Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 1

[December]

Op den eersten Decembris bleve alle dese swaericheyt noch in gelijke⁺ punten, sonder dat yewerts hem eenige hope opwierp daer soeticheyt⁺ vandaen coemen mocht.

Die grave van Boshuy bleeve gevangen ende werde weynich van hem⁺ gesproken, in maniere al hadde hij doot ofte maer een simpel edelman, jae een gemeen soudaet geweest. Die duerte in allen was wuytmuytende. Ende waeren alle menschen ende meest die tevoeren rijck geweest hadden sonderling benaut, doerdien dat ygelick sijn gelt quijt was ende die een den anderen niet betaelen en mocht.

Mach oeck niet werden te vollen bescreven tverdriet, dat hier gehoort werde over meenich eewige, daervan men seyde dat bij hoepen soe hier ende daer van honger in den steden, op straeten ende buyten op den landen onder den wegen ende dijcken gesturven laegen ende dat meenich rijck van renten, lant ende sant nu doer noot gedwongen werden haer kinder voer den goede luyden dooren te senden ende selver te ghaen bedelen. Alle twelck den goede menschen sulx geperst dede wesen, dat sij gesien werden te verdwijnen⁺ daer sij over dien aerde ghingen. Ende werde dickmaels gehoort, dat sij alleen gaende, meenende nyemant ontrent hem te sijn, wuyt weemoedicheyt mids haer handen te wringen ende haer hoofden opkeerende bitterlick screyende riepen: ‘O god, sijt gi al heel doof? Hebt ghi ons altsamen verwurpen? Ende salt ghi nymmermeer dijn godlicke oogen ende ooren tot ons keeren oft openen? O Heer ontfermt’. Dus wast dan gestelt op desen tijt ende werde des Heeren genaede met groeter begeerte verwacht.

Liep mede op dese tijt rumoor onder den gemeente van Vlissingen in⁺ Zeelant, dat die stadt ende oeck der Veer van des conincks soudaeten seer benaut waeren, ende men seyde van hope te sijn dat sij wel weder onder obediëntie van den coninck mochten comen.

Van Leyden ghinck op dese tijt spraeck, dat weynich coerns inhadde⁺ ende daerdoer oeck seer benaut was. Ende saege selver gelt¹ van coper, in dese tijt binnen Leyden geslagen, twelck een oertgen dede. Deen sijde van de munt was sint Catharinen rat ende die ander sijde twee slotelen met superscriptie: ‘Bedenckt den armen’. Men vonde die hierdoer sonderling hope ontfingen om een eynde te ontfangen van dese beroerte. Maer en conden die meeste hiertoe noch niet gebracht werden, dat het die verkeerde soe souden laeten leggen.

Op den anderen Decembris worde wederom quade tijdinge verspreyt⁺ van Middelburch in Zeelant, hoe zeer benaut die stadt was van den guesen, sulx dat sij gestadelick hem gedwongen vonden om te vueren om ontset te crigen ende en dorfden ons scepen <soe die faeme liep>, die te Antwerpen toegemaeckt waeren, haer niet begeven om tselfde ontset te doen, sorch hebbende dat sij gheschaert souden werden. Ende meenden, dat

+ DECEMBER.

+ Van de benautheyt deses tijts.

+ Van de grave van Boshuy.

+ Suchten ende kermen van den benaude menschen.

+ Van Vlissingen ende der Veer loepende tijding.

+ Van Leyden, daer gelt geslagen wert.

1 Op 12 Nov. 1573 kreeg het St. Catharinagasthuis te Leiden machtiging deze oortjes of ¼ stuivers uit te geven ten behoeve der armen, vandaar het rad van St. Catharina (Van Gelder 23).

+ Van Middelburch in Zeelant.

[p. 346]

⁺ Middelburg soude moeten gues werden //, hierbij vougende, waert saeck dat het sulx geschiede, dat daernae mede groete vrees soude sijn van Amsterdam verder doer den guesen gemolesteert te werden.

⁺ Op den derden Decembris werde Philips van Aldegundis, secretarius van den prinsch, die twoert gevoert hadde an den Staten vergadert in den dachvaert van Dordrecht,¹ daer die swaere conjuratie geviel over der kercken ende conventen silvere vaeten² met alle dese rebellicheyt, in de nacht doer Amsterdam nae Utrecht gevoert ende men seyde, dat hij nae Bruysel soude gebracht werden. Dese was een deel tijts tevoeren van ons volck op Maessluys gevangen ende hadde zeder die tijt in den Hage bewaert geweest.

