⁺ sekere goede verloepe catholike wederom haer begeven hadden nae der Goude te reysen om daer haer alimentacie te vinden, twelck hem onbrack in haer ballingscap. Bij naemen werden ons gespecificeert, die eerbare Joost Harmansz ende Jacop Heynrixz¹, soone van Mr. Heynrick Florisz, doctoor in de medecijnen. Twas te verwonderen, maer is ymmers geschiet. Ende weet dalmogende God met wat benautheyt dese goede mannen dese reyse bestaen hebben, genouch versekert van onwuytsprekelick verdriet, twelck sij anghingen mids haer onder den goesen begevende, wesende haer dootvijanden.

⁺ Op den IIIIen werden in Amsterdam gebrocht een schuyt met guesen, die op die Meer gevangen waeren, wesende dieselfde lantluyden, gecoemen wuyt groete benautheyt tot sulcke verkeertheyt dat sij hemselven begaven als vrijbeuters in roeven ende steelen van allen twelck sij wisten te becoemen. Die dit feyt van desen te apprehenderen hadden angerecht, dese sach men dat veel vroochde bedreven met schieten ende anders te weysteren, maer bedroufde dit den goede menschen seer, omdat sij hier saeghen het verlies van soeveel zielen, als die wel vermerckten dat hier die vijant meest angehangen werde.

⁺ Op den vijfden hadden wij tijdinge, dat dien van Enckhuysen doer den Vriesen nu ontnomen waeren wel vierendetwintich vischscepen, genaemt staeleverts², waerdoer die arme gemeent sonderling ontroert werde, overmids dat sij hierdoer wel saeghen hoe sij doer dese beroerte dachlix altijts meerder bedurven werden ende dit soeveel te swaerder soe onlanx⁺ hier tevoeren spraecke geweest was, dat veel scepen // van haerluyden, westwerts geseylt, in Spaengen gehouden waeren, daer oeck sprake of was dat bereyt werden tot oerlochscepen om daermede tot den goesen hier in onsen lande te becrencken over te coemen.

⁺ Op den VIen April waeren wuyt Wesop wederom sommige soudaeten tot Diimen gesonden, die daer den dijck tegen den goosen bewaeren sou-

+ Fame, dat sommige Spaengers tot den goosen overlopen.

+ Nederlage van een capiteyn, genaempt Snater.

+ Loepen sommige verloepen goede catholiken wuyt desperatie wederom binnen der Goude.

1 Het huis van Mr. Cornelis en Jacop Hendricksz, gebroeders, en hun huisvrouwen was na hun uitwijken geannoteerd (rek. van Schawijck fol. 53).

+ Goosen, op die Meer gevangen, werden binnen Amsterdam gebrocht.

+ Scepen van Enckhuysen werden genomen.

2 Evert is een soort schip, dat werd gebruikt in West-Friesland. De term staelschip komt meer voor, maar wat dit precies betekent is niet duidelijk. Waarschijnlijk had het iets met visschepen te maken.

+ f. 199. r.

+ Der comen wederom knechten tot Diimen.

[p. 391]

den, ende werden doer dese die lantluyden van Diimen, voerens genouch bedurven doer beyde den pertiën, sulx voerts getraveleert dat sij niet meer verdraegen en mochten, in gheen minre wreetheyt dan of dese haer dootvijanden geweest hadden. Sij wilden hammen hebben, versch vleys wilden sij dat men hem bestelden, roupende oeck wuyt dat sij van geen meeninge waeren ander bier te drincken, dan tgunt men Israhel¹ noomt. Ende was⁺ tswaerste, dat die capiteyn die sijn knechten van sulck overdaet behoerde te straffen den lantluyden selver hiertoe bedwanck om den knechten te wille te sijn, met dreygemente dat hij die overbleven huysen an brant soude stellen ten waere sij sulx deden. Oeck trocken sij gestadelick haer rappieren wuyt, als die voerhadden den beesten daer noch sijnde te doersteken ende die te eeten, sonder anschouwe te nemen dat het in de vasten was ende in de heylich weeck, daerinne gheen kerstenen betaemt dat vleysch eeten. Ick hoorde op desen dach een lantman mondelick selver spreken, dat hem nu⁺ voer niet docht dat hij, voerens geweest sijnde een rijck welvaerent man, nu doer ongenae hem angedaen bij den goosen, die hem ontnomen hadden XXIIII stucken beest, ende voert bij des coninx knecht, die hem al ofgeteert ende afgeleent hadden tgunt hij mocht tsamen crigen, geworden was een arme ende behouftich man, maer meest beclaechde die vreese, daer hij hem gestadelick in vonde, wesende overal beducht van tleven benomen te werden doer die eene ofte den andere pertie, gemerckt nu minder gerekent werde te sijn dat yemant een mensch om hals brocht dan of der een hondt oft ander beest gedoot werde.

