Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 1

[Maart]

Op den eersten dach in den Maert begon men binnen Amsterdam toe⁺ te maeken die oerlochscepen, met fame datter op dien dage gecoren waeren⁺ over die veertich sceepscapiteyns. Ende was die nieuwe stadthouder gereyst nae Haerlem om daer mede sommige scepen te doen bereyden.

Van het dorp Murmer³ was op dese tijt tijdinge, dat groete moort geschiet⁺ was, sulx datter wel hondert in een graft begraven waeren.

Op den anderden dach werde geseyt voer waerachtige tijdinge, dat die van Hoomberch⁴ haer difficele maeckten int versouck, dat an haer deden sekere commissariën wuyt Amsterdam van wegen den coninck van Spaengen, ende weygerden denselfden dat se daer gheen scepen mochten verwerven ten behoeve van des voirn. conincks armey, seggende dat sij haer scepen // selver te doen hadden ende niet ontberen en mochten⁵, waerdoer den doochtsaeme⁺ inde^a des conincks obediëntie haer benautheyt vermeerdert werde, vermerckende dat die geheele werlt den verkeertheyt op dese tijt toegedaen was ende daerom niet tevergeefs te sorgen en stonde van dese seer bedroufde turbele ende verwoostheyt noch geweldiger ende ondrachlicker te werden ende mede langer te dueren.

Op den derden Martii verhoorden wij, dat grave Jan, des prinsche ende⁺ grave Lodowijcks broeder, voer wiens boven geteykent staet grave Lodowijck - maer is daerin gedwaelt -, die met crijchsvolck nu op die been geweest was tot assistentie van den guesen ende tot effectueringe van tver-

+ DIE MAERT.

+ Doirlochscepen werden bereyt.

3 Welk dorp bedoeld wordt, valt niet uit te maken. Misschien is het Wormer, dat in Febr. 1574 door de Spaanse troepen werd veroverd (Honig I, 163).

+ Murmer.

4 Hamburg.

5 Wegens het mislukken van het gezantschap werden de afgevaardigden op 2 Maart 1574 door Requesens teruggeroepen (Kernkamp 43).

+ f. 192. v.

a Er staat ‘ende’.

+ Grave Jan wert sijn crijchsvolck verstroyt.

[p. 378]

raet an Antwerpen, Gent etc., doer den bisschoppen van Colen¹ ende Luyck² verdreven ende verstroyt was met sijn armey.

⁺ Op den vierden worden ons wuyt Utrecht laeten weeten, dat nu wederom binnen der Goude gecomen ende ingelaeten waren driehondert gosensoudaten tot benaudinge der goeder catholiiken³. Ende was te verscricken sulck verdriet als geseyt werde, dat daer geleden ende gedragen werde.

Op den vijfden in Maerte quaeme een van Mastricht binnen Amsterdam ende seyde, dat hijselve gevangen geweest hadde van darmey, daer recht voer of staet dat tot des prinschen behouf voertquaeme ende verdreven soude sijn van den bisschoppen, vertellende dat die noch bij malcander waeren in getale wel tweeduysent ruyteren ende veel voetknechten in een⁺ stede, welck sij nu overvallen hadden, Valckenburch⁴ genaemt^a. Welck rumoor den benauden een swaericheyt was om hooren, maer mostent met verduldicheyt verhoeren ende voert verbeyden wat die Heer verder met haer wilde doen.

Op den VIen werden binnen Amsterdam seker ordinantiën ofgelesen, tot cautie gestelt om alle verraet, waerwuyt gepresuymeert werde dat die magistraet niet sonder informatie en was van eenich opstel twelck daer wesen mocht. Die scutters mochten sonder messe doer den dach nieuwerts gaen. Des avonts most nyemant geweer dragen dan alleen die van de wacht⁺ waeren. Den kinderen worde op swaere peynen geboden nae den licht tsavonts opt straet gheen rumoer van roupen oft anders te maeken. Ende most nyemant jonck of out, sij waeren wye sij waeren, nae het luyden van den boufclocke⁵ opt straet coemen dan alleen die waekers. Men sach den verdreven menschen geheel troerich, als die genouch moeloos waeren doer oersaeck van soe swaere tijdingen gelijck tot desen tijden gespreyt werde, niet anders hoerende dan van der goesen attentaten, anslagen ende wreetheyden. Veel rumoers werder gespreyt van verraet, twelck soe hier ende soe daer gepractiseert werde van denselfden goesen, ende vreesden die catholiiken⁺ of sij eens // tot haer wille souden mogen coemen.

⁺ Der werden geseyt, dat wuyt Hollant optrecken souden nae der goesen armey <welck nu op die tocht was> tweeduysent van des conincks soudaeten. Welck fame den lande mede een sonderlinge swaericheyt imbrocht, overmids dat het hierdoer gedreycht werde om verder gedesoleert ende vernielt te werden van den goesen, die doer dese oersaeck een openinge soude mogen crigen om daerinne te vallen.

⁺ Van der Goude quaeme oeck gheen ander tijdinge dan die den ballingen

1 Salentin von Isenburg, geb. 1532, 1567-1577 aartsbisschop van Keulen, st. 1610 (A.D.B.).

2 Gerard van Groesbeek, geb. 1517, 1564 bisschop van Luik, 1578 kardinaal, st. 1580 (N.N.B.W. en B.N.B.).

+ Binnen der Goude comen wederom gosesoudaten.

3 Op 22 Febr. 1574 besloot de vroedschap, dat Jhr. Albrecht van Egmond, die met zijn vendel in de stad lag, dit zou mogen vergroten tot 250 man (vr. boek fol. 62).

+ Een stede Valckenburch nemen die goesen in.
Die goesen sijn noch al in roer ende steken haer hoofden op.

4 Op 21 Febr. 1574 nam Lodewijk van Nassau Valkenburg (Habets II, 165).

a Het hierachter volgende is doorgeschrapt: ‘Ende liepe fame dat om dien te resisteren nu optrecken souden tweeduysent soudaeten wuyt den hoep die nu die plattelanden van des coninck wegen inhadden’.

+ Ordinantie binnen Amsterdam bij edickt ofgeropen om verraet te precaveren.

5 Boevenklok, die werd geluid met het ondergaan van de zon.

+ f. 193. r.

