Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 1

[1 Januari - 16 October 1574.]

[Januari]

⁺ Op den eersten Januarii rese wederom nieuwe oersaeck van sonderlinge swaericheyt onder den geperste ende benaude goede menschen, welck⁺ quaeme doer gemeen verspreyenge dat die bischop van Haerlem hadde gevangen genoemen den pastoor van Haerlem, diewelcke tot noch toe sonderling zeloos geweest hadde tegen den ketters, wesende oeck eerlick ende onberispelick van leven. Men seyde die redenen sijns gevangenis te wesen die vrijdom, welck hij gebruyckten tegens den bisschop in te verantwoerden die injurie, welck hem docht dat angedaen werde den memorieheeren¹ aldaer, wiens den bisschop ontrecken wilde wuyt haer gemeen distributiën sekere hondert R. gl. alle jaers. Men vernaeme hierdoer veel oproers. //⁺ Die guesen naemen hierdoer een oersaeck den goede religie te verachten, als die ghesien werde onder malcander seditioes te sijn. Maer bedroufden haer om dese saeke die goede catholike, wel vermerckende dat desen beroerte den lande noch niet veel goets inbrengen soude.

⁺ Op den anderden Januarii quamen tot Amsterdam sommige, die opelick seyden, dat sij in Engelant selver getymmert hadden an sekere oerlochscepen ten behoeve van den coninck van Spaengen.

Op desen dach hoerden wij, dat die wuyt Leyden sekere provantscuyten met den schout van Alphen² ende andere wuyt sijn familie, op die Meer overvallen, binnen Leyden gevangen hadden.

⁺ Gheboerde oeck mede op desen tijt, dat Cornelis Dirricksz³, Jan Bosch⁴

+ JANUARIUS. {1574}

+ Die pastoor van Haerlem werdet gevangen.

1 Voor deze ingewikkelde zaak, die zich vlak na Kerstmis 1573 afspeelde, zie men H.B. 1926, 171 en Verhoofstad inv. 45.

+ f. 183. v.

+ Die schoudt van Alphen wert binnen Leyden gevangen ghebrocht.

2 Op 29 Maart 1558 had Dirck van Boschuysen het schoutambacht van Alphen van de grafelijkheid van Holland in pand gekregen (Graf. rek. 664, fol. 117-121). In 1562 trad hij nog als zodanig op (Stat. Holl. 1202). Ook zijn zoon Hendrik was schout van Alphen (Simon van Leeuwen, Batavia Illustrata, 's Gravenhage 1685). Wie van beiden hier bedoeld is, valt niet uit te maken.

+ Cornelis Dirrixz ende Jan Bos van der Goude.

3 Waarschijnlijk is hier bedoeld Cornelis Dirck Pietersz (vergel. fol. 73ro), daar hij een zwager was van de vader van Jan Bosch.

4 Jan Bosch is waarschijnlijk dezelfde als Jan Bos Florisz Minnen, zoon van Alyt Floris Jansz Bosdr., die in 1563 een lijfrente trok als hoogste prijs uit de loterij ten bate van de St. Janskerk (Taal reg. 959), st. Utrecht 24 Oct. 1575 (dagboek). Of hij ook dezelfde is als Jan Bosch de Jonghe, die een huis in eigendom had (kohier 1556 fol. 20) en als Jan Jansz Bosch, die een rente had ten lijve van zijn vrouw, Maria Jansdr. (rek. 1572 fol. 88) blijkt niet.

[p. 357]

ende Elyzabeth Gerrits, die nu in den Hage brouwen souden, van den guesen ontnoemen werde op die Meer veel gereetschap tot brouwen dienende ende oeck sekere mout, twelck sij van Haerlem gehaelt hadden ende in den Hage meenden gebrocht te hebben.

Op den derden Januarii ontfing ick een brief van den pastoor van der⁺ Goude wuyt Antwerpen, inhoudende onder anderen dat die nieuwe guvernoer op sint Andries¹ laetsleden het regement van dese Nederlanden annaeme ende tot dien daege hiertoe sijn eedt dede. Vermelde oeck dese selfde missive, dat voerseker wuyt Spaengen scriven gecoemen was, hoe Johan⁺ de Austria nedercoemen soude tot het regement van dese Nederlanden.

Verhoerden hier mede voer seker, dat des conincks soudaeten nu laegen tot Coppelle ende die IJsele bewaerde, dat nyemant derwerts reysen mocht.

Op den vierden Januarii spraeke ick een lantman wuyt Apcoude. Dese⁺ seyde mij van wonder verdriet, twelck den lantluyden sijn gebuyren dachlix angedaen werde van den zoudaeten. Een mensch docht te verdwijnen, die maer sulx en verhoorde. Onder allen toonde hij mij sijn voeten, seggende dat hij daer nu an hadde gelijcke schoenen als hem twee paer van sijn voeten tevoeren genoemen waeren van raubauwen, die hem onder den voet terneder wurpen ende sulx met gewelt haer wille met hem deden.

Op den vijfden quaeme wederom een vrou wuyt der Goude binnen Amsterdam⁺ ende was moeder van eenen capiteyn op een van des conincks oerlochscepen, genaemt Tijs van Stolwijck². Dese vrou vertrock, dat ter Goude groete benautheyt rese, meer als tevoeren, ende goede daer een stuck butters ses st. ende een bolle broets vier st.

Quame oeck op desen dage tijdinge, dat den goesen bij Rotterdam van⁺ ons volck ofgeslaegen waeren wel twee vaendel Schotte soudaeten, doerdien dat sij wuytquaemen om ons volck bij Coppel op te smiten.

Op den VIen Januarii verhoerden wij, dat die nieuwe gecoemen guvernoer⁺ tot Antwerpen gevangen genoemen hadde sommige capiteyns³ van des conincks soudaeten op die scepen. Men seyde, dat daeronder ghevonden werde die collasie^a met den guesen hadden.