⁺ Gheschiede mede noch op desen dach, dat wij voer seker hoerden, dat die guesen daechs tevoeren groeten brant gesticht hadden ontrent Wessanen, welcken brant wijselver op saegen gaen. Ende deden dit die guesen om gheen ander saeken, dan want sij verstaen hadden dien dorpen, welck sij sulx verbranden, an des conincks volck versocht te hebben hulp ende bij stant om haer ongenaede ongescicktheyt ontset te mogen werden.

Op den vierden Decembris begrouf ick int convent ter Lely een kint, welck eenich was goet eerlick volck wuyt den verloepen catholiike wuyt ontrent Heyloe. Ende saege hier gheen ander werck van ghemaeckt te werden dan ofder een hondeken begraeven hadde geworden. Die oom van tkint drouch tselfde te graeve, hij steldet selver in daerde ende stoptede⁺ tgraft selver toe, wesende alleen sonder datter yemant gesien werde, die tot dese begravinge quaeme, daer nochtans die moeder ende vader vant kint tegenwoerdich int convent waeren. Ende dede dit dese presente ellendicheyt, daer alle menschen tot dese tijde deerlick in staeken, waerdoer ygelick sulx geoefent werde, dat hem alle affectiën vergingen. Sulx dat nu voer gracie ende benedictie gehouden werde dat yemant sijn alderliefste ofsturven.

⁺ Op dese tijt werde vertelt, dat die revolteerde steden haer noch altijts swaerder verbitterden om in haer rebellie te bliven, opelick wuytsprekende dat sij op den nieuwe gecoemen guvernoer niet eens pasten, alsoe sij niet en twivelden of hij soude mede sijn als die hartoch Albanus. Ende wies dese verkeertheyt in denselfden doer veel quaetwillige, die in den goede steden sijnde overscreven soe wat daer gesciede, gesien ende gehoort werde, mids alle dinck verarghende.

Op den vijfden Decembris werden mij voer seker vertrocken, dat binnen⁺ den tijt van dese beroerte geschiet was an een religioes priester van den Donck, te weten dat die guesen dien religioes, tot haer coemende ontrent Braenck³ om wat te versoucken aengaende sijn behoufte, overvallen hebben, hem alle sijn cleeder wuyttreckende ende heel naeckt maekende. Sij deden hem voert veel leeds an, sij staken hem met spelden in sijn handen tusschen die nagelen sijnre vingeren. Ende als sij hem lange moedernaeckt

+ f. 178. v.

+ Philips van Aldegundis wert nae Bruysel gevanghen gevoert.

1 Vergadering van de Staten van Holland te Dordrecht op 19 Juli 1572 (Bor VI, 386).

2 O.a. was daar besloten, dat het goud en zilver van kerken en conventen etc. moesten worden ingeleverd (Bor VI, 388).

+ Die guesen stichten brant ontrent Wessanen.

+ Alle affectiën vergaen in de menschen.

+ Verstijftheyt onder revolteerde steden.

+ Ongenae, angedaen van den guesen een religioos van den Donck wuyt Nieupoort⁴ geboren.

4 Waarschijnlijk is bedoeld broeder Cornelis, die geboortig was van Nieuwpoort.

3 Brandwijk.

[p. 347]

op den dijckt bespot, verongelijckt ende deerlick gequelt ofte misbruyckt hadden, hiernae trocken sij hem wederom een verwurpen oelick cleet an ende lieten hem loepen, behoudende al als prijs, soe wat sij bij hem gevonden hadden. Ygelick peynst, wat deerlickheyt den religiosen tot desen tijt is overcoemen.

Werde op desen dach mede geseyt, dat ontrent den Leydsendam een bode opgenomen was van des // conincks volck, die bij hem hadde sekere⁺ missive gescreven an den prinsche, inhoudende dat die van Leyden an hem⁺ versochten dat hij, sulx sij sijne excellentie wel toe betrouden, hem ymmers wilde versien van greynen, welcke sij seer soberlick bij haer hadden.

Op den VIen Decembris werde mij voer seker angedient van één wuyt⁺ Schiedam, dat twee religiose susteren des convents sint Anne¹ binnen Schiedam, haer continueerlick gehouden hadden in haer religioes habijt duerende dese turbelen tijt oeck tegen wille ende spijt der guesen, van wien dese oeck gevangen werden ende gedwongen om tselfde habijt te veranderen, maer bleven stantachtich in haer opset. Ende docht ons dit daerom te meer wonder te sijn, soe dese selfde persoonen sonderling tevoerens wuytgeweeckt hadden in alle ongeschicktheyt, sulx dat die visiteerders desselfs convents recht voer den turbel genootsaeckt geweest waeren verscheyde plaetsen te versoucken om kerckers te vinden, waerin men denselfde soude leggen, hoewel tselfde onderweechs gebleven was.