+ Fame dat tweeduysent conincks soudaeten wuyt Hollant reysen sellen.

+ Bedroufde tijding van der Gou.

[p. 379]

groot hartseer anbrocht. Men seyde, dat die gevangen catholike daer nu op een nieuwen gepinicht waeren¹ ende dat die goesen haer tyrannie daer noch altijts wreeder toonden, als die ontseyden vierduysent R. gl. voer vier jonge gesellen te laeten ghaen, roupende dat sij sterven mosten ende om gout noch silver te coop en waeren. Ende hoorden voerts, dat die wethouders⁺ belooft hadden duysent R. gl. te geven dengheene soe wie hem weder in handen wist te brengen die Aert Jansz slotemaeker, daer boven of geteykent staet dat hem wuyt haer gevangenisse wonderlicken gebroken hadde met die hulpe van God. Daer werden gestroyt, dat binnen der Goude opelick gesproken werde dat dese selfde Aert Jansz, waert saeke sij hem in haer handen wederom wisten te crigen, alsoe van hem soude gepinicht⁺ werden dat men gheen kennisse soude mogen hebben van yemant gelijcke pijn oyt angedaen te sijn ende souden van tormenteren an hem niet ophouden voer ende eer hij haer alle den confederaten bij naemen soude hebben beleden.

Op den sevenden Maert hadden wij tijdinge, dat Noordtcarmis tot Utrecht⁺ gesturven was², hetwelck mede der gepersten haer tribulacie seer vermeerde, overmids anmerckinge dat het lant soeveel crijchsvolck verlooren ende van haer vroomste ende getrouste capiteynen^a berooft werde. Der werde noch veel kermens gehoert van den verlopen catholiiken, die op alle dinck lettende dese confuys sulx insaegen dat hem docht haer hope geheel te falgeren van ymmermeer haer verlaeten steden wederom te mogen bewoenen.

Op den VIIIen hadde ick nootlick te spreken met een burgemeester van⁺ Ouderkerck buyten Amsterdam. Dese vertrock mij soe wonderlick overlast als sijn dorpe was overgecomen, dat ick mij daerin verscrickt vonde. Hij seyde, dat daer scarp eenich huys gesien werde dat niet bedurven en was. Sij waeren getraveleert soewel van onsselfs volck als van den goesen, want dat dese spaerden, dat vernielden die onse met ofbreken ende verbranden. Men vondt oeck daer scarp eenighe beesten, soe waeren die luyden benarret. Ende was te verwonderen, dat dese noch verder getraveleert werden om noch gelt op te brengen tot behouf van leeninghe an den soudaeten, wuyt welcke oersaeck sij gelt op scade gehaelt hadden met versegelinge van teynden sjaers te geven voer vierhondert R. gl. vijfhondert gelijcke guldens.

Vertrock op desen dach wederom die nieuwe stadthouder van Amsterdam⁺ nae Wuytrecht, als hij nu tot Haerlem ende in den Hage geweest hadde. Ende en wist nyemant, wat hij voerhad. //

Was voert dese dach een dach van groete hartseer voer meenich menschen,⁺ overmids versceyde quade tijdingen die hierinne verspreyt werden. Men⁺ seyde, dat die guesen wel drie geweldige armeyden op die been hadden, daer deen capiteyn of was grave Lodowijck, dander grave Johan, des prinschen broeder, ende die derde Casymirus³, daer oeck fame van liep

1 Op 3 Maart 1574 was de advocaat-fiscaal van het Hof van Holland voor het onderzoek gekomen (vergel. fol. 190vo).

+ Duysent R. gl. wert op Aert Jansz lijf gestelt.

+ IJselicke dreygementen.

+ Noordtcarmis stervet.

2 Op 5 Maart 1574 (Brugmans 135).

a Er staat ‘capiteynenen.’

+ Ouwerkerck.

+ Die stadthouder reyst wederom na Utrecht.

+ f. 193. v.

+ Fame dat die goesen drie armeyen op die been hebben.

3 Johann Casimir, geb. 1543 als vierde zoon van Frederik van de Pfalz, legeraanvoerder aan de zijde van de prins en later van de Staten, kreeg moeilijkheden met de prins, trok zich terug en onderhandelde met de tegenpartij, st. 1592 (A.D.B. en N.N.B.W.). In deze tijd is er sprake van, dat hij eventueel een achterhoede voor de troepen van 's prinsen broers en zijn eigen broer zal vormen. In Lotharingen wierf men voor hun leger. (Bezold I, 132).

[p. 380]

dat den hartoch van Loreynen¹ wuyt sijn lant verdreven hadde ende verbrandende hem of menich dorp gedreven hadde om in Parijs te wijken.⁺ Ons crijchvolck werde gesien, dat dese landen weder verlieten ende trocken nae dien ancoemende goesen. Wij hoorden, dat Coppel teynder IJsel, daer coninx soudaeten geweest hebben, nu van den goesen wederom bewaert werde ende dattet dorp Pijnakel verbrant was. Ende werden hierbij geseyt, dat die goesen oeck haer nu wederom niet en ontsaegen, coemende⁺ an sint Anthonisdijck, Amstelredam te naeken. Ghinck voert alle swaericheyt te boven, tgunt vertelt werde dat notoir geworden was seker verraet gesticht tegens Amsterdam van haerselfs soudaeten, twelc evenwel maer heymelick gesayt werde als beleden van den gevangens binnen Antwerpen,⁺ sonder nochtans dat men hierom yemant sage wijken ofte enich verdriet angedaen te werden. Veel gekerms hoorden wij van verscheyde, die suchtende wuytspraeken dat sij groete vrees hadden dat Amsterdam voer die⁺ anstaende Paeschen wel mocht goes sijn. Maer glorieerden die goesen, in alle lichtvaerdicheyt met groete spoeternie ende bitterheyt den bedruckte catholike verguysende, als die sonder hope waeren van haere handen ende gewelt te ontcomen.