Hier ontfing ick mede een missive wuyt den Hage van heer Cornelis Bol wuyt Syon daer ge // vlucht ende vermelde hoe deerlick tlant ontrent Delft⁺ getribuleert werde ende die huysen ontrent die Hoorne bij Syon al verbrant waeren. Hoorden hier mede, dat binnen Delft tegenwoerdelick met den burgerie, soudaten ende daer gevluchte wel waeren over die tachtichduysent menschen, jonck of out. Ter Goude, seyde men, dat die meeste⁺ hoofden van dese rebellie gereeschap maeckten om haer te versien tot die vlucht ende dat sommige al gereyst waeren.

Binnen Leyden liep faeme, dat van pampier gelt⁴ geslagen werden,

+ Die nieuwe gubernoer doet sijn eedt op sint Andriesdach.

1 30 Nov.

+ Fame van dom Johan de Austria.

+ Merckt wel an der lantluyden swaer verdriet.

+ Ter Goude rijset die benautheyt.

2 Volgens de schrijver zou hij voorjaar 1575 zijn gevierendeeld te Woerden (dagboek).

+ Der werden guesen geslagen.

+ Fame van sekere capiteyns deur den guvernore gevangen.

3 Dit waren schippers. De datum van de arrestatie is niet duidelijk (Van Haecht II, 281).

a Er staat ‘collusie’.

+ f. 184. r.
Tot Delft sijn veel menschen.

+ Van der Goude fame, dat veel verloepen.

4 Op 19 en 24 Dec. 1574 besloot de vroedschap te Leiden dit papiergeld uit te geven, dat bestond in guldens en kwart guldens (dus 5 stuiverstukken) (Van Gelder 23). De schrijver beschrijft hier het laatste soort.

[p. 358]

tstucken sommige van X stuyvers, sommige van een R. gl. Tpampier toochde heel wit, wesende puntich op malcander gepapt, hebbende die dickte van⁺ een daelder met munte fray hierop gedruckt, deen sijnde een leeuwe met een swaert ende opscrivinge: ‘pro patria’ ende dander sijde een slotel met superscriptie: ‘Lugdunum Batavorum’. Men seyde, dat die soudaeten aldaer doer dusdanich gelt betaelt werden met ordinancie over die gemeente, dat ygelick gehouden waer denselfden soudaeten sonder moelickheyt op sulck gelt wuyt te doen ende te vercoepen als om deechlick gelt gelijcke waere sulx ygelick veyl hadde. Ende geboerde hierdoer, dat die goede luyden te mets verarmden, alsoe die soudaeten tot alle waer dien sij coften, oeck van hoe cleyne prijse die wesen mocht, altijts tpampier brochten ende dan daervan weder goet gelt eysten gegeven te werden soeveel tpampier hoeger geprijseert was dan sij besteden.

⁺ Op den sevenden Januarii quaeme één binnen Amsterdam geboeren van der Goude, maer woenachtich tot Schoonhoven, daer hem die guesen in den gevanckenisse stellende veel verdriets hadden anghedaen, maer nu was laeten gaen. Dese vertrock ons veel verdriets, twelck tegenwoerdelick binnen Schoonhoven ende der Goude den goede menschen overquaeme om te lijden. Hij seyde oeck waerachtich te sijn, dat hij, in sijn wuyterste⁺ benautheyt sijnde, een religioes priester moyde om gracie doer sijn voerbidden ende spreken te verwerven ende ontfinck voer antwoert: ‘Laeten u die papauwen helpen, die ons nu over die veertienhondert jaeren te bespotten gehouden hebben. Liet u nu, soe wij lange paciëntie hebben moeten draegen’. Affirmeerde oeck dese selfde waerachtich te sijn, dat een ander religioes priester wuyt hetselfde convent van dese voirs. op dese tijt met dien dachlix ter guesen predicatiën liep ende elemosinier sijnde onder den predicatie met een netken doer het volck ghinck, souckende daermede wuyt dien guesengemeente aelmissen ten behoeve van haer armen.

⁺ Op den VIIIen Januarii verhoorden wij veel spraecks binnen Amsterdam, dat binnen der Goude die guesen wuytgeslaegen waeren, maer gemerckt die goede doer deesgelijcks, welck sij met blijschap altijts plegen te ontfangen, haer voerens dickmaels bevonden hadden bespot te sijn, soe en conden sij oeck dese faem anders niet nemen dan der bespotters wuytstel ende waeren hierom in desen weynich vermaeckt.

⁺ Mede verspreyde op dese tijt tijdinge, dat die prinsch overleden souden sijn, twelck oeck mede, niettegenstaende al hadde dat rumoor vervolch wel drie ofte vier daegen achtereen, nochtans niet gelooft en werde. //

⁺ Op den IXen Januarii quame mij besoucken wuyt der Goude mijn cosijn Boudewijn Quirijnsz², tot wiens huyse ick ten tijde eer ick der Goude verliep over die vijf daegen op solder geseten hadde. Desen hadde ick tevoerens ontboden ende quame, gesonden sijnde van mijn suster. Hij bracht tijdinge, dat die priorinne van sinte Margrieten binnen der Goude overleden was. Die Heere sij haer ziele genaedich. Dese vertrock, dat voerseker die Engelsche

+ Van Leyden dat daer gelt van pampier gaet.

+ Van Schoonhoven.

+ Dese religiosen waeren reguliers¹.

1 De schrijver duidt het convent van deze regulieren niet nader aan. Waarschijnlijk is echter, dat Den Donk of Den Hem van zijn eigen kapittel van Syon zijn bedoeld, daar dit de enige conventen van regulieren uit deze buurt waren.

+ Van der Goude wuytgesteken tijding.

+ Van den prinsche wuytghesteken tijding.

+ f. 184. v.
Mijn neve van der Goude coemet tAmsterdam.
Die priorinne van sint Margrieten rustet.

2 Bouwen Quyrinen op de Raem betaalde in 1587 huur over 3 morgen weiland te Moordrecht aan de rentmeester van het convent Stein (rek. de Lange fol. 5vo).