Wij saegen hier der menschen wegen sonderling te wesen ende alleen van God gegrondeert te mogen werden.

Seyde mij dieselfde wuyt Schiedam, dat meest al Vlaerding binnen Schiedam⁺ gevlucht was om des conincks soudaten te ontloepen ende was Vlaerdinck soe ledich van als, dat daer scarp een turf in ghevonden werde.

Op den VIIen Decembris hoerden wij, dat daechs tevoeren, ontrent⁺ driën nae den noen, gesturven was meester Willem Jansz² van Leyden, verloepen priester overmids der guesen fortsch. Hij hadde lange pater geweest van sinte Michiel³ ende diende als capellaen tot desen turbel toe in ons lieve Vrouwenkerck binnen Leyden. Ende staet hier sonderling te anmercken, dat dese goede heer gevolcht waeren binnen Amsterdam sijn vader ende moeder, beyde Leyenaers, van welck die moeder voerheen in den Heer rustede ende die vader geheel blint werde ende nu op denselfden avont, als haer lieve kint, dese goede heer, naemiddaechs gerust was, oeck mede dese werlt overlede, achterlaetende tsamen een sonderlinge goede eerlicke naeme. Die goedertiere Heer gewaerdich deser zielen te ontfermen.

Op desen dach quaemen wederom tot Amsterdam drie priesters van der⁺ Goude ende waeren dese haer possessie in den tegenwoerdige winter, daerinne het seer cout was doer scarp vriesen, verloepen, omdat sij den guesen gheen eedt wilden doen, sulx haer gevercht werde⁴. Dese seyden ons die

+ f. 179. r.

+ Die van Leyden scriven an den prinsche.

+ Twee religiose susteren bliven binnen Schiedam forselick in haer habijt.

1 Regularissen van St. Augustinus van St. Anna (M.B. II, 169).

+ Hoe Vlaerding verloepen is.

+ Meester Willem Jansz, cappellaen van Leyden, stervet met sijn vader ende werden gelijc in één graft tsamen begraven.

2 Heer Willem van Leyen en zijn vader werden op 7 Dec. 1573 in de Oude Kerk begraven. De kosten werden voldaan door Philippus in den IJseren Waech op het Water.

3 Tertiarissen van St. Michiel te Leiden, aangesloten bij het kapittel van Utrecht (M.B. I, 131, M.B.S. I, 102 en V.H. 175).

+ Drie priesters van der Goude comen wederom tAmsterdam.

4 Omtrent deze eed, waarvan al sedert het voorjaar 1573 sprake is, is te Gouda niet veel te vinden. Pas op 12 Febr. 1574, dus zeker op grond van de aanslag op Gouda, werd in een resolutie van de vroedschap te Gouda vastgelegd, dat de geestelijken, die de eed niet aflegden, of zij dat al eerder hadden gedaan of niet, de stad moesten verlaten en dat men hen, die de eed aflegden, zou vermanen voortaan direct noch indirect de Roomse religie uit te oefenen op straffe van verbanning (vr. boek fol. 59). Op 29 April 1576 besloot de vroedschap heer Aelbert Jacobsz Schoonkous met of zonder paspoort, indien hij onwillig was, uit de stad te zetten wegens het exerceren van de Roomse religie (vr. boek fol. 153).

[p. 348]

form van den eedt te sijn, dat belooft werde den prinsch getrou te bliven als den waerachtige des coninx stadhouder, den nieuwe religie voer te staen ende te helpen stercken. Ende hadden sommige van ons medebroeders⁺ haer laeten diens maeken, dat sij hierinne consentiërde, sulx mede dede die deken met sommige andere priesters, die den eedt tsamen deden. Maer werden hiertoe gedwongen doer Wijngarden, den pretense guvernoer van der Goude, die gheen excusatie en ontfing maer opelick seyde, dat hij sulx⁺ wilde hebben ende niet en paste noch // op scriften, noch op paeus, noch op bisschop noch op nyemant.