⁺ Op den IXen Maerte ruymden des conincks soudaeten het dorp van Wessanen, twelck sij an brant staeken, sulx sij mede gedaen hadden thuys ende het dorp van Egmont, ende deden dese dit omdat die goesen hier gheen logiis vinden souden, alsoe ons volck toch vandaen scheyden most ende reysen nae der goesen armey. Ende was te verwonderen, dat ons volck dese plaets van Wessanen soe onlanx besprongen hadden ende nu soe subitelick wederom verlieten. Maer verstonden, dat dit mede hier sulx wesen most, gemerckt toch van al tgunt der nu angerecht werde nyemant begrip of verstant crigen mocht.

⁺ Hoorden oeck op dese tijt, dat die goesensteden nu wonderlicke vroochde ende triumphe bedreven hadden met schieten ende vueren met beromminge van de victorie, welck sij hadden in Middelburg an haer sijde te crigen ende voerts, want haer die moot reese wuyt oersaeck want hem tot desen tijde te baeten quaeme alsulcke armey, als nu dese daegen voerleden sprake is geweest dat int lant van Valckenberch op die been was.

⁺ Op den Xen hadden die guesen wederom voer Amsterdam geweest, nemende drie sacken coerens van de molen bij den Harlemerpoort, ende souden dieselfde voert verbrant hebben, ten hadde gedaen die soudaeten dien sij tegen haer wuyt den stadt saegen coemen, waerom sij gedwongen werden die vluchte te nemen. Hierwuyt werde wel gesien in wat verdriet den stadt van Amsterdam bracht het scheyden der conincklicker soudaeten⁺ wuyt Waterlant, als die gedreycht // werde in deser manieren gestadelick van den gosen hoe langer hoe swaerder anstoot te lijden.

1 Karel II of III, geb. 1543, hertog van Lotharingen, st. 1608 (N.B.G.).

+ Ons volck verlaet Coppel^a.

a Het hierachter volgende is doorgehaald ‘ende Vlaerdingen’.

+ Fame van verraet tegen Amsterdam.

+ Der catholike bedrouftheyt.

+ Der goesen bitterheyt tegen die catholiken.

+ Conincks soudaten verlaeten Wessanen ende verbrandent.

+ Die guesensteden triumpheren met vieren ende anders.

+ Die guesen comen wederom voer Amsterdam.

+ f. 194. r.

[p. 381]

Van der Goude ghinck sprake, dat die schippers¹ veel rumoers maeckteden,⁺ sulx dat sij den wethouders bedwangen over den gevangens² niet te doen dan tot haer welbehagen. Ende waeren wuyt die haeren vier gedeputeert, die present mosten sijn soe wanneer die gevangens geëxamineert oft gepinicht mochten werden. Jae worden opelick geseyt, dat die schippers soe gheweldich haer voechden, dat die borgemeesters aldaer wuyt verbaestheyt denselfden schippers presenteerde vriheyt om haer willen met den gevangens te doen, mids dat sij haer tevreden houden souden.

Op den XIen Martii hoorden wij, dat der guesen armey int lant van Valckenburg⁺ gecomen nu terrugge geweken waeren ende dat die Spaense soudaeten nu wuyt onsen houck opgetogen ontboeden waeren om geleyt te werden in den castelen van Gent, Valesijn, Antwerpen ende andere plaetsen tot cauteel tegen het verraet, twelck op dese genoomde steden gesticht ende begrepen was.

Binnen Amsterdam werden ontrent desen dach over die seven oft acht⁺ personen³ gevangen, daer die gemeent versceyde opinie of hadde als van verraet oft ander scelmerie, maer en wist nyemant yet sekers.

Op den XIIen verspreyde wederom bedroufde tijdinge, hoe van conincks wegen leger geslagen soude werden ontrent Mastricht. Ende dat die prinsche nu voerhadde om tot Enchuysen te coemen met voernemen dat hij vandaen soude bestellen den benaudinge voer Amsterdam met die scepen daer te⁺ brengen, sulx hij tot Vlissingen gedaen hadde, niet troerende noch twivelende of hij soude oeck hiervan die meester noch wel werden. Twelck te hoeren menich mensche ende principalick den voervluchtige seer swaer viel. Och dese waeren soe qualick tevreden, want sij sorch hadden, dat God toch vergramt was ende daeromme sijn roode noch van den lande niet nemen en wilde, maer meer dreychde tselfde voert geheel te desoleren. Sij peynsden, waer sij haer keeren souden omt anstaende pericule te ontcoemen, maer wat sij bedochten soe en conden sij anders niet vermercken dan dat haer alle deerlickheyt overt hooft hinck, angesien sij gheen plaetsen conden vermercken, die niet gedreycht en werden met overvallinge dese verwoostheyt, ende voerts haer onbequaem vonden om sonder goet, twelck hem al ontrooft was, achter lande te loepen.

Werde mede op desen dach noch sterckelick onder die gemeent geseyt,⁺ daer oeck in dese voerlede daegen groete sprake of hadde geweest, dat groot schat ende armey van crijchsvolck nu op die wech was om wuyt Spaengen in dese lande te coemen tot becrenckinge der goosen, mids oeck dat die coninck in sijn persoon daer selver bij soude sijn. Maer werde die tijdinge van den goeden niet anders genomen dan voer een montsoetinge, sonder dat ment eenichsins geloofde. //

Op den XIIIe in Maert geviel groete beroerte onder den reysenaers nae⁺ Haerlem, want hier die Meer nu bevonden werde vol goesen ende daerom⁺ geheel onveyl te sijn. Der werde een schuyt met volck genomen ende schick-

1 Over de houding van de schippers te Gouda zie men Boogman 90 en Dusseldorpius 107.

+ Van der Goude, hoe die scippers daer rumoeren.

2 De gevangenen van de aanslag van Febr. 1574.

+ Fame van der guesen armey.

+ TAmsterdam werden sommige gevangen.

3 De namen van deze personen zijn niet bekend, daar zij niet in het confessieboek voorkomen. Het bericht wordt echter bevestigd door anderen (Ter Gouw VII, 123).

+ Bedroufde tijdinge voer den verloepe catholike.

+ Fame van des coninx coomste.

+ f. 194. v.

+ Die Meer is wederom onveyl, daervan oeck een schuyt genomen wert.

[p. 382]

ten hem ygelick, die nu daerop waeren, terugge te trecken, bevreest sijnde om van den goesen overvallen te werden. Ende was dit een vernieuwinge, dat ygelick wel conde vermercken in hoe wilden tijt ende werlt wij staeken.