Ende seyde dese voerts, dat hij gheen swaericheyt maeken soude sijn woonstede oeck met lege handen tot verde plaetsen te veranderen, als hij maer hope hadde van vrijheyt ende gerusticheyt te mogen genieten, maer belede die hope van dien hem in als te falgeren, doer vermerckinge dat het geheele Nederlant tot seditie ende beroerte geneyget was. Dit laet oeck⁺ die leser wel anmerkcen ende, siende tverdriet van den goeden in desen tijt geleden, laet die tselfde andere vertellen om dien, oft bij hem beter tijt geworden waer, tot dancberheyt an God te verwrecken oft tot paciëntie ende verduldicheyt bij oersaecke die haer oeck benaut vinden. Want dese tribulacie toch soe groot ende lastich is, dat niet gelooft wert, dat in deser tijt swaerder mach oprijsen. //

Op den VIIen April en verhoorden wij niet anders dan dat die Spaengers,⁺ wuyt Hollant getogen ende nu ontrent Utrecht nedergeslagen, noch⁺ seer tumultueerden mids gestadelick om gelt roupende. Ende was fame, dat sommige Walen wuyt des conincks armey tot den goosen overgeloepen waeren.

Men seyde mede, dat die revolteerde steden in Hollant oeck in rumoere⁺ waeren ende tot Delft sonderling ende Rotterdam, daer spraeck of liep dat die burgers tegen malcander geweest hadden niet sonder bloet te storten. Ende quame dese confuys doer oersaeck van de excessive exactie den lande doer den prinsche voergehouden ende opgeleyt, soeals geseyt werde. Der quame oeck sprake, dat binnen der Goude den goede menschen haer⁺ beddens ende ander huysraet onthaelt werde ende vercocht tot behouf van den scattinge bij den prinsch het lant ofgeeysget.

1 Klaarblijkelijk een biersoort.

+ Der soudaeten ongescicktheyt.

+ Deerlickheyt wuyt eens lantmans woerden.

+ Die leser wert vermaent.

+ f. 199. v.

+ Die Spaengers tumultueren.

+ Tot Delft ende Rotterdam.

+ Ter Goude.

[p. 392]

Op den VIIIen werde voer tijdinge verbreet, dat oeck onder die armey⁺ der goosen, welck nu geseyt werde tot haere versterckinge te coemen, geresen was een tweedracht, tegen malcander opstaende ende slaende, met fame dat onder hemluyden doer haerselven nedergeleyt waeren over die⁺ twee ofte driehondert soudaeten. Ende was tot dese tijde een groete stilte beroerende die crijchshandel, in gelijker manieren al hadden beyde pertiën tsamen geaccordeert geweest. Maer vonden haer alle menschen sonderling geperst ende benaut, doer oersaecke want ygelick wel merckelick saege tot wat groeter bederfnis het geheele lant gecomen waere ende mede want het noch tegenwoerdelick benauder ende swaerder tijt was dan yemant saege hemselven genouch te sijn om dese over te mogen coemen.

Op den IXen, wesende die Goede Vridach, suchteden wij tot onse lieve Heer, hem biddende dat hij doer die verdiente van sijn bittere passie, daer wij tegenwoerdelick mede becommert waeren, sijne bermhertige oogen over ons te laetsten wilden nederslaen om onser te ontfermen met verleeninge van tot den onsen eens weder met vriheyt te mogen keeren. Men verhoorden van sommige, dat noch hope waere van des lants wederkeere in corten daegen te moegen comen, maer worde tselfde daerom weynich gelooft overmids gestadelick gefalgeert hadde gelijke fame, die tot menige⁺ versceyde tijden tevoeren gespreyt geweest was ende noch dachlix meerder wuytgeset werde. Dan dede den goede menschen sonderling verwackeren, dat sij den ancoemende hoochwaerdige hoochtijt van Paeschen sonder merckelick oproer hem saegen ancoemen, twelck in veel voerleden jaeren niet geschiet was, want die goosen haer anslach op den feestdaegen meest gemaeckt hadden, wesende den vijant sijn dienaers, die niet meerder en souckt dan den heylich daegen oproerich te maeken om daerdoer een behinderinge te wesen van veel goede deuchtsaemige wercken, sulx in feesten van den goodsvruchtigen meest beleeft plegen te werden.

⁺ Die eetbaere waeren worden tot dese // tijde wat slapper ende van minder⁺ prijse als voerens, maer bleve noch meer als te strenge, doerdien datter gheen neringe gehandelt werde ende evenwel in comparatie van voerlede jaeren noch een swaere scarpe duere tijt was, daerinne men nu coft een pondt butters om vijftalve st., een pondt koyencaes drie groot, een mudde rogges IIII R. gl., een mudde tarwe V R. gl. XV st. ende voert alle andere have nae advenant.