[p. 359]

knechten wuyt der Goude geweken waeren¹, gescheyden sijnde doer oersaeck want haer ontseyt werde verder serviis dan sij tevoeren gehadt hadden.

Seyde voerts, dat tot den Catharynenconvent binnen der Goude op die⁺ hoochtijt van Kersmis die kersmisse gedaen was in haer spinkaemer in de nacht, daer mede seer veel burgers gecommuniceert werden. Ende was die priester, die celebreerde, heer Symon, pastoor van Coppelle. Als dese priester gecelebriert ende sijn dingen gedaen hebbende vandaen gescheyden was, hiernae begannen die goede religiosen wuyt der stemme singende op die oude catholike manier den Heer te dancken ende te looven.

Op den tienden hoorden wij, dat het bloetvaendel van den prinsch met⁺ gewelt van den burger wuyt Rotterdam gehouden was ende dat die van Rotterdam tegen den wethouders pertiëch waeren ende forselick sochten ontlast te sijn van den soudaeten, die daer noch in waeren.

Van Dordrecht werde geseyt, dat die soudaeten daer wuytgecocht ende⁺ nae Engelant gereyst waeren.

Desgelijx liep mede fame van Vlissingen, dat die prinsch daer was² ende⁺ vandaen oeck soudaeten op Engelant gesceept waeren.

Op den XIen Januarii quaemen bij mij tot Lelie twee nonnen van Poel³,⁺ die te Haerlem in tconvent van Zijl woonden ende daer geweest hadden ten tijde van het beleg. Dese quaemen haer pater besoucken ende dedent met consent van den pater van Zijl sonder werek te maeken, dat sij besloten nonnen waeren.

Op den XIIen worde mij vertrocken, dat sekere wuyt der Goude gecommuniceert⁺ hadden met Noordtcarmis op die saeke om die van der Goude weder met practike onder den coninck te brengen. Men seyde, dat daer binnen wel hondert waeren, die hem goetwillich vouchden tot die effectuatie van dit concept. Ende gave Noordtcarmis denselfde Gouwenaers requiranten hiervan sekerheyt van perdoon⁴ voer die van der Goude, soe wie ofstaen wilden van desen rebellie, mids beloften dat die stadt oeck gheen soudaeten ontfangen soude dan alleen opt casteel.

Verspreide mede op desen daege tijdinge, dat die van der Goude al over⁺ waeren ende conincks soudaeten in haer stadt hadden.

Op den XIIIen Januarii ontfingen wij waerachtich te sijn dat drie religiose susteren van de derde regule nu wederom tAmsterdam gecoemen sijn, als sij voerens gesonden geweest waeren nae Hooren tot haer // convent om⁺ daer wat te bestellen. Ende vertrocken dese wonderlicke deerlickheyt bij⁺ haer doer den guesen bedreven, te weten dat sij ten eersten gevangen werden ende over die XIIII daegen gevangen bleven, overvallen met veel verdriets ende berooft van als. Ende sijn te laetsten onder twalif raubauwen gestelt, die haer van bovenen tot haer midden toe naeckt maekende bedwangen doer haer, tegens malcander staende ende toouwen met cnoopen daeran hebbende in haer handen, te loepen ghins ende weder ende smeten haer

1 Blijkens de vroedschapsresolutie van 9 Jan. 1574 waren toen de Engelse soldaten reeds vertrokken (vr. boek fol. 54).

+ Ter Goude wert die kersmisse gedaen.

+ Van Rotterdam.

+ Van Dordrecht fame.

2 Op 30 Dec. 1573 kwam de prins te Vlissingen (V.A. 436).

+ Van Vlissingen.

3 Bedoeld zijn waarschijnlijk Geertruydt en Alydt Magnusdrn. (vergei, fol. 149vo).

+ Twee nonnen van Poel comen van Haerlem tAmsterdam.

+ Opstel om der Goude tot obediëntie te brengen.

4 Deze brief van pardon is gedateerd op 13 Jan. 1574 (Walvis I, 361).

+ Tijdinge van der Goude.

+ f. 185. r.

+ Groete wreetheyt in Waterlant sekere religiose maechden angedaen.

[p. 360]

met die coorden soe deerlic ende soe lange, totdat sijselver haer vermoyt vonden ende tot sij geheel bloedich gequetst ende jammerlick toochden. Men seyde ons, dat dese haer wesen anders niet en was, gequetst met raeuwicheyt an haer lichaem daer men niet an en sach dan bloot ende etter, dan onse lieve Heer om onse sonden gegheselt ende geconterfeyt wert. Ende werden dese als sij soe mishandelt waeren blocksgewijs¹ sulx gewurpen in een schuyt gevoert werdende ontrent die plaets, der conincks soudaeten laegen, omdat die hierwuyt sien souden, hoe weynich sij dochten van haer te begeven tot subjectiën als die haer niet en ontsaegen soe ongenadelick noch te tyranniseeren.

⁺ Op desen selfden dach continueerde die faeme van der Goude, dat die stadt nu seker in soude sijn. Men seyde, dat daechs voer desen dach Baldeus gesien werde in den Hage op te sitten ende met vier vaendel knechten nae der Goude te trecken om dien met conditiën in te nemen. Maer hoerden onder die hant, dat hierof niet en was, hoewel die goeden doer dese rumoer wat hoops reese van eenichsins vertroost te werden, meenende dat dit wel een presagium ofte voerbode mocht sijn van des Heeren bermherticheyt, niet nochtans sonder groete sorge dat dese faeme haer oerspronck hadde wuyt verspreyen van tconcept, daer recht voerens of geteykent staet dat sommige wuyt der Goude met Noordtcarmis gemaeckt hadde, vresende dattet selfde hierdoer soude interturbeert werden ende veel goeden binnen den stadt tot ondrachlicke last mocht vallen.

⁺ Waeren oeck op dese tijt die passagiën te water ende te lande seer onveylich, alsoe die guesen tot verscheyde plaetsen vouchden nemende veel provants ende menich mensch bedervende.