⁺ Van Coelen werde hier op dese tijt voer seker geseyt, dat daer verboden was met edickt ende scriven an kercken ende poorten, dat nyemant hem mocht vervorderen op den hals om te dienen den opgewurpen hoop in den Nederlanden, ten waere bij versouck van trijck¹, hierbij ghevoucht bij oersaeck hiertegens yemant dede, versmaende die peyn van den hals als bedocht in lange tijt niet weder te willem coemen, dat dier goederen terstont angeslagen souden werden als geconfiskeert ende dat men derselfder kinderen ende huysvrouwen welck sij hebben mochten mede metterdaet te lande wuyt souden verbannen.

⁺ Op den XIIIIen hadden wij tijding, dat an de Lynschoten bij Woorden den goosen ontweldicht waeren seven schuyten met coerne, die tot Woerden gebrocht souden werden, mids daer geslaegen sijnde seekere van den goosen ende sommighe gevangen.

⁺ Reysden mede op desen dach doer Amsterdam veel ruyters, daer capiteyn of was Joriaen Schenck, die nu al te lande wuyttrocken tot groot verdriet van dengeenen, die groote verlangen hadden om verlost te werden wuyt der goosen tyrannie ende wel hierwuyt vermerckten, dat haer ontset noch al verde achter die hant was.

⁺ Op den XVen wast weder te doen met den goosen, die op desen dach wuyt Leyden gecoemen waeren an den Overtoom buyten Amstelredam. Des stadts soudaeten liepen daertegens wuyt ende men hoorde veel schutgevaerts, maer en behielen die goosen gheen stede, die terstont als sij tegenpertie saegen ruymden ende wechliepen.

⁺ Verhief oeck op desen dach fame van verraet binnen Amsterdam opgestelt te wesen van sekere goosen, die geseyt werden in getale seer veel te sijn. Maer werde hiertegens gedaen, mids dat in de voirlede nacht doer den officier twee² van den bedde gevangen genomen werden. Dit dede ons seer vervaert te werden ende sorchden voer die anstaende processie, die nae goede ordinancie met omdraegen van het hoochwaerdige sacrament wuyt die Heylige Stede op dese tijt altijt gedaen werde, alsoe toch veeltijt geschiet dat alsdan die verkeerde haer tot alle boosheyt meest keeren, als die goodsvruchtige haer sonderling tot devotie plegen te begheven. Hoopten evenwel, dat die goetheyt Goods den stadt ende ons noch bermhertelick bewaeren soude, versacht werdende in sijn rechtvaerdigen toorne over onse swaere sonden doer soe meenich vuerich ghebet als in dese hoochtijt van ontelber menschen nae ouder gewoonte gestort soude werden.

⁺ Van der Goude ontfingen wij tijdinge, dat nu oeck die schippers daer soe forsch waeren, dat sij den magistraet bedwangen bij den gevangens niet⁺ te doen sonder dat daer // present waeren vier wuyt haer geselschap.

Op den XVIen in Maert hoorde men onder den verloepe catholiken niet

+ Edickt tot Colen gedaen.

1 Wat hiermee is bedoeld, is niet geheel duidelijk. Waarschijnlijk slaat dit op een bepaling, dat wervingen van troepen voor de Nederlanden alleen met medeweten (toestemming was niet nodig) van de keizer zouden mogen plaats vinden (Hansen 236 en de Meester 110/111).

+ An de Lynscoten.

+ Ruyters reysen te lande wuyt.

+ Die gosen comen an den Overtoom.

+ Verraet binnen Amsterdam.

2 Anderen noemen slechts één persoon en wel Claes Overlander, die 15 Maart 1574 's avonds werd gearresteerd (Ter Gouw VII, 123 en R.A. 274 fol. 95 en 96).

+ Van den schippers ter Goude.

+ f. 195. r.

[p. 383]

dan jammer ende verdriet, die anders nu niet en spraken dan als die geheel despereerden, confererende tgunt bij des conincks armey angerecht was ende hetgheen doer den goosen dachlix bedreven werde, waerdoer opelick⁺ toochde dat der rebellen saeck sonderlinck prospereerde ende die catholike hoe langer hoe meerder nederlaegen ontfingen ende leden. Wij naemen somtijts wat dorpen in, dien wij terstont wederom ruymden, beroevende die lantluyden al hadden sij des conincks vijanden gheweest, die nochtans wuyt haet der goosen des conincks soudaeten tot haer hadden geroepen. Maer invadeerden die goosen geheele steden als Middelburch, Gheertruyenberch, Leerdam ende andere, denselfde met gewelt behouwende sonder eenich vrees van in des conincks toorne te vallen. Ende in dit te verhaelen onder den bedroufde verjaechde goede menschen, soe accordeerden sij tsamen met grooter wedemoedicheyt die saecken nu sulx verloepen te sijn, dat sonder Goods sonderlinge gracie die goosen wel hadden eenendedertich, waertegens wij ons gheen één vonden te hebben.

Op den XVIIen vernaemen wij, hoe der Goude getriumpheert hadde in⁺ de voerlede daegen met vueren, schieten, den schermeyen een geheelen nacht over te speelen ende desergelijck manier vrolickheyt te bedriven, om saeke dat conincks soudaeten Coppelle verlaeten hadden, waerdoer sij hem seer ontset vonden, als nu die zeede tot haer hebbende om te reysen ende al te doen tgunt hem oerber docht.

Men seyde mede hier, dat die van Leyden veel openings gecregen hadden⁺ mids dat vandaen oeck veel soudaeten opgetogen waeren, waerdoer hem nu wederom victualie mocht angevoert werden.

Op den XVIII werden ons voer seker tijdinge geseyt, dat nu binnen der⁺ Goude in de gevanckenisse gesturven was eenen Dirrick Joosten, die soone van Joost Jansz¹, welcke Dirrick gevangen was wuyt oersaeke, dat hij vermelt was te wesen van de confederatie, die geaccordeert waeren den stadt te reduceren onder dobediëntie van den coninck. Men seyde, dat dese goede knecht alleen gesturven was van den tormente, daermede hem die goosen in groete verbittertheyt gepijnicht hadden, ende voert van swaere hartseer, twelck hij ontfing doer vreese van tgunt hem gedreycht werde van den verkeerde.