⁺ Op den X April wesende Paeschavont verhoorden wij, dat binnen der Goude gevangen was eene Jacop Heynrixz, soone van Mr. Heynrick Florisz, medecijnmeester, daer voerens of geteykent staet, dat eertijts verloepen sijnde nu wuyt benautheyt hem wederom binnen der Goude begeven hadde, meenende dat hem van deswegen gheen swaericheyt opcoemen soude, maer falgeerde hem sijne hope.

Men seyde mede tot desen tijde, dat die goosen ontrent Bommel wederom⁺ begonnen te gaerden ende dat sij daerontrent nu versch een casteel ingenomen hadden, twelck Waerdenburch¹ genoomt werde.

Op den hooge waerdige Paeschdach, wesende die ellifste van April, waeren binnen Amsterdam sekere missiven gecomen an den raet, inhoudende

+ Die goosen sijn tegens malcander.

+ Stilte van den crijchshandel.

+ Het ancoemen van thoochtijt van Paeschen en is niet oproerich.

+ f. 200. r.

+ Gesteltenisse van der eetbaere waeren coope.

+ Ter Goude wert Jacop Heynrixz gevangen.

+ Van Waerdenburch overvallen te sijn.

1 Waardenburg lag in de Tielerwaard en werd door 's prinsen troepen op 9 April 1574 na een beleg van vier dagen genomen (Van Alfen 139 en Helmich 174).

[p. 393]

ordinancie <soe men seyde> dat wuyt dese stadt mosten gesonden werden⁺ nae Engelant ontrent twintich pylootsmannen ten behoeven van den oerlochscepen wuyt Spaengen daer gearriveert om denselfden anwisinge te doen van den cuerts ofte havenen ende diepten tot desen lande, alsoe sij gesonden waeren tot bescherminge van dese landen ende becrenkinge der goosen. Dit maecktede den verdreven wederom wat hope te ontfangen van vertroost te mogen werden, maer waeren veel die ditselve alleen ontfingen als een wuytstel daertoe gevonden om den bedroufden in coragie te houden, die sonder dusdanige consolacie dickmaels toochden in haer benautheyt geheel te verdwijnen.

Op den XII April worde voer goede tijdinge verspreyt, dat die prinsch⁺ nu gestatueert hadde, dat die catholiken binnen Dordrecht tot haer wille souden een^a kerck hebben om haer religie daerinne te exerceren, soedat tot dien fijne daer ontboden was die pastoor, vandaen voerens om der goosen gewelt verdreven ende geweken. Dese fame schene oeck wat te wesen tot confortacie van den bedroufden, maer werde oeck al gelijck versieringe genoemen.

Worde oeck op dese tijt van één geseyt die een geschickt persoon ende waerdich van geloof was, hoe hem een vroumensch angesocht hadde om gelt te hebben in haer wuyterste benautheyt voer haer ende haer kinderen te verteren. Ende spraeke dese vrouwe wuytmondich, dat sij wel tevreden waere terstont overgift te doen van XXV morgens vrij eygen lant tot eenen eewige vrij eygen, soe verde hij haer promptelick an gelde wilde doen die somme van eens hondert R. gl., seggende opelick dat sij haer langer niet lijden mochte in haer swaere armoede ende, overmids dat sij nieuwerts // hope sage van eenich gelt te mogen ontfangen, dat sij daerom liever haer⁺ lant of handich maeckte om een sobere penninck dan dat sij van honger⁺ soude moeten sterven. Ende was dit lant gelegen in Amsterveen, daervan die margen des jaers tevoeren hadde mogen gelden twee hondert R. gl. Dese vrou hadde haerselven met haer familie lange gesuyvelt¹, mids die hoofden ende ander ongedompte² van schollen ende andere, doer den vischvercoepsters van haer bancken op die vismarckt verwurpen op te raepen ende die thuys als goede spijse te coken. Ende was overmids die vischmerckt nu doer die hoochte des tijts verminderde in dese tijt haer swaericheyt sonderling meerder geworden, sulx dat sij dede tgunt nu hier geseyt ende gescreven staet. Die Heer moet onser ontfermen ende genaedicheyt den gepersten verleenen.

Op den XIII April hoerden wij wederom groete vervaerlickheyt voer⁺ den bedroufde catholiken doer der goosen fame, welck sij verspreyden, hoe grave Lodewijck den revolterde^b steden ontbode coragie ende moet te behouden, als versekert dat sij onlanx ontslagen souden werden van soe swaere exactiën waermede sij nu een deel tijts doer desen turbele belast geweest hadden. Ende souden dit geschieden doer middele van alsulcken

+ Tijdinge van oorlochscepen, wuyt Spaengen in Engelant gecomen.

+ Tijdinge van Dordrecht.

a Er staat ‘en’.

+ f. 200. v.

+ Vertoeninge van groete benautheyt, welc over veel tot dese tijt geweest is.

1 Dit werkwoord is hier gebruikt in de betekenis van ‘de kost geven’.

2 Dit moet betekenen ‘afval’.

+ Sonderlinge wuytsteeck der goosen van haer armey, welck sij wachten.

b Er staat ‘revoltede’.