⁺ Op den XIIIIen Januarii verhoorden wij van twee jonghens, die wuyt der Goude gecoemen waeren, dat die gemeent het casteel aldaer bewaerde ende dat sij opelick riepen om des coninx soudaeten in den stadt te willen hebben.

⁺ Werde mede tot desen tijde geseyt van den grave van Boshuy, onse stadthouder, dat hij tot Hoorne sieck sijnde een der guesenpredicanten bij hem creech, diewelcke naerstich was om desen selfde edelen vorst met sijn valscheyt te verkeeren ende tot den gueserie te trecken, maer arbeyde dieselfde tevergeefs, want die grave hem hiertegens versette, soedat hij hem niet hooren en wilde soe gram op dien worde, dat hij dien doersteken soude hebben, ten hadde verhindert geweest doer sommige die dat ontwaer werden.

⁺ Op desen dach reysden oeck mede van Amsterdam vier deputaten van conincks wegen nae Hoomberch² ende andere Oosterse steden om daer sekere oorlochscepen tot coninx // behouf te doon bereyden ende toemaeken³.

Op den vijftiende Januarii vonden wij ons gheheel troerich, bevreest sijnde werwerts dit concept van der Goude te reduceren onder den coninck, sulx recht voerens geteykent staet, wilde loepen, alsoe den avont van desen⁺ dage tot dit te effectueren geconstitueert was ende oeck tot deser oersaeke

1 Bedoeld moet zijn ‘als blokken’.

+ Fame van Baldeus der Goude angaende.

+ Die passagiën sijn geheel onveyl.

+ Van der Goude.

+ Tot Hoorn coemt een guesepredicant bij den grave van Boshuy.

+ Commissariën reysen nae Oostlant om van oorlochscepen te bestellen.
f. 185. v.

2 Hamburg.

3 Het officiële gezantschap voor dit doel vertrok eind Jan. 1574 (Kernkamp 41).

+ Conincks soudaeten reysen nae der Goude.

[p. 361]

daechs tevoeren van Amsterdam nae Alphen getrocken waeren ontrent derdalf hondert haeckschuts om op desen avont nae der Goude te reysen, daer belooft was dat van ander weghen noch meerder coemen souden ten getaele van tsamen vijfhondert soudaeten. Ende souden het Vlaminx-poertgen¹ hemluyden doer wel hondert catholike, die hiertoe tsamen geconfedereert waeren, geopent werden met den slotel, welck sij clouckelick daervan gecregen hadden. Wij sorchden of dit opstel mocht wuytgebracht werden tot swaere achterdeel ende tribulatie van denselfde goede ende waeren soeveel te meerder beducht, soe wij vermerckten dat ons het weer niet dienen en wilde, doerdien dat het ontrent twee daegen gevroeren hadde ende nu wederom geheel doyde ende vuyl weer was, waerwuyt wij meenden dat dese tocht qualick te doon soude sijn doer het ijs, waerdoer verhindert werde dat ment met schuyten voer, twelck oeck te cranck scheen te sijn dan mer over gaen mocht. Hoopten evenwel altijts, dat onse lieve Heere al te laetsten nedersien soude ende gracie verleenen, waertoe wij oeck op dese tijt hem sonderling baden ende an den conventen mindelick versochten, dat die oeck vuerichlick bidden wilden.

Quaeme mede op desen dach wederom tijdinge van der Goude, waerdoer⁺ wij veel ons hope van tgunt wij verwachteden verloeren, te weten dat daer opt casteel wederom guesesoudaten, doer den capiteyn ingelaeten, gecoemen waeren.

Op den XVIen Januarii liep stercke faeme, dat die nieuwe des conincks⁺ guvernoer seer veel crijchsvolck tegenwoerdelick van verscheyde plaetsen bij den anderen doen comen hadde ende op reys was om Middelburch geweldelick te ontsetten.

Van der Goude hoerden wij, dat nu ingecoemen was een vaendel guesenknechten, twelck vergadert was wuyt die van Haerlem verloepen waeren ten tijde doen haer opgeleyt werde te peunieren voer Alckmer. Ende waeren⁺ ons knechten, die van Amsterdam nae der Goude daechs tevoeren reysden, wederom buyten Amsterdam op den dijck gecomen. Hierdoer werden wij seer verscrickt, sorch hebbende voer den goeden, die daerinne noch waeren ende nu gemeent hadden verlost te werden. Maer hoopten evenwel noch al⁺ ten besten, doerdien want wij^a hoorden dat Claes Dirrixz² van der Goude, die van dit opstel anleyder wesen soude, subitelick ontboden werde bij Noordtcarmis om op den gesetten dach smorgens vrouch voert ontsluyten van den poort tot Utrecht te coemen an hem. Ende werde hierbij geseyt, dat die burgemeesteren an dese confederatie oeck mede soude sijn.

Op den XVIIen quame bij ons een treftelick coopman, die ons vertrock veel verdriet, twelck nu in alle landen vernoemen werde, sonderling van duer tijt in Engelant, in Vranckrijck ende oeck in der guesen steden. Onder anderen, seyde hij, dat het in // Vranckrijck noch even rebel was tusschen⁺ den coninck ende den huygenoosen. Sprack voert, dat nu sekerheyt was⁺ dat ons coninck veel schats nedersonde tot vercrachtige van den rebellen, die hij wilde dat soe haestelick mogelick waer ondergebracht werden.

1 Dit was een waterpoortje (Walvis I, 360, waar men het gehele verhaal vindt).

+ Fame, dat ter Goude wederom guese incomen.

+ Van Middelburch te ontsetten.

+ Conincks soudaten, die nae der Goude gereyst waeren, comen wederom.

+ Noordcarmis ontbiet Claes Dirrixz tot Utrecht met haest.

a Er staat ‘hij’.

2 Claes Dirrixz Verhouf (Walvis I, 360).

+ f. 186. r.

+ Die coninck sendet schat neder.