Men seyde mede, dat ter Goude die catholike ende sonderling die priesters⁺ in wonderlicke benautheyt waeren, die, niettegenstaende al hadden sij hem met eede verbonden tot den prinsch ende sijnen ketterie, nochtans verhindert werden malcander twee of drie an te spreken, met ordinancie dat soe wie conde bewijsen van tsamensprekinge onder twee ofte meer priesters, dat die vier ponden Vls. te beut souden hebben. Ende werden noch dickmaels haer huysen besocht, mids vereyschende openinge van alle sloten welc sij binnenshuys hadden. Soe wat bevonden werde den geestelickheyt toe te coemen, dat werde gehouden voer prijs, sonder dat yemant contrarie was dengheenen, die haer vouchden alsulck goet an te slaen ende te roeven. //

Op den XIX Martii reysden doer Amsterdam nae Utrecht Jan Joosten⁺ met sijn vader, Joost Harmansz, tsamen van der Goude, den Hage ge-⁺

+ Anmercken van der goosen voerspoedicheyt.

+ Die van der Goude vueren.

+ Van Leyden.

+ Dirrick Joosten stervet ter Goude in de gevangenis.

1 Joost Jansz had een huis in eigendom te Gouda (kohier 1556 fol. 10).

+ Benautheyt onder den priesteren binnen der Goude.

+ f. 195. v.

+ Jan Joosten met sijn vader, Joost Harmansz, reysen nae Utrecht.

[p. 384]

ruymt daer sij onlanx gereyst waeren met meeninge om in haer desolaetheyt die cost te mogen winnen in die plaets. Ende waeren vandaen gescheyden, om oersaeck want sij reeschap saegen gemaeckt te werden dat conincks soudaeten den Hage wederom soude verlaeten, mids dat des kercks cyeragie aldaer wederom ofgeleyt was ende het grof geschut nae Haerlem gevoert. Dese selfde Jan Joosten was een van die geconfedereerde, die malcander hantastinge gedaen hadden om der Goude met pericule van haer live onder die obediëntie van den coninck te wederbrengen, twelck hem meerder vreese dede hebben om in Hollant te bliven, wel wetende dat hij onder den goesen⁺ handen wedercomende niet anders soude getracteert werden dan als een scelm ende een verraeder. Hij seyde ons, dat hij sijn huysvrou ontboden hadde dat sijselve bij hem coemen soude, ofte dat sij hem te minsten sijn cleder met wat gelts wilde bestellen, maer vonde oeck in haer groete ontrouwicheyt, niet alleen met nae hem persoonlick niet om te sien, maer oeck noch gelt noch cleeder te seynden ende stoutelick te ontbieden dat hij thuys soude coemen ende doen tgunt hem te doen stonde, sonder regaert te nemen van soe swaeren last daer hij nu ingecomen was door sijn goodsvruchtige moet tot den religie ende den coninck. Och dese goede man verhaelde soeveel van tgunt nu in ons bedrouft landt bedreven werde, dat een steene hart dit hoorende gedreven werde tot bemorwinge. Jae bewees ons⁺ claerlick die verkeertheyt nu soe verde gecomen te sijn, dat alle hope geheelick falgeerde van in lange tijden den goeden, sonderling die haer goederen geweken waeren, eenige verlossinge oft troost te coemen, ten waere⁺ sonderling die mogende God der sijnre ontfermende sijn wonderlickheyt geraeckte te toonen. Van veel dorpen haer benautheyt opende hij ons, die haer nu vonden geheel desperaet sonder dat sij konden bedeneken werwerts sij haer met die minste pericule souden bekeeren, wel siende dat sij tegenwoerdelick in alsulcken perket staeken, dat sij niet sulx bedencken conden waerdoer sij mochten ontcomen, tsij haer goet tsij haer bloet of van beyden gelijck, schade ende verlies. Ende hadde dese soe groete swaericheyt angebrocht der conincklicker soudaeten <daer sij voerens nae verlangt hadden> coomst tot haer dorpen, om reden want dese selfde nu wederom haer landen lieten ende hem den goosen tevoeren ghaeven, van denwelcken over⁺ haer niet anders gewacht en werde dan tyrannie ende alle ongenaedicheyt. Hij verhaelde ons mede van de ongeschicktheyt onserselfs soudaeten, die hem niet anders anstelden oeck over die den coninck noch subject waeren dan als vijanden met steelen, rooven ende anders sonder genaede, mids⁺ dat mede die capyteynen haer genouch ontrou // toonden, doonde ygelick sijn geliefte, sonder nae ander te willen hoeren in maniere al hadde ygelick⁺ guvernoor-generael geweest. Ende sprack opelick, dat hijselver gesien had gelt, twelck wuyt der Goude gesonde werde tot den conincklicke capyteyn in Bograven in betalinge van alsulcke hondert R. gl. als hem alle maents gegeven werde wuyt den lantluyden van Bograven binnen der Goude gevlucht, om saeke dat hij hem gunde vrijheyt van hoy wuyt Bograven binnen der Goude gestadelick ende onbecommert te brengen. Die leser bemercke hierwuyt, wat tijt wij nu hierwuyt beleeft hebben. Op desen selfden dach quaemen dese voirn. Jan Joosten met sijn vader wederom binnen Amsterdam wuyt oersaeke dat sij den wech onveyl vonden, alsoe tot Ou-

+ Jan Joosten wert van sijn huysvrou geweygert in sijn uterste noot haer ansprekinge, gelt ende sijn cleeder.

+ Tlant toocht sonder hope te sijn om verlost te werden.

+ Wonderlicke desolaetheyt, daermede tot dese tijt overvallen sijn sommige dorpen in Hollant.

+ Ongescicktheyt onser soudaeten.

+ f. 196. r.

+ Der capiteynen vermetelheyt ende ontrouwe.

[p. 385]

derkerck die goosen ingecomen waeren ende een schuyt gerooft hadden.⁺ Sij waeren wel vijchtich starck van getaele ende hadden haer met listicheyt ende stilte in den kerck begeven om onversichtelick den reysenaers tusschen Amsterdam ende Utrecht te overvallen. Maer verliepen dese terstont soe haest sij haer roeverie tot haere wuyterste best bedreven hadden, sulx dat die Amsterdamsche soudaeten, die om denselfde te verdriven op reys geslegen waeren, sonder yet bedreven te hebben wederom thuys quaemen. Ende werde geseyt dat die lantluyden van dier plaetsen denselfden haer roof benomen hadden mids dien geweldelick te verdriven.