[p. 394]

armey als hij hem beromde tot sijne behouf te hebben, daerinne waeren alle die Duytsche vorsten, wesende darmey sestiendalf duysent paerden ende hiertoe XXVI duysent haeckscuts met noch drie andere duysenden. Ende gave dese selfde Lodowijck van hem, dat die voorn. Duytsche vorsten geaccordeert waeren niet op te houden voer ende eer sij gecrenckt ende te niet gebrocht hadden den regementen van den antekersten paeus ende oeck den coninck van Spaengen dese landen onbruyck gemaeckt hadden.

⁺ Op den XIIIIen hoorden wij al te wonderen saeck, waermede verspreyt werde dat tsHertogenbosch een kint was out tusschen acht ende negen jaer. Ende bade dit kint alle daechs an onse lieve Heer die tijt van drie uwren, seggende: ‘Jhesu Davidssoon ontfermt onser sondaeren ende verheft dijn kerck, die nu nedergeleyt is’. Het hadde in de tijt als Middelburch overvallen werde geseyt ter selver stont sonder van yemant hiervan vermaent te wesen: ‘Middelburch is nu van den goesen ingenomen, maer ten sal niet lange goes bliven. Ende werde naederhant vernoemen op dieselfde tijt goos geworden te sijn. Insgelijck spraeke tselfde kint tot diversche stonden tevoeren verscheyde dingen, die mettertijt bevonden werden altijts waerachtelick te geschien. Ende hadde nu tegenwoerdelick geseyt, dat dese goserie voerseker onlanx ten eynde coemen soude doer middelen van des conincks macht, welck nu op die wech was. Dese fame, hoewel van veel menschen versmaet ende veracht werde, gehouden als fantasie ende wuytstel, dede nochtans menich vertroost te sijn, hope hebbende dat die almogende God den sijnen doer sijn wonderlicke godlickheyt ende mogentheyt,⁺ welck noch // niet vercort en waer, noch te laetsten al eens vertroesten ende niet heel verlaten en soude.

⁺ Op den XV April hadden wij tijdinge, dat nu binnen Utrecht wuyt der Goude gecomen was die dochter van Pieter Cornelisz Soos, huysvrou van dien Aert Jan Teeuwensz, daer voer of geteykent staet, dat in wonderlicke maniere doer Goods sonderlinge hulpe ontcoemen was der goosen gevangenisse, overmids dat hij gearbeyt had den stadt te reduceren tot obediëntie⁺ van den coninck. Werde op dese tijt mede bij ons voer sekerheyt vertelt, dat sommige conventualen van ons convent den Hem nu in dit hoochtijt hem hadden adjunckt gemaeckt der goosen nachtmael tot groot hartseer ende leedtwesen van meenich eewich catholiick mensch.

Op den XVI werde geseyt, dat sekere schepen tot Tessel ingecomen waeren, maer was die fame daerof verscheyden daerin, want sommige seyden⁺ van seventien andere van seven ende sommige van maer vier. Men twivelden oeck zeer wat scepen dit mochten wesen ende gevoelden hier ygelick of, naedat hij geaffectioneert was. Die goosen waeren, dese sach men spottelick doen ende spitelick spreken dat dese schepen der papoenen coninck overbrochten. Maer vonden haer die catholiken hierdoer seer benaut ende bevreest, sorch hebbende van den goosen, dat die nu van Middelburch met haer scepen quaemen om nu Amsterdam weder te becrencken.

⁺ Op den XVIIen verstonden wij, dat die fame falgierde an beyde sijden, welck daechs tevoeren geweest was van den scepen tot Tessel ingecomen, wesende dieselfde coopvaerders van Spaengen gecoemen, reysber nae Duytslant daer sij vandaen waeren.

Quame oeck op desen dach bij ons tot Amsterdam een clerck van der

+ Van een kint tot tsHertogenbosch.

+ f. 201. r.

+ Aert Jansz van der Goude compt sijn huysvrou tot Utrecht bij hem.

+ Sommige van den Hem nemen oeck der guesen nachtmael.

+ Daer comen scepen in Tessel, daer versceydelick of geopineert werdt.

+ Die voorn. scepen sijn coopvaerders.