[p. 362]

⁺ Quamen mede op desen dach van Utrecht sommige Gouwenaers, doer desen turbele een deel tijts daerwuyt geweest. Dese seyden ons, dat die hope van der Goude nu geheel falgeerde ende dat daer voerseker weder guesesoudaeten ingecomen waeren, ingelaten int casteel doer Wijngaerden ende Cornelis Woutersz¹, nu veeltijts burgemeester, den sectarysen seer toegedaen. Die gemeen sprake was evenwel binnen Amsterdam, dat die Goude coninx was ende des coninx soudaeten provande anvoerde, maer en vermaeckte ons sulcke faeme niet, overmids dat wij nu oeck scriven ontfangen hadde wuyt Utrecht van Claes Dirrixz, daer voerens of geteykent staet dat anleyder soude sijn, ons ontbiënde dat het opstel wuytgestelt was die tijt van ses ofte seven daegen ende dat hijselver nu nae Cuylenberch wilde reysen, als die vermerckte dat het gunt begrepen was gheen voertganck hebben en wilde.

Op den XVIIIen Januarii vervolchde noch seer die continueel sprake onder den gemeente binnen Amsterdam, dat der Goude waerachtelick coninx was, mids dat hierbij veel circumstantiën geseyt werden, waerdoor dese faeme den menschen soe seer inviel, dat het hem niet ontgeven mocht werden, oeck wat reden men hiertegens bijbrocht. Ende hoewel ons kenlick genouch bleeck dit niet dan wuytsteeck te sijn, soe hoorden wij nochtans dit al met genouchte an, hope hebbende ànders oft God buyten ons weeten nu sulx hadde doer sijn wonderlicke ende mogende goetheyt laeten geschieden,⁺ òft dat het een voerbode mocht sijn van dit onlanx te geboeren. Hoorden hier mede, dat alsulcke burgemeesters, als nu in dese tijt nae oude gewoonte ter Goude gecoeren waeren, naemelick Gerrit Huygen² met Govert Witten³, haer gheensins begheven wilden onder die electie op haer gedaen, alligeerende dat sij nu niet bequaem waeren tot sulcken officie opgenomen te werden, die soe onlanx als sint Jacop in de somer⁴ voirleden bij hemluyden geset waeren, niet alleen wuyt die wet maer oeck wuyt die vrootscap.

⁺ Op den XIXen hoorden wij, dat int Noordelant ontrent Alckmaer veel dorpen, in getale diep in de twintich, nu tsamen geconfedereert sijnde haer des conincks armey onderworpen hadden met beloften dat sij denselfde assisteren ende alle adheresse doen souden met raet ende daet soe sijt vermochten om haer te brengen tot vercrachtinge der steden daerontrent in rebellie sijnde.

+ Van der Goude tijding.

1 Cornelis Woutersz, brouwer, in de vroedschap te Gouda, 1573 burg. en bleef dit na de verzetting van de wet in 1573 tot 1577 toe (Walvis), vandaar dat de schrijver zegt, dat hij de sectarissen is toegedaan. Hij had huizen te Gouda in eigendom (kohier 1556 fol. 20 en 22vo). In 1572 was hij vader van het convent van de Nonnen op de Goude (rek. 1572 fol. 93vo). Hij stierf 16 Nov. 1585 en was getr. met Neeltgen Jan Boszdr. (Wapenheraut 1917, 6).

+ Van den burgemeesters ter Goude.

2 Gerrit Huygense, hopkoper, 1554 etc. schepen, 1567 etc. burg. te Gouda, 1573 afgezet als burg., 1574 etc. tot 1593 burg. (Walvis), hij had renten ten lijve van zijn zoons Cornelis en Borwijn (rek. 1572 fol. 78vo).

3 Govert Witte Govertsz, 1556 etc. schepen te Gouda, afgezet als zodanig, 1573, 1574 burg., st. 1574 (Walvis). Hij had een huis te Gouda (kohier 1556 fol. 27) en lijfrenten op zijn kinderen (rek. 1572 fol. 80). Zijn kinderen en weduwe hadden graven (grafboek Janskerk fol. 62vo en 63). Op 24 April 1576 blijkt zijn weduwe een schuur te hebben verloren (vr. boek fol. 132). Op 12 Aug. 1577 bewees Anna Gerritsdr., de weduwe, haar kinderen hun vaderlijk erfdeel (weesboek I fol. 306). In 1595 leefde zij nog (rek. de Lange 1595 fol. 4vo).

4 25 Juli.

+ Vant Noordelant ontrent Alckmer.

[p. 363]

Op den XXen quame een vrou met een man, ygelick apart, binnen Amsterdam.⁺ Dese vertelden met gelijke monde, hoewel sij van malcander niet en wisten, dat sij van ontrent der Goude quamen, daer gehoort hebbende dat binnen die stadt gheen soudaeten van guesen en waeren ende datter voerseker seer getracteert werde om met accordt tot den coninck te wedercoemen.

Die schoudt van Alphen, die ontrent XIIII daegen of drie weken voer⁺ dese tijt van den guesen op die Meer gevangen ende binnen Leyden gevangen gebrocht was, was nu wederom sijns gevangenisse ontslaegen, gerantsoont sijnde op achthondert R. gl. Dese quaeme hier binnen Amsterdam ende vertelde veel wonderheyts. //

Op den XXIen Januarii sceyde van mij een bode, tot mij gesonden wuyt⁺ Vlaerdingen, die mij bootscap ende brief bracht van mijn swaeger Claes⁺ Cornelisz¹. Dese vertrock ons, wat verdriet ende armoede dat geleden werde binnen Vlaerdingen, hoe die menschen hem daer voeden met haverenbroot te eeten ende simpel water te drincken. Ende leden oeck desgelijck armoede die conincks knechten, die daer tot negenhondert toe in waeren. Men cochte daer een half vat butters om XXXVI R. gl. ende alle andere dingen daernae. Hij seyde ons mede voer seker, dat binnen Schiedam wel⁺ duysent guesensoudaeten waeren ende op Delfshaven wel dertienhondert. Ende dat het lant van Voorne geheel veel guesen inhadde, sulx mede dede alle die Dortsche Waert. Bootscapte oeck te laetsten onder allen anderen, dat hij hadde tot den Predickbroeders² in den Hage sien begraven den eerbaeren heer, heer ende meester Michiel Indius³, pastoor van Berckel,⁺ die, voerens gevlucht sijnde wuyt Delft om te ontcomen die swaericheyt die hem opgeleyt werde van die nieuwe religie te besweeren, lange gewoont

+ Van der Goude.