⁺ Sprack mede dieselfde voert groete blasphemie over alle geestelicheyt, sulx dat alle goede harten tselfde maer bedenckende beefden ende scudtden, sorch hebbende dat die moegende God dit noch al te swaerlick soude wreken.

⁺ Op den VIIIen Decembris saegen wij, dat binnen Amsterdam een clouck crijchsman in een pothuysken beneffens het water beestgewijs doot lach. Ende scheen alleen van coude, ongemack, honger ende commer gesturven te sijn, alsoe hij nieuwerts inganck hadde mogen verwerven ende hier bevonden werde te leggen op die bloete aerde, mids wat hoys hebbende onder sijn hooft ende op sijn lijf. Wij worden verscrickt als wij dit eerst saegen, maer quaemen dit te beter over, als wij den tijt ansaegen, daerin dachlix deesgelijcks ende veel swaerder geboerde.

⁺ Op den IXen Decembris begrouf ick ter Lely een out bequaem man, verloopen wuyt Heyloe om der guesen gewelt. Dese was maer van hartseer gesturven. Sijn naem was Cornelis Jansz. Die Heer sij dese genaedich. Amen.

Op desen dach bewaerde ick der drie tsevens int voirn. convent met het hoochwaerdich sacrament ende gave den derde oeck het heylich oly. Ende waeren dese mede van Heyloe verloepen, twee broeders met een sijn huysvrou, goet, eerlick ende welvaerent volck, als die tijt goet was, maer verdwijnden nu doer hartseer ende armoede.

⁺ Hier quaeme sprake, dat conincks knechten thuys van Warmen inhadden, doerdien dat het die guesen verloepen waren¹.

⁺ Op den Xen Decembris quaemen noch binnen Amsterdam ter Lely om mij te saluteren heer Aelbrecht Gherbrantsz² met heer Aert Jansz³, Jan Aertsens⁴ soon, tsamen priesters van der Goude, mede verloepen omdat sij haer beswaert vonden met den eedt, die haer gevercht werde⁺ om den guesen te doen. Dese seyden ons, dat heer Dirrick, die soos van

+ Ons broeders met den deken ende andere sommige priesters doen den gueseneedt.

+ f. 179. v.

+ Fortsch spreken van Wijngarden binnen der Goude.

+ Een crijchsman siet men in een pothuys doot leggen.

+ Ter Lely begrave ick één ende geve der drie tsevens haer sacramenten, al vreemdelingen.

+ Ons volck nemet Warmen in.

1 Op 6 Dec. 1573 bezetten de Spaanse troepen het huis te Warmond (Orlers 570).

+ Noch twee priesters van der Goude comen tAmsterdam.

2 Hij had een lijfrente op Gouda (rek. 1572 fol. 78vo).

3 Hij had een lijfrente op Gouda (rek. 1572 fol. 64).

4 Op 9 Juli 1569 werd de nalatenschap van Jan Aertsz den Oude aan zijn kinderen bewezen (weesboek I fol. 216).

+ dAgnieten soos van Amsterdam trout ter Goude een nonne.

[p. 349]

dAgnieten tAmsterdam verloepen, nu ter Goude die nonne, dien hij met hem genoemen hadde openbaerlick op sijn gues getrout hadde ende mede dienst genomen hadde onder den guesen, loepende wuyt roeven ende⁺ ander scelmerie bedrivende, niet minder dan of hij van beghin an dese scelmerie geweest hadden, sonder anschou van sijn priesterlicke ende geestelicke staet, waertoe hij doer sijn beloften verbonden was.

Vertelden dese mij mede, dat dieselfde mijn persoon seer lasterde, als die mijn best gedaen hadde om hem an den hals te brengen, noemende mij een scelm ende met noch ander oneerlicke naemen sceldende. Ende hadde dit voer loon van soeveel deuchde als ick hem hadde tevoeren gedaen, mids hem sijn pater te reconsiliëren altemet, als hijt sonderling qualick gemaeckt had, bij nacht geloepen ende sijn pater naemaels noch qualick toegesproeken had, ende voerts soeveel goede vermaeninge als ick mede hem dickmaels gedaen hadde. Seyden te laetsten, dat die gemeen spraeck onder den gemeente was, dat dese nieuwe rumoor, welck ter Goude geresen was, om den priesteren te bedwingen tot den eedt den guesen te doen doer desen heer Dirrick gecoemen was. Wat souden wij hier doen? Wij suchten ende weenden ende beclaechden dit soeveel te swaerder //, soe wij meerder insaegen, dat⁺ dese confuys wuyt onsselfs volck ende wuyt dien reese, die dit behoert hadden met alle manieren voergestaen te hebben. Maer offerden dit oeck mede den almoegenden God op, hem biddende dat hij toch eens gewaerdichde neder te sien.