[p. 395]

Goude, student tot Utrecht, gebroeder van ons medebroeder heer Cornelis Adriaensz. Dese vertrock ons tgunt bij sijn persoon gesciet was. Hoe hem, wesende op den wech om tot IJselsteyn te reysen, daer hij sekere van sijns⁺ moeders sculden soude maenen, overvielen die goesen ende gevangen nemende bedwangen met haer doer het velt over sloot ende anders te loepen recht toe ende recht an, om reden want sij den dijck scuyden, besorcht voer des conincks soudaeten. Ende brochten hem sulx nat ende cout binnen Oudewaeter in den Doelen met meeninge dat sij rantsoon van hem crigen souden, sonder anschou te nemen dat dese een arm scamel clerck was. Bedwongen mede desen selven binnen der Goude een brief te scriven, waermede hij sijn vrienden most moyen dat sij hem wilden comen lossen. Maer gave God gracie, dat dese jongen Jan Adriaensz sijn open sage ende liep wech eer dat eenich besceyt van der Goude aldaer wederquaeme. Ende den guesen ontcomen sijnde so is dese clerck nae der Goude gereyst, daer hij veel verdriets vonde. Hij sage die kercken met den conventen heel verwoest ende voert den gemeent // desen verkeertheyt sonderling toegedaen⁺ ende soe gesint als die niet minder en dochten, dan dat sij ymmermeer⁺ wederom soude keeren tot die catholike religie ende maeckten die stadt noch altijts stercker met bolwercken ende anders. Oeck seyde hij ons, dat sij nu begonnen noch een graft buyten den stedegraft te maken tot fortificatie ende soude die wuyt den enthuynen gegraven werden¹. Maer was sonderling, dat dese jongen ons voer seker seyde, dat in dit hoochtijt die⁺ goesen haer nachtmael niet gegeten hadden, om saeken want die prinsche dat verboden had.

Op den XVIIIen is binnen Utrecht getriumpheert, geviert ende God gedanckt⁺ over sulcke victorie als tot desen tijde spraeck was, dat wij nu den vijftiende deser maent April gehad hadden tegen den gosen ontrent Moock op die heyde, daer fame of liep dat over die drie duysenden geslagen ende veel gevangen waeren².

Op den XIX was ick besich met die boucken te inventereren, die van den⁺ Spaensche minrebroeders gepackt waeren om nae Spaengen gevoert te werden, haer gegeven van een Spaensche capiteyn, Baldeus genaemt, die deselfden gerooft hadde van thuys te Swieten, daer gebrocht doer Adriaen van Swieten, alsoe dieselfde der Goude gheinvadeert hadde pilgerende den kercken met die goodshuysen oft cloosters. Ende waeren dese boucken wuyt den libriën van die minrebroeders ende collaciebroeders van der Goude. Bij arrest van den goeden, die tot Amsterdam ende Utrecht wuyt der Goude verloepen waeren, werden dese boucken den Spaengers tot haeren onwille onthouden, alsoe sij allegeerden, dat dese met oerlochsrecht hem angecomen waeren, maer en mochten nochtans niet, alsoe notoer was dat den coninck niet en beliefde dat kercken oft conventen goederen prijs souden sijn.

Op den XXen April spraeke ick een priester van der Goude, soone⁺

+ Ons heer Cornelis Adriaensz sijn broeder wert tOudewater gevangen gebrocht.

+ f. 201. v.

+ Van der Goude tijdinge.

1 Op 24 Maart 1574 besloot de vroedschap, dat de eigenaren van de ooft- of enttuinen buiten de stad aan de Cingel hun heiningen moesten afbreken en een gracht van minstens 6 voeten wijd moesten graven (vr. boek 66).

+ Die prinsch verbiet den goesen tnachtmael.

+ Victorie tegen den goesen.

2 Slag op de Mokerheide op 14 April 1574 (M.A. I, 153).

+ Wij inventereren die boucken van den libriën ter Goude, nu binnen Amsterdam doer den Spaengers ghebracht.

+ Een priester van der Goude vertelt ons vreemdicheyt.

[p. 396]

van eenen Theeu Woutersz¹. Dese diende den crijch als veltpriester ende was nu gecoemen van de Wetering ontrent die Caege, daer hij met seker soudaeten in een schans laege tegen den guesen. Hij vertelde mij wonder, maer was sonderling dat hij seyde, hoe die goesen hemluyden forseerden ende wat verdriet sij haerluyden andeden, want sij wuyt hemluyden soe nu acht nu tien somtijts meer of min wel vermoert hadden over die tseventich persoonen, levende met denselfde seer ongenaedelick mids dien thart wuyt te snijden, die darmen te borsten te treden ende ongehoorde wreetheyden an te doen.

⁺ Op den XXIen werde wederom vertelt tgunt den goede ballingen tot hartseer was. Men seyde, dat die van Enckhuysen gereschap maeckten om met oerlochschepen tot Amsterdam an te comen. Ende dat Amsterdam oeck doer den gevangen stadthouder, grave van Boshuy, gewaerschuwet werde om naerstich toesicht te doen tot bewaernisse van haer tegen der goosen verraderie, sulx sij tot noch toe vromelick gedaen hadden.

Op desen dage hoorden wij, dat nu doer conincks soudaeten weder //⁺ nedergeleyt waeren tien vaendel goesen, die wuyt Vranckrijck grave Lodowijck te hulpe gecomen waeren.