+ Die schout van Alphen.

+ f. 186. v.

+ Der compt een wuyt Vlaerdinck bij mij.

1 Claes Cornelisz, 1550 ingeschreven poorterboek Vlaardingen (onder wijk Dijckhuysen) als zoon van Cornelis Claesz, 1563 etc. schepen, 1566 burg. te Vlaardingen (Wapenheraut 1911, 214). Hij behoorde blijkens het kohier van de 10de penning van 1562, waarin zijn handtekening als taxateur voorkomt, tot de aanzienlijksten van Vlaardingen (Stat. Holl. 1460 fol. XXXI en XXXIX). Hij tr. een zuster van de schrijver, hij st. 27 Jan. 1574 (dagboek). De schrijver noemt hem bij zijn overlijden schout van Vlaardingen en Maassluis. De laatste plaats had geen eigen schout, daar die tot 1614 deel uitmaakte van Maasland. Van Vlaardingen zijn drie schouten bekend tussen 1572 en 1574: Simon Simonse, Leendert Jorisse van Alphen en Dirk Symonse Latenburgh (Wapenheraut 1911, 199). De tweede blijkt echter alleen substituut schout te zijn geweest (t.a.p. 200 en 215). De beide anderen waren inderdaad schout. Op 28 Aug. 1573 werd Dirck Symonsz Latenburch aangesteld tot schout der stad Vlaardingen door de rekenkamer te Delft op advies van Jhr. Lodewijk van der Binckhorst, rentmeester van de goederen van Naaldwijk, Honsholredijk etc., ter vervanging van de gestorven Simon Simonsz Latenburch (Graf. rek. 497 fol. 44). Deze Jhr. Lodewijk van der Binckhorst was op 23 Mei 1573 door de prins in deze functie benoemd, in plaats van de vorige rentmeester van de Vrouwe van Aremberg, Willem van Hooff (t.a.p. 497 fol. 26-27). Dit was dus een schoutsbenoeming van 's prinsen zijde. Het is waarschijnlijk, dat de gravin van Aremberg, die bij haar goederen complex in het Westland ook de heerlijkheid Vlaardingen bezat en daarbij het recht van benoeming van een schout aldaar, van haar zijde Claes Cornelisz heeft aangesteld.

+ Der sijn noch seer veel guesen int lant.

2 Dominicanen (M.B. II, 74). De tegenwoordige kloosterkerk.

3 Deze Michiel Indius of den Eynde, geb. Delft, werd 1563/64 pastoor van Berkel (Gr. Schielandia 2) en wordt genoemd als berichtgever over de dood van Hubertus Adriaensz, st. tijdens een tocht van Valdez naar Rotterdam (Opmeer II, 231 en 251). Vergel. voor hem fol. 229ro.

+ Pastor van Berckel stervet.

[p. 364]

hadde binnen Amsterdam, maer doer benautheyt hem nu begeven hadde om priester te sijn in de leger onder tregement van Baldeus. Ende is dese goede heer doer oersaeck van ongemack ende want hij nieuwerts thuys en hadde, maer altijts gereet most sijn, soe wanneer hij harwerts oft darwerts geroepen werde, om te loepen ende queesten, soe is te laetsten cranck geworden ende in den Heer gerust. Die Heere sij hem genaedich. Amen.

⁺ Op den XXIIen quame een vrou wuyt der Goude, die ons tijding brocht dat voerseker die guesesoudaeten nu der Goude inhadden, ons geheelick benemende den hoepe, dien wij nu dese voerlede daegen continueerlick ontfingen wuyt den fame dat der Goude wederom onder den coninck gecoemen was. Dese guesenknechten werden eerst in sint Catharynengasthuys geleyt ende ontfingen ygelick van Wijngarden een penninck van acht st.

Men seyde hier van Leyden, dat daer die kerckelicke ornamenten openbaerlick vercocht waeren ende hadden daer coepluyden of geweest die wuytdraechsters.

⁺ Van Middelburch sprack men, dat nu ontset waer ende veel provands ontfanghen hadde, maer en hadde die faem niet veel vervolchs.

⁺ Op den XXIIIen begrouf ick int convent ter Lely eenen lantman van Heyloe, wesende een welgestelt persoon ten tijde als hij in sijn possessie sat, maer was nu doer desen beroerte soeals meenich eewich andere geheel bedurven ende tsijn altemaelen verloepen. Hij worde in eenen dootkist nae oude maniere in der aerde gestelt, twelck sonderlinge gracie was op dese tijt, want hier genouch verhoert werde, dat seer veel treftelicke luyden, die tevoeren seer rijck geweest waeren in lant, in zant ende diergelijck, nu tot dier ellende gedreven werden, dat sij van honger, commer ende alreley onghemack verdwijnden ende stervende beestgewijs begraven werden sonder kist ende eenich solempniteyt van ceremoniën, om des wil datter soeveel bij haer niet gevonden en werde waerdoer men sulx mocht coepen oft loonen. Die naeme van dese goede man was Pancraes Reyntgis. God sij hem in der eewicheyt genaedich ende bermhertich. Amen.

Op den XXIIIIen vernieude ons onse benautheyt, doerdien want wij hoe⁺ langer hoe swaerder vermerckteden tot wat vercleyninge nu quaeme der religiosen ende der priesteren staet, // waerdoer die gedreven werde, dat most genouch gaen bedelen voer der goeder luyden dooren om te verwerven⁺ waerdoer sij haeren hongeren buyck soude mogen versaeden. Jae verstonden, dat waerachtelick geschiet was in dese dagen dat een religiose suster tot dier armoede quaeme, dat sij des avonts voer den huysen ghinck singhen geestelicke devote liedekens om daerdoer een stuck broots te verwerven. Ende was dese religioes wuyt een vergaderinge van een rijck convent binnen Hoorn. Sij ghinck des avonts alst duyster was, want sij des daechs haer van dies schaemde, wesende eerbaer van harten. Die Heer riepen wij an ende beclaechden ons van soe swaer verdriet, maer en werden noch niet verlicht ende mosten die paciëntie nemen.