Op den XIen Decembris quame bij ons tijding, dat Middelburg in Zeelant⁺ ons volck nu gevictualieert¹ hadde ende dat hetselfde geschiet was met meenichte van royschuyten, die over het ondiep mochten, daer der guesen schepen, die geweldich ende veel waeren, in getal wel tseventich <soe men seyde>, haer niet bescadigen en mochten.

Ende beclaechden wij doer dese tijdinge die van Middelburg hartelick, doerdien wij hier geoersaeckt werden te bedencken desselfs stadts swaer verdriet ende groet hartseer overmids die lange duerende benaudinge haer angedaen van den guesen al van beghinne deses turbels tot dese tijt toe, sonder dat sij noch hope saegen om sekerlick verlost te werden.

Hoorden voorts op desen dach al te sonderlingen reden bij die guvernoer van der Goude, Wijngaerden genaemt, ter Goude opt casteel gehadt, wesende tselfde een sterck argument dat der guesen voertstel maer scelmerie is. Tgunt ick hoorde was dit: Die burgemeesters van stadt waeren bij Wijngaerden op tcasteel eeten ende geviel onder anderen woerden die daer gebruyckt werden, dat een meester Pieter van Asperen², wesende burgemeester,⁺ den guvernoer ondersouckende met clouckheyt dus vraechde: of der yemandt waer die gracie hadde om te prediken apostoliick <catho-

+ Dieselfde soos loopt wuyt roeven ende bereyt den priesters groot confuys.

+ f. 180. r.

+ Middelburg wert gevitalieert.

1 In de nacht van 3/4 Dec. 1573 bereikte het graan, bestemd voor Middelburg, slechts Goes (Van Haecht II, 271).

2 Mr. Pieter Dirxse van Asperen, 1564, 1565 en 1573 burg. te Gouda, 26 Juli 1573 afgezet, 1574 weer burg. Hij had een lijfrente op Gouda (rek. 1545 fol. 57vo en rek. 1572 fol. 88vo). Hij verzette zich tegen het optreden van Lumey (Walvis II, 196). Onjuist is het bericht in het dagboek, dat hij zomer 1574 stierf. Op 16 Mei 1576 kreeg hij toestemming wegens zijn hoge ouderdom de vergaderingen van de vroedschap allen bij te wonen, wanneer hem dat zinde (vr. boek fol. 138). Hij werd begr. St. Janskerk 18 Jan. 1579.

+ Gruwelick wuytsprekinge van Wijngarden, guvernoer van der Goude.

[p. 350]

liick wilde hij met voerdachticheyt niet seggen, alsoe hij wel wist dies woerts behaticheyt> nae die scriftuer, het Oude met het Nieuwe Testament, ende soe het behoert die waerachticheyt, soude dese niet mogen prediken, al waer hij gheen gues? Ende antwoerde dese, dat men nu niet prediken en mocht apostoliick, maer alleen guesiick. Waerwuyt dieselve Mr. Pieter genouch verstaen conde, dattet gunt nu angeheven was maer en liep tot vernielinge ende verdruckinge alre goedere geschicktheyden ende policiën. Die leeser oversiet dit wel ende schickt hem te overpeynsen den verkeertheyt daerin tlant tegenwoerdich was.

⁺ Op den XIIen Decembris liep fame tAmsterdam, dat conincks volck thuys van Lockhorst staende te Warmen met contracte inghenoemen hadden, te weten dat die guesen daerinne sijnde ombeschadicht daerwuyt soude mogen gaen, ygelick daer hij wilde. Ende alsoe hierin waeren twintich personen soe werden die negentien gelaeten, dat sij nae Leyden mochten⁺ loepen, maer werden die twintichste gehouden, // overmids dat dit een sonderling quaetdaeder was bedreven hebbende veel ongeschicktheyts, genaemt Berckenroede.¹.

Op den XIIIen Decembris verstonden wij, dat sekere wuyt Leyden binnen Utrecht gevlucht gescreven hadden an Baldeus, der Spaengers capiteyn,⁺ tegenwoerdelick in den Hage, dat waerachtelick hem notoir was, dat die van Leyden voer weynich tijt voersien waeren met coeren, hem vermaenende dat hij hierom voersichtich soude sijn den wegen te bewaeren van daerwerts eenich toevaert te doen.