Quame oeck op desen dach bij ons Maerten den Raven¹ van der Goude,⁺ een van de geconfedereerde van de voirs. reductie, ende verhaelde dese mede sijn deerlicke gesciedenisse in sijn vluchten. Hoe hem ontrent Wensveen² sommige lantluyden overvielen ende vingen, hem brengende in den donckeren avont voer der Goude met opset om hem des morgens tot verheffinge der boosen in den stadt gebonden te brengen. Maer verleende hem die goedertieren Heer gracie, dat hij oportuniteyt vonde om hem wuyt sijnre vianden te verlossen, sulx hij oeck tot glorie van God ende blijschap van veel goede menschen dede.

Op den XXen Martii reysde oeck wuyt Amsterdam nae Utrecht Margriet⁺ Aerts van der Goude. Dese was daechs tevoeren, met veel volcks ende goets wuyt den Haghe gevlucht sijnde, binnen Amsterdam gecoemen. Sij seyde ons die saeke van haer vluchtinge geweest te sijn groete vrees, welck in den Hage allen den goeden wonderling overviel, overmids fame die ghinck dat die soudaeten daer ruymen souden; ygelick was haestiger dan andere⁺ om sijn goet wech te brengen ende mosten groot gelt geven van vracht, soedat voer een waghenhuyer wuyt den Haech tot Haerlem betaelt werde bij de acht R. gl. Ende was dit een ondrachlicke bedervinge van veel, die lange tevoeren geloepen hadden ende nu, haer hier nedergeslagen hebbende met persuasie dat hier voert geen meer pericule soude sijn, al wuytgegeven hadden wat sij noch mochten // vergaderen om wat neerings te maeken,⁺ twelck sij nu vonden geheel verlooren cost te sijn ende hierdoer haer genootsaeckt vonden om voort in groot armoede te verdwijnen. Men vondt tot deser tijt binnen den Haech die bij haer hadden over die vier duysent R. gl.⁺ an coern ende mout, tsamen gebrocht met groete naersticheyt, soe in leenen als in borgen. Ende quame dit veel tot sonderlinge verminderinge, doerdien dat het vervoert most werden ende die wegen met die passagiën heel onveylich waeren met guesen soe in de Meer ende elders, die clouckelick haer schickten tot alle roverie nemende die één schuyt oft wagen ende schip voer ende dander nae. Och twas soe swaer om hoeren ende sien tghunt hier vertelt werde ende oeck geschiede, dattet tselfde niet genouch te bescriven en is, maer mosten tselfde die goede geperste menschen al lijden, want het dalmogende God noch sulx geliefde.

Op den XXI hadden wij wederom meerder opheve van vreese voer den⁺

+ Die guesen comen tot Ouderkerck ende maeken die passagie onvrij.

1 Maerten Cornelisz Raeven was havenmeester (rek. 1572 fol. 20). Hij was eigenaar van een graf (grafboek Janskerk fol. 2). Op 11 Dec. 1576 werd hij uitgesloten van het pardon na de pacificatie (vr. boek fol. 176).

+ Maerten die Raven van der Goude.

2 Waddinxveen.

+ Margriet Aertsd. van der Goude.

+ Groete benautheyt in den Haghe.

+ f. 196. v.

+ Swaere dingen wel an te mercken.

+ Rumoor van Utrecht.

[p. 386]

catholike gevluchte menschen doer tijdinge, dat tot Utrecht nu die voerstadt geboden was om ofgebroken te werden. Men sach veel bedrouftheyts ende men hoorde veel kermings, doerdien want hierwuyt gepresumeert werde datter meerder onraets int lant most sijn dan die gemeent bekent was.

Van der Goude werde geseyt, dat doerdien die gevangens daer gepijnicht sijnde tot gheen lijden mochten gebrocht werden, seggende dat Aert Jansz daer voerens of geteykent staet alleen haerluyden secreet weet, nu bij den wethouders een sonderling concept begrepen was om desselfde⁺ voirn. Aert sijn moeder te bedwingen tot scrivinge van een brief an hem, waermede sij hem een seker plaets beteykenen soude om bij haer ende sijn huysvrouwe te coemen, niet twivelende of sij souden hem doer sulck pracktijck in haer handen crighen, mids dat sij hebben souden van haer soudaeten ontrent den bescreven plaetse in laegen om hem waer te nemen ende daer coemende te apprehenderen. Ende was noch vreeselicker, dat oeck vertelt werde hoe Aert Jansz sijn huysvrouwen [vader], Pieter die Soos, oeck hiertoe versocht was, met presentacie dat hem duysent R. gl. gegeven souden werden, soe haest hij bestellen conde, dat dit concept geeffectueert soude sijn. Alle twelck een vermaeninge was, dat wij hier sien souden hoe wonderlick dat God is, die om ons tegens alle dese ende desergelijck der boosen anstel te wapenen ende moedich te maeken dit niet en heeft gewilt dat ons onversiens soude overcoemen, maer van als tevoeren hevet gewaerschuwet, voersprekende, sulx wij hier genouch of int evangelie lesen, dat in de laetste tijden die één mensch tegens den andere soude opstaen, die vader tegens den kinde etc., malcander leverende in den doot. Claerlick is waerachtich dalmogende Heer, wiens woerden bliven in der eewicheyt, maer sijn alle menschen bedrigelick, niet voertbrengende dan logental ende ontroeringhe. //

⁺ Op den XXII Martii wast noch niet dan van bangicheyt dat onder die⁺ gemeente gesproken werde, alsoe toch alle dinck hem niet anders anstelde dan tot dreygementen van veel meerder verdriets dan tot noch toe geleden is, sulx dat ygelick meende desen tijt te sijn die Jhesus voerhadde, als hij ten tijde sijnre passie sijn cruys dragende ende omsiende tot die hem volchden met hem te beclagen ende te bescreyen dus sprake: ‘Screyt niet over mij, maer weent over uselven, want in u die dagen comen sellen, daerin gesproken sal werden: Salich sijn die onvruchtbaerige ende die gheen kinderen gesoocht noch voertgebrocht hebben’ etc. ende dit overmids vreese welck den ganse werlt sal overcoemen. Men seyde hier, dat des conincks soudaeten nu wederom wuyt Alphen gereyst waeren. Van den Hage hadden wij daechs tevoeren vernomen, dat die soudaeten daer noch bliven souden, maer verstonden nu contrarie dat die te lande wuytreysen⁺ souden. Ende was merckelick, dat mij voer seker angedient werde dat tegenwoerdelick binnen Amstelredam voer der goede luyden doeren ghingen mendiceren die haer goederen over die duysentden waerdich geweest hadden.