⁺ Mede soe bedroufde den goede getribuleerde catholiiken seer die faeme, die in dese tijt verspreyt werde, van den sobere handeling in des crijchsgebruyck, doerdien bijsonderling want nu lange een gemeen persuasie geweest was ygelick, dat Leyden an allen sijden belegert sijnde voerseker haer niet langer mocht onthouden met nootlicke provande, dien sij soberlick

+ Wederom quade tijdinge van der Goude.

+ Spraeck van Middelburch.

+ Eenen Pancras van Heyloe wert ter Lelie begraven.

+ Vercleyninge der religiosen.
f. 187. r.

+ Een religioes gaet singhen voer der menschen door om een stuck etens.

+ Van Leyden, dat daer noch provande ingevoert wert.

[p. 365]

hadden, ende nu wederom verhoerden dat daer ingecoemen was een heel schip met souts, mids meerder spraeck dat daer binnen an straet dachlix te coop stonde veel broots ende andere nootlicke waer ten menschen behoeve wuyt Amsterdam ende andere noch goede steden daerwerts angevoort.

Op den XXVen Januarii cond men besceydelick vermercken, dat der⁺ guesen pertie, die noch binnen Amsterdam waeren, haer sonderling verhoochden als wat hebbende, waerdoer sij meenden haer saeke wel te vordelen. Sij gaven genouch te kennen, dat sij niet eens troerden nochte achterdacht hadden dat haer sijde ymmermeer ondergebrocht mocht werden. Ende hielen alle, tgunt den catholiiken somtijts tot troost gebootscapt werde eenige victorie tegen dese pertie angaende, niet anders dan voer fabelen, wuytstel ende montsoetinge. Twelck dese selfde guesen oeck soeveel te vrijhartiger deden, soe sij oeck metterdaet nu dickmaels ondervonden hadden waerachtelick gelijck sijt presumeerden ende wuytstaeken an der catholiicker sijde gesciet te sijn, die haer meenich reys maer met logens vonden gepayt, getroost ende bedrogen te sijn in sulcken tijden als haer wat goets vercondicht werde.

Van Middelburg werde hier weder geseyt, dat sekerlick gespijst was ende⁺ dat doorlochscepen wuyt deser oersaeck tsamen tslaech geweest waeren, sulx datter van de onse sommige te gronde gescoten waeren, maer behielden die catholiicke den victorie, mids gevangen nemende sommige der guesen scepen.

Van der Goude quame oeck die baljuwe van Naeltwijck¹ ende seyde⁺ dese, dat die gueseknechten die ontrent sint Ponciaen² daerin gecoemen waeren nu daer voerseker wederom wuytgereyst waeren, doer oersaeck want die borgerie denselfden gheensins toelaeten en wilde ende vrees reese datter wel seditie doer soude mogen opcoemen. Wij hoorden dese tijdingen an ende hoewel wij sulx gaerne hoerden, soe en waeren wij hierinne nochtans // weynich verblijt, doerdien want wijt weynich geloof gaven om reden van⁺ soe verscheyde loegens als ons in gelijcke tijdinge eertijts angebrocht waeren.

Op den XXVIen Januarii ontfinck ick een missive van Mr. Cornelis Heynrixz, inhoudende onder anderen van de ondrachlicke benautheyt daerinne tegenwoerdelick staeke ons lant, doerdien want nu alle het plattelant⁺ genouch met crijchsvolck beset werde, waerwuyt ygelick genouch bemercken conde dat groete duerte in allen volgen moste. Oeck werde hierinne verhaelt tgunt noch meerder vertoonde dat tegenwoerdelick^a aldaer ygelick meer als te seer getribuleert most sijn, te weten, doerdien want die soudaeten hemluyden te last geleyt werden, want sij gestadelick gedwongen werden groete exactiën te dragen, ende mede om saeke dat die vreemde coopluyden het lant daerom verlieten sonder daer verder handelinge mede te willen hebben, dat sij saegen het gelt tot al te hoegen prijs gestelt te sijn

+ Die guesen hebben coragie.

+ Van Middelburch spraeck.

1 Jan Anthonisz Brasser, baljuw en schout van Naaldwijk wegens de gravin van Aremberg, werd begin 1573 door de prins afgezet en vervangen door Matthijs Jacobsz (H.B. 1903, 371 en Nederl. Leeuw 1956, 141). Hij was ook schout van Vlaardingen geweest 1556-1570 (Wapenheraut 1911, 199).

+ Van der Goude.

2 14 Jan.

+ f. 187. v.

+ Tghehele lant is met soudaten beset.

a Er staat ‘tegenwonderlick’.

[p. 366]

ende dat daer nu sulcke waere, sulx hier voerens geheelick pleech te overvloyen, nu niet gevonden en werde ofte te minsten seer sober was.

⁺ Wij hoorden oeck hier, dat die ooftboemen van de thuynen buyten der Goude noch dachlix ofgehouden werden ende dat daer ordinancie was van de enten daer noch staende wuyt te moeten rooden tegen den vasten. Waermede betoont werde, dat die rebellicheyt noch niet en slapten maer hoe langer hoe swaerder reese.