Op den XXIIen April quame noch tijdinge, dat des conincks volck nu weder victorie gehad hadden tegens den goesen ende men seyde dat dese⁺ slach geschiet was in de Kempen. Soe dat op dese tijt onder die gemeente, die niet al heel verkeert was, niet anders gesproken oft getiert werde dan of die goserie nu voer sekere geheelick hadde te neder geleyt geweest, sonder dat yemant peynsde in wat forsicheyt die goesen haer noch behielden ende hoe geweldich sij waeren te lande ende te zee. Maer waeren die menschen doer groeten hoepe van eens verlicht te werden wuyt soe swaeren dangier als sij tegenwoerdich in staeken in haer sinnen geheel verduystert dat sij opt verdriet niet eens letteden, maer alleen haer oogen ende oeren open hadden op die goede faemen, die verstroyt werden, sonder eens te peynsen oft wuytsteken waeren of niet.

⁺ Op den XXIIIen hoorden wij van nieuwe tumult in Vranckrijck, daervan geseyt werde, dat nieu verraet opgestelt was tegen den coninck van Vranckrijck àndere te vermoorden òfte gevangen te nemen. Ende quame dit verraet openbaer, sulx dat die coninck tselfde wonderling doer Goods gracie ontrede. Der geviel doer dese oersaeck een al te groete moerderie, waeronder oeck die coninck seer gequetst werde. Ende werde bevonden dat onder dese conspiratie tegens den coninck waeren des coninx jonxte broeder met die coninck van Navarre. Ende was des coninx broeder toegeseyt tconingrijck van Vranckrijck. Waerdoer oeck in gevangenis genomen werden van des conincks in Vranckrijck wegen des coninx voirs. broeder², die coninck van Navarre met noch andere groete meesters aldaer. Men seyde van grave Lodewijck, dat die oeck onder die verraders van dien confederatie hadde,

1 Theeu Woutersz was schrijnwerker te Gouda (dagboek).

+ Fame, dat die van Enckhuysen hem geree maeken om met oerlochscepen Amsterdam te bestoken.

+ f. 202. r.

+ Die goeden werden doer blijde maren verblijt.

+ Nieuwe vreselicke oproer in Vranckrijck.

2 François Hercule de Valois, hertog van Alençon, later hertog van Anjou, geb. 1556, 8 April 1574 geinterneerd wegens politieke activiteiten (Pierre Champion, Charles IX, la France et le contrôle de l'Espagne II), ontsnapte 15 Sept. 1575, trad in onderhandeling met de prins, werd 13 Aug. 1578 erkend als beschermer der Nederlanden tegen de Spaanse tyrannie, 1580/81 als landsheer door de Staten-Generaal, st. 1584 (N.N.B.W., W.P. en N.B.G.).

[p. 397]

hebbende opset om vandaen subsidie te ontfangen tot verstivinge van den verkeerde pertie. Twelck om hoeren den goeden seer swaer was, gemerckt hierwuyt claerlick bleeck in hoe swaeren beroerte die geheele werlt staeke. Och twas soe swaer om te bedencken tgunt gedocht werde, dat ons over het hooft hinck om verder noch te lijden, maer tmost al geleden ende verwacht werden.

Op desen dach werde oeck geseyt, dat ontrent Woerden in dese tijt geslagen⁺ waeren sommige goosen in getale over die driehondert ende mede dat grave Lodewijck met sijn broeder grave Jan gescoten sijnde gesturven waeren opt huys te Hulst¹.

Op den XXIIIIen werden verscheyde tijdingen verspreyt. Van den hartoch⁺ Albanus was spraeke, dat hij in Spaengen geeoemende sijnde met onwaerdicheyt wuyt des conincks presentie was doen gaen, als die den coninck vertoerent hadde. Dom Fredericus met andere sijn complicen² // en mochten het hof niet genaeken ontrent die spatie van vier ofte vijf⁺ milen. Ende was duc Medina gemaeckt guvernoer van des coninx van Spaengen sijn soon³.

Van Brabant ende Vlaenderen seyde men, dat groete exactie versocht werde⁺ ende dat die Staeten⁴ van daer hierinne wel accordeerden, maer wilden eerst haer geconsenteert te werden, dat haer peticiën niet souden coemen tot handen van den Spaengers maer in dipenseringe van mannen wuyt dese Nederlanden; dat den raet van den turbel of soude sijn ende dat ygelick voer sijn competente rechter justicie soude mogen versoucken; dat die heer Barlamont sijn commissie ontseyt soude sijn ende andere desergelijck, die al tendeerden tot vreese van meerder revolteringe, gemerckt den landen toch meerder toecompt simpelick ygelick in sijn plaetsen goe toesicht te nemen tegen der rebelle ende die ongeschickt sijn haer listen ende gewelt dan sulx haer te onderwinden van des hoofs saeken.