⁺ Ende hadde dese briefdraeger oeck bij hem sekere wijn, denwelck mede hebben soude die voirn. Baldeus. Maer werde dese bode doer die wuyt Leyden overvallen ende met brief ende wijn binnen Leyden gebrocht. Die van Leyden braken den brief op ende als sij dien gelesen hadden, soe sonden sij dien voert tot Baldeum met spitelick daer bij te scriven, dat hij hem ymmers nae die missive regulieren soude, bedecktelick te kennen ghevende dat sij noch gheen gebreck en saegen. Ende hielen bij haer den gesonden wijn wuyt Utrecht.

⁺ Mede liep hier onder den gemeente sprake, dat tot Leyden wederom een oproer geweest hadde tusschen den catholiken ende den guesen, daerinne sommige borgeren gebleven waeren, ende was dese confuys geresen doer een missiif an den prinsch gescreven, maer doer des conincks volck intercipeert ende wederom in den stadt gesonden. Het inhout van den brief werde geseyt te sijn versoucke an den prinsche, dat sijn excellentie geliefde te ordineren om sommige binnen den stadt gedoot te werden, overmids dat vrees was van conspiratie tegen hem ende dat die stadt doer² dien sij versochten geëxcuteert te werden, soude mogen coemen weder tot des conincks obediëntie.

⁺ Quamen oeck op desen dach acht waegens met gelt bevracht binnen Amsterdam met convoy van sommige Spaense soudaeten, twelck gesonden werde <soe men seyde> tot betaling van den knechten ende oeck den bootsgesellen op den scepen van oerloch.

+ Thuys tot Lockhorst nemet conincks volck in.

+ f. 180. v.

1 Over hem kon ik niets vinden. Daardoor was het mij niet mogelijk uit te maken, welk lid van deze bekende familie is bedoeld (Goudhoeven 159).

+ Van Leyden tijdinge, dat daer weynich greyn in is.

+ Die van Leyden overvallen een bode van Utrecht, an Baldeus gesonden.

+ Tot Leyden is oproer doer oersaeck van een missiif, bij haer gescreven.

2 Ter verduidelijking voege men hier achter ‘hen’.

+ Gelt compt binnen Amsterdam.

[p. 351]

Op den XIIIIen Decembris verspreyde hem wederom seer quade tijding⁺ van Zeelant. Men seyde, dat ons volck met den scepen een sonderlinge nederlaege gehadt hadde, dat Remmerswael¹ van den guesen overvallen ende verbrant was ende dat alle die daerinne bevonden waeren vermoert ende vernielt waeren. Wij hoerden dit ende worden hierdoer seer bedrouft, soe wij wel saegen dat der boosen tyrannie noch gheen hope van en quame dat bedwongen soude werden. Maer mosten oeck hier paciëntie hebben ende verwachten des Heeren genaede met langmoedicheyt, wel verstaende dat des Heeren oerdelen wonderlick sijn ende dat hem alleen bekent sijn die bequaemste middelen waerdoer ons salicheyt gewrocht werdet.

Op den XVen Decembris werde geseyt dat één van des conincks capiteyns⁺ nu ingenomen hadde die sluys van Goeverwel, teynden die heerlickheyt van Steyn. Ende hadde dit gedaen bij verrassinge, doerdien dat die guesen //, niet beter wetende of ons volck hadden Camerick verloepen, quaemen om die plaets te occuperen.

Twelck vernemende dese Snaeter², sulx dese capiteyn genaemt was, wesende nu hier versch gecomen, heeft hem tegens den guesen verset, hij heeft daerof veel verslaegen ende alsoe sij verstroyt liepen heeft hierdoer een open gecregen den sluys voirn. te mogen innemen³.

Hier hoerden wij voerts, dat een trommelaer wesende van Amsterdam⁺ dienende onder des conincks capiteyn Linde gesonden was met sekere missiven van Noordcarmis an den prinsch binnen Delft. Der was versceyde suspitie, wat datter doens mocht sijn, maer niemant conde yet sekers weten. Ende beoersaeckte hope van wat goets, dat volgen mocht, tgunt Noordtcarmis tot antwoert hadde gegeven desen briefdraeger, die vervaert sijnde om dese bootscap te doen sprack: ‘Heere, weet ghi wel, dat nu een jaer geleden mede sulck een trommelaer, als ick sij, tot den prinsch met brief gesonden sijnde opgehangen werde?’ Ende antwoerde Noordcarmis: ‘Gaet soe u bevoelen wert, want u niet schieden en sal, alsoe het geheel nu anders is dan het was tjaer voerleden’.