⁺ Op den XXVIIen vernaemen wij, dat sekere Noordelantsche dorpen tsamen confedereert waeren om haer onder den coninck te begeven ende hadden hiertoe om den guesen te moegen ontcoemen al versouck gedaen an des coninx soudaeten, dat men hem wilde knechten toeschicken. Maer overmids vertoeven ende want dit den guesen bekent werde, soe hebben die guesen die wuyterste paelen van den geconfedereerde dorpen met scansen beset, daerin stellende groete bewaernisse van haer soudaeten, verhinderende dat des conincks soudaeten daertoe gheen inghanck hebben mochten. Dit gedaen sijnde hebben dese guesen den voirs. geconfedereerde groot traveel gedaen, dien met dreygementen van te vermoorden ende haer huysen te verbranden bedwingende tot ondrachlicke exactiën. Ende alsoe die dorpen hiertoe onwillich waeren, soe is geboort dat die guesen sommige ruyters wuytgerist hebben om tgheeyschte met gewelt te haelen ende sulx te volbrengen als sij tevoeren wreedelick gedreycht hadden, maer en sijn tot haer voernemen niet gecoemen, doerdien want den confedereerden der boesen opstel ontwaer werden ende daerdoer eer reede sijnde dan haer vijanden denselfden onversiens overvallende tsamen vernielt hebben.

⁺ Op den XXVIIIen geschiede binnen Amsterdam, dat een vrou wuyt Heyloe, die eertijts rijck ende welvaerende geweest had, nu sieck geworden sijnde nae dien haer ofgesturven waeren doer armoede drie kinderen, dien ick selve begraven hebbe, haer in sulck gebreck gevonden heeft, dat sij haer genootsaeckt bevonde om te versoucken plaets int gasthuys ende dede dat meest met voornemen dat sij socht een dootkist te obtineren tot haer lichaeme als sij overleden waere, bevreest, overmids dat sij gheen gelt altijts en had, van sulx te moeten missen ende dat sij beestgewijs soude moeten begraven werden. Ende is te verwonderen, dat dese vrou noch bij haer⁺ hadde een goede rentenbrief, waerdich over die vijftalf // hondert R. gl., dien sij overal veylde ende tot pande presenteerde te laeten, waert saecke haer yemant daer op yet wilde doen of leenen oeck op wintst, maer en conde nieuwerts yet verwerven anders dan spitige woerden. Ende vernaemen dat deesgelijc benautheyt den menschen gestadelick overquaeme.

⁺ Op den XXIXen sage ick binnen den convent ter Lely binnen Amsterdam een jongen, die ontrent veertien daegen tevoeren van der Goude met sijn anderde gescheyden was ende veel gespreet hadde, hoe aldaer die goede catholike nu hope hadden ende vrij werden om haer tegens den goosen te versetten. Dese seyde ons, dat sijn macker, met wien hij hier eerst gecoemen was, tot Hoorne bij den guesenschepen hem begeven hadde, versocht sijnde om sulx te doen doer één die van Hoorn bedecktelick tot haer behouf alhier gecoemen was om bootsgesellen tot haer scepen te versoucken. Ende was sonderling te verwonderen, dat niettegenstaende al geschiede dit in achterdeel van den coninck doer sijn vijanden, dat nochtans dit van nye-

+ Van der Goude: hoe die verkeertheyt daer noch plaets hout.

+ Van Noordelantsche dorpen, die den guesen tegenstaen.

+ Merckt dese tijt wel an.

+ f. 188. r.

+ Jonghens comen van der Goude ende spreyden tijding.

[p. 367]

mant verhindert en werde. Wilde mede dese jongen wederom nae der Goude, seggende dat hij daer alleen om sijn cleederen reysde ende in sinne hadde om weder tot Amsterdam te coemen. Maer ons docht, dat dese wuytgesonden was om te verspiën ende dat hij hem schickte overal sulx te vercondigen, soe hij conde bedencken dat ygelick gaern hoorde.

Op dese tijt verhoorden wij, dat die edele vorst, grave van Boshuy, geheel⁺ cranck lach ende van den guesen vergheven was.

Op den dertichste Januarii verspreede tijdinge, dat nu die beyde pertijden⁺ van schepen, soe van des coninx wegen als van den guesen, in Zeelant tsamen te slage geweest hadden ende datter seer veel over wedersijden verslegen waeren¹. Men seyde, dat die victorie bij des coninx soudaeten gebleven⁺ was. Ende vernaemen noch op desen selfden dach andere rumoer, twelck den guesen sonderling haer moet dede rijsen, te weten dat die van Leyden nu op die Meer geweldich waeren sekere provantscuyten met een convoyschip wel toegerust met volck ende geschut, daerbij waeren sommighe scepen die men ontrent Leyden wilden sincken om haer wuytvaert tot den Meer te beletten. Ende was spraeke, dat dese schuyten ende schepen tsamen met triumphe gebrocht waren binnen Leyden, waerdoer oeck die verkeerde haer boosheyt altijts meerder rese.

Die laetsten Januarii en brocht mede gheen goet voert. Alle spraken, die gehoort werden, waeren maer van benautheyden, daer die goede menschen tegenwoerdelic tot alle plaetsen mede getribuleert werden. Men seyde, dat die guesen alle die wegen bijnae beset hadden, sulx dat nieuwerts gereyst mocht werden met veylicheyt oft sonder sorghe. Mede began hier faeme te coemen, dat die guesen veel scepen tot haer gecregen hadden die van Westen gecoemen waeren, waerdoer oeck meenich mensch alsoe verslaegen ende bedrouft werde, dat sij haer als heel moeloos toochden, bevreest dat God die Heer het lant altemaelen plaegen wilde, overmids voergaende sonden hem alleen bekent daer eertijts bedreven, ende hierom wuyt dese plaets verduysteren sijns godlicks naems belidenisse. //⁺

+ Van den grave van Boshuy.

+ Van den scepen in Zeelant.

1 Op 29 Jan. 1574 wonnen 's prinsen schepen de zeeslag voor Walcheren (Van Haecht II, 283).

+ Die van Leyden doen veel quaets op die Meer.

+ f. 188. v.

1 De schrijver duidt het convent van deze regulieren niet nader aan. Waarschijnlijk is echter, dat Den Donk of Den Hem van zijn eigen kapittel van Syon zijn bedoeld, daar dit de enige conventen van regulieren uit deze buurt waren.