Op den XXVen April werde binnen Amsterdam met processie generael⁺ gedraegen het hoochwaerdige heylige sacrament in dancberheyt van die victorie ons doer die Heere verleent ontrent Moock op der heyde niet verde van Mastricht, sulx boven geteykent staet. Men schoot oeck seer ende werde sommige andere triumphe bedreven, hoewel der menschen harten niet volcomelick verblijt waeren, doerdien want die tijt noch even swaer bleef ende veel gevonden werden te verdwijnen doer hartseer.

Werde oeck op desen dach op die stoel in der kercke van een treftelick⁺ predicant voer die waerachticheyt den gemeent geseyt, dat scriven gecomen was van den bisschop van Deventer⁵ inhoudende geschiet te sijn in de heylich weeck laetsleden, dat die goosen ontrent Mastricht een catholiick

+ Fame, dat ontrent Woerden weder gosen geslagen sijn.

1 Graaf Lodewijk en graaf van Hendrik Nassau sneuvelden op 14 April 1574 op de Mokerheide. Hun lijken werden geplunderd, daardoor niet herkend en in een massagraf begraven. Dit gaf nog lang aanleiding tot geruchten, dat zij leefden. (Van Herwerden 204). Wat de schrijver met het huis te Hulst bedoelt, is niet duidelijk.

+ Van den hartoch Albanus.

2 Dit was Vargas (N.N.B.W. sub voce Alva).

+ f. 202. v.

3 Ferdinand, geb. 1571, st. 1578 (Dek 122).

+ Van Vlaenderen ende Brabant haer versouck.

4 Waarschijnlijk is bedoeld de Statenvergadering van begin Februari 1574 (Van Haecht II, 285).

+ Tot Amsterdam wert processie gedaen om de laetste victorie.

+ Der wert een pastor ontrent Mastricht gecruyst.

5 Aegidius de Monte, geb. Zuidelijke Nederlanden, gardiaan Minderbroeders te Leuven, bisschop van Deventer 1570, st. Zwolle 26 Mei 1577 (N.N.B.W.).

[p. 398]

pastoor¹ gevangen genomen hadden, dien sij wredelick ter doot brachten mids hem oeck een doornecroon opt sijn hooft druckende ende voerts an een cruys met ijsere nagelen in sijn handen ende voeten nagelende, vernieuwende daerinne ons liefs Heeren bittere passie in groeter bitterheyt.

⁺ Op den XXVIen quame mij besoucken broeder Quintijn, pater van den Claren ter Goude, ende verhaelde mij tgunt ick al eertijts geteykent hebbe hem doer den goosen in groeten ongenaede angedaen, seggende voerts dat hij oeck ter Goude gevangen sijnde gebracht was ter vierschaere in judicio, daer tegen hem sulcke vijf accusatiën gedaen werden als hier volgen: dat hij misse gedaen hadde, dat hij biecht gehoort had, dat hij een mennist, Faes² genaemt, metter justicie geëxecuteert, in sijn uterste tot bekeringe vermaent hadde³, dat hij twoert Goods valschelick gepreeckt hadde ende dat hij sijn religiose kinderen clarissen verleyt hadde haer van te hylicken ontraedende. Dese saeken welck al looflick sijn behalven tvalschelick leeren, twelck dese den goeden heere opseyden, maer onwaerachtelick, want hij⁺ wel geleert hadde, werden sulx gerekent ende // soe gehouden als waerdich waerom dese pater behoerde levendich gebrant te werden. Ende tsoude oeck sulx geschiet hebben, want hij al verwesen was met vonnisse van de scepens, maer verhengde God wat anders waerdoer dese executie hier onderweechs bleve ende naemaels middelen voertquamen, dat hij mids vrijdom van seven gevangen gosen ende noch tien ponden Vls. geheel sijns gevangenisse ontslaegen werde.

⁺ Quaeme oeck op desen dach sprake onder die gemeente, dat die stadt van Geertruyenberch van coninx volck belegert was.

Op den XXVII April sach men, dat die catholike menschen met sonderlingen goede tijdingen malcander vertroosten ende moet gaeven, maer die goesen sochten denselven altijts meerder tot vreese ende benautheyt te driven doer contrarie tijdingen, die oeck veeltijts waerachtich vielen, welck sij verspreeden. Wij hadden God gedanckt met processie te dragen van die⁺ victorie, welck wij tegens den guesen doer des Heeren goetheyt vercregen hadden, sulx boven geteykent staet, daer oeck continuele tijdinge of liep dat grave Lodowijck onder verslegen was. Ende wij hoorden, dat die guesen ons hierom bespotteden haer berommede dat bij hemluyden die victorie gebleven was, mids seggende dat sij wel bekenden verlies van veel soudaeten an haer sijde, maer wisten wel dat wij der over die twintich gelaeten hadden tegen haer een.