Op den XVIen Decembris werde mij geseyt ter Goude geschiet te wesen⁺ binnen dese benaude ende verkeerde tijt, dat die priesters aldaer soe in houcken, winckelen oft camers haer heymelick vouchden den goeden catholiken te preken, sulx eertijts tselfde die secktdrivers gedaen hadden, met groet pericule van doer den guesen hierom overvallen ende met veel lijdens angedaen te werden.

Mede was in dese tijt ter Goude gesciet, dat vader ende kint tsamen van sieckt te bedde leggende haer scickten als diet nemen ende geven wilden. Ende quaeme eerst der guesen predicant van den soon ontboden, die hem versterckte in soedanige verkeertheyt, daer nu die gemeent toegecoemen was. Maer quaeme naemaels tot des vaders begeerte een priester, die desen vader sijn biecht hoorde ende sijn sacramenten ghave nae des heylich kercks

+ Quade tijding wuyt Zeelant van den oerlochscepen ende Remmerswael.

1 In de nacht van 1/2 Dec. 1573 werd Reimerswaal door 's prinsen troepen in brand gestoken, opdat de Spaanse troepen zich daar niet konden nestelen (Van Haecht II, 272).

+ Sprake van Goeverwellensluys van ons volck ingenoemen te sijn.
f. 181. r.

2 Heynrick Snater van Lee, in 1572 kapitein van het 6de vendel onder Bossu, 1577 gevangen, sneuvelde Jan. 1581 bij Steenwijk (Van Buchell 26 en 46 en Fresinga 426).

3 Dit bericht wordt tegengesproken fol. 182ro.

+ Een trommeler wert van Noordcarmis gesonden an den prinsche.

+ Gesciedenisse binnen der Goude.

[p. 352]

gebruyck, daer hij noch soe bij sijn soon cranck ende sieck op een bedde lage. Die vader vermaende sijn soon tot wederkeeren ende dat hij den priester nu gebruyken soude tot sijn salicheyt tewijle hem dat noch geboeren mocht, maer bleve die harnackich ende sterve des anderen daechs.

⁺ Op den XVIIen Decembris verbreyden hem die fame binnen Amsterdam, dat tot Enckhuysen wederom groete treftelicke oerlochscepen toegemaeckt werden, daermede die guesen voerhadden <soe als men seyde> wederom ontrent Amsterdam te coemen met opset desen stadt te verhinderen, dat dien niet soude mogen werden toegevoert van provande oft anders. Ende werden oeck binnen Amsterdam gesproken, dat daer mede scepen toegemaeckt souden werden. Maer en saegen dat noch niet begonnen te werden. //

⁺ Op den XVIIIen Decembris bleef die tijt noch even benaut ende werden gheen troost altijts verhoort, waerdoer dese beroerte beslecht soude mogen werden.

⁺ Die menschen sach men soe benaut ghaen als dien tleven verdroot, twelck quame doer oersaeck van vrees dien hier ygelick overviel, overmids sulcke ongenaede als men gestaedelick verhoerde dat nu meenich eewich mensch most lijden ende verdragen. Der quamen wel somtijts die wat goets bootscapten, maer werden veeltijts dat met andere contrarie fame verduystert. Ende dede den goeden die meeste swaericheyt, dat sij al meest vernaemen dat¹ soe quade wuytstellen als van den guesen met spiticheyt ende bitterheyt verspreet werden waerachtich te sijn, mids dat oeck falgeerden tgundt denselfden voer troost altemet angegeven werde. Och twas soe swaer ende lastich dus geperst te ghaen, altijts joekende om verlossinge ende die nymmermeer niet alleen ontfangende, maer noch altijts met swaerder gedreycht werdende, dat het qualick te scriven is, sulx oeck soe wie eenich verstant gebruyckt selfs wel gevoelen mach. Ende bleve dese benautheyt geduerich hoe langer hoe swaerder in gheen ander maniere dan of God den goede menschen geheel verlaeten, vergheten ende den godloosen overgegeven hadde gehad, sonder anhoeren van soe meenich kermen, suchten, huylen, roupen ende vuerich bidden als die goodsvruchtige⁺ geperste continueerlick gevonden werden te doen. Reese oeck dit hartseer op dese tijt daerdoer te lastiger, want hier nu faeme beghan verspreet te werden dat die guesen oeck meester waeren geworden van Middelburg in Zeelant, welck tot dese tijt toe hem met alle vroemicheyt ende trouwicheyt tegens den guesen hadde verweert. Men seyde, groet gebreck van victualie desen bedwonghen hadde haer met contracte den rebellen te ondervougen, alsoe des conincks armey qualick toebrengen conde van dien te becomen. Wat soud men doen? Die quaden glorieerden, alsof sij in allen versekert geweest hadden, dat sij voert nymmermeer van yemant souden mogen werden ondergebracht ende gestraft. Ende troerden die geperste goeden twivelende werwerts dit regement noch toe loepen soude, maer hoepten evenwel noch dat het met Middelburg soe quaet niet en was.