⁺ Op den XXIIIen verhoerden wij van der Goude, dat die priesteren daer nu sonderling getraveleert werden mids haer te perssen met nieuwe abhominabele eede te doen ende waeren wuyt dier oersaecke tegenwoerdelick vandaen gesceyden ende tot Utrecht gecomen wel ses Goudse priesteren, genouch desolaet ende als gejaechde menschen. Men seyde, dat die-

+ Van een groete clouckheyt ter Goude wuytgestelt om Aert Jansen te verraeden.

+ f. 197. r.

+ Bangicheyt der catholiken.

+ Merckt wel an.

+ Die priesteren van der Goude, ses int getale, comen tot Utrecht.

[p. 387]

selfde van der Goude wuyt den stadt verdreven¹ hadden die huysvrouwen²⁺ van Dirrick Andriesz ende meester Heynrick Jacopsz³. Ende dat voerts fame liep, dat sij allen den catholiken die noch in den stadt waeren van hem wilden verdriven. Ontfinghen oeck hier voer sekere tijdinge, dat alle des conincks soudaten, die tot noch gelegen hadden in de dorpen beneffens den Rijndijck, nu haer plaets geruympt hadden ende opgetogen waeren. Ende werde van alle man genouch geseyt, dat die goosen ontrent Mastricht⁺ een groot armey hadden vergadert doer sekere Duytsche vorsten, wesende in getale wel vijftien als: Sassen⁴, Palsgraef ende andere. Twas een wonderlick opdoen tot troost der goosen ende vervaernisse der benauden. Maer hoepten die goeden, dat die Heer nu eens sijn mogentheyt toenen soude.

Op den XXIIIIen quame metterwoon tot die Nieuwe Nonnen binnen⁺ Amsterdam, daer ick mijn residencie hadde, Fr. Nicolaus Allardi, pater van den Magdaleenenconvent binnen der Goude, conventuael van Steyn. Ende hiel hier sijnselfs cost, hebbende bij hem een religiose suster van sijn convent om hem te dienen. Dese hadde een weelich heer geweest in staet te houden van tafel ende anders tot verwonderings toe, maer was nu <gelijck wij altsaemen> sonderling veroetmoedicht, soedat hij weynich raets wist om sijn nootruft te mogen hebben.

Die tijt scicktte hem hier noch seer swaerlick an, soedat ygelick niet dan⁺ quaet conde verwachten. Die lantluyden werden doer noot gedwongen van den goesen salveconduyt te copen om veylich bij haer lant ende beesten te moegen bliven. Ende was groete vrees, dat Amsterdam swaer traveel nu overcoemen soude. //

Op den XXV Martii saegen wij, dat die leger, welck in Hollant gelegen⁺ hadde, optrock verbij ende om Amsterdam, daermede over quaemen veel⁺ goede menschen, die in den Haech ende daerontrent nu den tijt van dat die leger daer gelegen hadde hem onderhouden hadden. Men merckten niet anders doer het vluchten van menschen ende alle verscheyde goet van huysraet met diergelijck dan oft lant nu eerst geinvadeert hadde geworden. Tot het convent van der Lely quame die deken van Naeltwijck met sijn familie. Ende dede die waerdige heer een camerken soucken, daer hij hemselven desen tijt onderhouden wilde om doer sulx sijn ghelt te beter te mogen

1 Op 16 Maart 1574 werd aan deze beide vrouwen door een bode de stad ontzegd die ze vóór 31 Maart moesten verlaten (Walvis I, 370).

2 De huisvrouw van Dirck Andriesz (vergel. fol. 100ro) was genaamd Heiltge (Walvis I, 370).

+ Verdriet binnen der Goude.

3 De huisvrouw van Mr. Heynrick Jacopsz (Lethmaet) was Margarita Floris Ysenoutszdr., die in 1597 het Oude Nonnenhuis begiftigde (Walvis I, 173). Mr. Heynrick Jacopsz was 1561 etc. schepen te Gouda, het laatst 1573 (Walvis). In dat jaar was hij ook gecommitteerde tot de administratie der goederen van het St. Margrietenconvent (Taal reg. 985). Hij bezat een graf (graf boek Janskerk fol. 30). Hij week uit en zijn vrouw huurde zijn zeepziederij (rek. van Schawijck fol. 55 en rek. J. Dircksz fol. 7). Op 31 Jan. 1577 legde Mr. Heyndric Jacobsz, zeepzieder, de eed op de pacificatie te Gouda af (ing. st. 29 April 1579). Op 9 Maart 1577 werd zijn request om zijn huis te doen ontslaan uit de pandschap, daar hij en na zijn vertrek zijn vrouw alle lasten hadden betaald, door de vroedschap behandeld en besloten de helft van het huis in pandschap te laten, daar hij tot de geaffugeerden had gehoord (vr. boek 191vo).

+ Vijftien Duytsghe vorsten toonen haer den goosen toegedaen.

4 August, geb. 1526, sedert 1553 keurvorst van Saksen, voorvechter van het Lutheranisme, st. 1586 (A.D.B.).

+ Pater Claes compt tot die Nieuwe Nonnen woonen.

+ Vervaerlicke tijt.

+ f. 197. v.

+ Tgehele conincks leger treckt wuyt Hollant. Ende vluchten die goede menschen met bedrouftheyt.

[p. 388]

houden tegen den bange tijt, welck hij wel vermerckte dat gedreycht werde noch lange te mogen dueren.

⁺ Van Vlaerding hoerden wij hier, dat die guesen daer incoemende terstont ophingen den coster van den kerck¹. Ende worden noch veel meerder geseyt, dat een mensche verscrickte die tselfde verhoorden. Die Heere die weet in wat verdriet wij ons hier vonden.