⁺ Der werde mede op desen dach tot troost van den goeden geseyt, dat die

1 Uiteraard geeft Opmeer hieromtrent geen bijzonderheden, daar hij zich beperkt tot de Hollandse martelaren. De Gemeente-Archivaris van Maastricht deelde mij echter mede, dat naar zijn mening dit een propagandistisch gerucht is, verspreid naar aanleiding van de veldtocht van Lodewijk en Hendrik van Nassau, die in Febr. 1574 Zuid-Limburg bezetten. In de regionale geschiedschrijving is hierover namelijk niets te vinden.

+ Van den pater tot die Clarissen ter Gou.

2 Faes Dircx, geb. 1538/39 te Gouda, stoelendraaier, veroordeeld wegens herdoperij en verbrand te Gouda 31 Mei 1570 (Tieleman Jansz van Bracht, Het bloedigh tooneel of martelaers spiegel der Doops-gesinde, en weerloose Christenen, Amsterdam 1685, 304 en Abbesteech fol. 45vo). Zijn weduwe kreeg ter alimentatie door de prins het pastoorshuis te Gouda toegewezen (vr. boek fol. 65).

3 Faes Dircx was naar het schavot gebracht, zittend op een wagen tussen twee minderbroeders. Deze broeder Quintijn is dus waarschijnlijk een van hen geweest (Zie vorige noot).

+ f. 203. r.

+ Fame dat Geertruyenberch belegen is.

+ Die goede met die goesen sijn malcander in tijdingen contrarie.

+ Tijdinge van Alckmer.

[p. 399]

van Alckmaer ansouck deden an des conincks leger in de Wijck om assistentie den stadt te vindiceren wuyt der guesen gewelt tot des conincks obediëntie ende dat in de nacht laetsleden sekere des coninx soudaeten daernae gepasseert waeren, sonder dat men wist wat datter geschiet mocht sijn. Maer seyden die guesen contrarie, dat sij wel wisten die van Alckmer gheensins van meeninge en waeren haer tot subjectie te begeven, bewijsende tselfde met dien, want die nu dachlix becommert waeren met bolwercken ende alle fortaliciën te maeken als wille hebbende van te resisteren soe wie hem mocht coemen besoucken.

Op den XXVIII quame binnen Amsterdam ten convente der Nieuwe⁺ Nonnen een religioes wuyt Delft, nonne van S. Anna aldaer, ende werde dese hier ontfangen ende^a met geestelick habijt angedaen. Die naeme van dese was Cornelia Andries. Hier ontfing ick een missive gescreven van Jan Joosten, een van de confederaten ter Goude, nu balling overmids hij hem toegevoucht hadde dengheenen die den coninck trou wilden sijn.⁺ Dese brief vermelde, dat sijn vader, Joost Harmansz, naedemael hij lange den goesen ontloepen was nu hem wederom nae der Goude gekeert hadde, mids scriven dat hij tselfde daerdoer gedwongen werde te doen, want hij groet gebreck leede, sulx dat hij met sijn kinder, dese Jan Joosten ende Cornelis Joosten, gedreycht werden van honger te sterven. Hij, Jan Joosten, met Cornelis sijn broeder reysden nae Duynkercken. Ick merckte hierwuyt, dat niettegenstaende al saege ende hoerde ick dachlix des lants geheele verdriet, dat // ick nochtans nieuwerts nae het swaertste en vernaeme.⁺

Op den XXIXen April was¹ dat die goesen wuyt Vlissingen ofgenoemen⁺ waeren wel twintich scepen, wuyt vermetelheyt nae Spaengen getrocken om op die kuers van Indiën den scepen vandaen coemende met gout ende silver gelaeden te overvallen ende te roeven.

Men began oeck hier wederom te verspreyen van een sonderling perdoen,⁺ twelck gepubliceert soude werden, waermede gesocht werde middele om tlant tot besaeticheyt te gecrigen, maer werden die verkeerde hierdoer niet dan te meer verbittert².

Op den laetsten April hoorde men onder den gemeent veel vrolickheyts,⁺ als die niet anders en dochten dan dat dese beroerte nu haestelick beslecht soude sijn. Ende ontfingen die menschen dese hope doer fame van seer veel crijchsvolck, welck geseyt werde dat comen soude soe te water als te lande.

Hier werdt geseyt, dat coninx soudaeten ontrent Geertruydenberch een blockhuys gelijck een casteel gemaeckt hebben, waerdoer sij nu die stroom aldaer machtich sijn tegen den gosen vrij te houden.

+ Een nonne van S. Anna tot Delft compt ter Lely.

a Er staat ‘en’.

+ Jan Joosten van der Goude reyst nae Duynkercken.

+ f. 203. v.

1 Voeg ter verduidelijking hierachter toe ‘faam’.

+ Scepen van Vlissingen werden in Spaengen genoemen.

+ Fame van perdoon.

2 Dit pardon was 8 Maart 1574 door de koning getekend en op 23 April 1574 te Brussel gedrukt. Pas op 6 Juni 1574 ging Requesens tot de publicatie over (Smit 239 en Terlinden 125 en 126).

+ Die menschen hebben goede hope.