⁺ Op den XXVIen reysde ick nae Utrecht ende saege onderweech veel Spaengers in den scepen, die niet anders en toochden dan als melaetse ende sulx tvolck, twelck men den heydens noemet, plegen voert te coemen. Die van dese wat clouck waeren, dese deden den lantluyden swaer traveel, loepende tot dier huysen ende haer van als beroevende, sulcks dat die lantluyden tsamen vergaderden ende versetten hem tegen dien, bedwingende denselfde, dat sij haer mosten laeten tgunt sij sulx gerooft hadden niet sonder slaegen.

⁺ Op desen dach als ick binnen Utrecht quaeme vonde ick, dat die E. heer die prior van Syon daer ter selver stonde oeck gecomen was, verjaecht sijnde wuyt der Goude doer oersaecke want hij tegen den religie ofte den coninck niet wilde sweren.

Op den XXVIIen hoorden wij, dat der gosen armey ontrent Maastricht geslegen was ende dat die opgetogen knechten wederom nae Hollant reysen souden, twelck sij nu verlatende in een deerlicke schijn gebrocht hadden.

⁺ Op desen dach exhibeerde ick supplicatie den E. aertsbisschop van Utrecht, versouckende consent voer ons verloepe ende verdreven conventualen om ons habijt te mogen veranderen ende dat wij kercken souden mogen bedienen, maer en verwerfden niet.

⁺ Op den XXVIII sprake ick veel verloepe ende verdreven priesteren ende andere goede catholike menschen toe ende vonde die in sonderlinge benautheyt, doerdien want hem haer nootruft beghan te onbreken, maer waeren tselfde wel getroost te lijden, liever dan sij der guesen ongeschickte tyrannie langer souden moeten sien.

Op desen dage werde binnen Utrecht generael processie gedragen, met supplicatie dat die Heer wilde neersien ende den lande een vertroostinge doen coemen.

⁺ Op den XXIXen hoorde ick van den president over Hollant, bij den welcken ick als doen te gast was, dat hij een missive ontfangen hadde, inhoudende dat voerseker van den gosenarmey - daer voerens of geteykent is - geslagen waeren over die vijftienhondert mannen ende dat tot des conincks behouf voerseker ofquamen over die negenduysent Switsers.⁺ Oeck vermelde die // selfde missive, dat wuyt Spaengen quaemen over die tweehondert oerlochscepen.

⁺ Op desen dage saete ick bij den burgemeester Jan Hey Gerritsz ende sage hem over te coemen sijn suster, Elyzabeth Gerrits, huysvrou van Jan Gerrit Stempelsz, burgemeester van der Goude. Dese toonde hier die meeste misbaer die men sien mocht, beclaegende haer van tgroete misval twelck sij drouch doer soe swaere scade als haer hoe langer hoe lastiger overviel,

+ Tot Vlaerding wert die coster gehanghen.

1 Niet bij Opmeer.

+ Ick reyse tot Utrecht ende sie veel ongescicktheyt.

+ Die prior van Syon compt bij mij tot Utrecht.

+ Wij versouken an den aertsbisschop.

+ Ick vinde veel verloepe catholiken binnen Utrecht.

+ Ick ben tot den president ende hoer hier van versceyde dingen.

+ f. 198. r.

+ Elyzabeth Gerrits van der Goude comt tot Utrecht ende^a maect groet misbaer.

a Er staat ‘en’.

[p. 389]

versceyde van haer man, die nu tot Coelen was, ende verdreven sijnde, eerst wuyt haer goet van der Goude ende tegenwoerdelick wederom wuyt den Hage, daer sij haer om te brouwen nedergeslagen hadde.

Op den XXXen reysde ick wederom van Utrecht nae Amsterdam ende⁺ wesende onderweechs in den schuyt vonden wij ons seer benaut, bevreest van den goesen dat die ons mochten overloepen ende overvallen, seker sijnde dat sij ons machtich werdende deerlick souden overvallen, maer quame doer Goods gracie behouden over met mij hebbende deerwaerdige heer den prior van Syon, die oeck ter Lelye quame woonen.

In den schuyt hoorden wij, dat veelal tgeselschap, twelck daer was, den⁺ gosen sonderling toegedaen waere, alsoe sij niet anders en spraken dan van der verkeerde haer voerspoedicheyt, verachtende darmey, die wuyt Spaengen mocht coemen. Sij songen oeck vrijmoedich tot des prinschen lof alsulcke liedeken¹ als in Hollant tot sijnre gloriën lange tevoeren gedicht was.

Op den laetsten van Maert quaemen tot mij twee religiosen susteren van⁺ Poel als S. Dignum Huybrechtsd.², nonne, ende Maria Egbertsd., donatinne. Ende waeren dese nu wuyt Leyden gecomen, gesonden van haer medesusteren om te vernemen nae haer pater ende medesusteren, die hier waeren. Maer wilde die nonne wederom tot Leyden reysen, mids dat binnen Amsterdam bliven soude die donatinne om te dienen den cappellaen van Leyden, binnen Amsterdam sijn residentie hebbende.

Het was oeck sonderling, dat die nonnen van Poel, die tot noch toe over⁺ tjaer binnen Amsterdam geweest hadden, nu groetelick naersticheyt deden om weder binnen Leyden te reysen sonder anschou te nemen wat geschicktheyt sij wilden ontloepen ende tot wat ongodlickheyt sij haer sochten te begeven. Maer werde hem tselfde verboden doer den prior van Syon, die nu hier gecomen was.

+ Met vrese reyse iek weder nae Amsterdam.

+ Die menschen sijn den gosen toegedaen.

1 Ongetwijfeld is het Wilhelmus bedoeld (vergel. Van Haecht II, 274).

+ Twee religiosen van Poel comen tAmsterdam.

2 Dignum Huybrechtsdr., geb. 1537/38, woonde in 1601 te Amsterdam en kreeg alimentatie als zuster van Mariënpoel (H.B. 1925, 78).

+ Nonnen van Poel, die lange tAmsterdam geweest hebben, willen weder tot Leyden.

a Het hierachter volgende is doorgehaald ‘ende Vlaerdingen’.

a Er staat ‘en’.