⁺ Op den XIXen Decembris werde tAmsterdam tot den Nieuwe Nonnen begraven een goet lantman wuyt Heyloe, int selve convent gestorven van

+ Tot Enckhuysen werden wederom oerlochscepen toegemaeckt.

+ f. 181. v.

+ Die benautheyt wasschet altijt swaerder.

1 Ter verduidelijking late men ‘dat’ vervallen.

+ Fame, dat Middelburg oeck geuse soude sijn.

+ Dirrick Woutersen van Heyloe sterft tot die Nieuwe Nonnen.

[p. 353]

groete benautheyt, als hij hier voerheen wel een half jaer tijts van den guesen verjaecht sijnde hadde gelogeert geweest. Sijn naeme was Dirrick Woutersz, broeder van den broutster deses convents, wiens moeder oeck ballinck sijnde recht voerens hier mede gesturven ende begraven was. Die Heere gewaerdich deser zielen genaedich te sijn.

Op desen dage werden wuytgesteken dat Delft wederom conincks was,⁺ maer en conden die benaude ende bedroufde harten tselfde niet geloeven, doerdien dat sij insaeghen // die bijsonderlinge der guesen verkeertheyt⁺ ende naerstige clouckheyt om haer te verweeren tegen ygelick, dien sij saegen ofte vernaemen dat haer wilde tegenstaen.

Op den XXen Decembris beghan spraeck te coemen, dat die hartoch⁺ van Arschot¹ met den prinsch van Araengen tsamenspraeck houden souden, ende werden geseyt dat die prinsch hemselven wilde verontsculdigen. Ende was dese selve prinsch nu al wuyt Delft gescheyden, gereyst sijnde nae Dordrecht² ofte nae Zeelant.

Op den XXIen Decembris werde die quade fame, welck voerens verspreet⁺ was dat Middelburg goes soude sijn, verandert ende hoorden gheheel contrarie, te weten dat dieselfde stadt nu doer des conincks volc victualie ende provande in gecregen hadde met sekere pleyten wuyt Antwerpen gesonden. Ende werde dit op desen dach sterckelick onder den goeden met continuatie geaffirmeert, als tghunt geheel waerachtich was, waerdoer oeck geschiede dat sommighe hierdoer sonderling verblijt werden, vertroest in de verlichtinge daergheenen, die seer lange in groeter benautheyt binnen Middelburch geseten hadden.

Men beghan op dese tijt oeck wederom gestadelick te verspreyen van⁺ veel versch crijchsvolck den coninck toegedaen nu neder te coemen ende dat veel oerlochscepen souden toegemaeckt werden.

Van het innemen doer Snaeter den sluys Goeverwel ontrent Steyn,⁺ daer voerens of geteykent staet, vernaemen wij hier dat maer fabulen waeren, sulcks wuytgesteken doer anderen, dien genuchte was den benauden mids deesgelijck versieringhen te bespotten ende haer swaerichheyden dan lastiger te maeken, als sij naemaels souden vernemen dat sij maer met logens gepaeyt en waeren.

Op den XXIIen Decembris quame tot Amsterdam die nichte van (den)⁺ pater sinte Agnieten, heer Willeboert Gielisz, sijn susters dochter, ende vertrock dese wederom veel verdriets, twelck van den goeden ter Goude vanwaen sij nu quaeme geleden werde. Sij seyde oeck, dat daer tegenwoerdelick⁺ in sint Janskerck wel drie ofte vier preeckstoelen stonden, op welcker ygelick predikanten quamen van diversche seckten, roupende ende lasterende ygelick om quaet over die geschickte des heylich kercks ordinantie ende allen den geestelicken staet.

Op den XXIIIen Decembris was tijdinge, dat die gosen wuyt Alcmaer coemende⁺ om tegens des conincks soudaeten een tocht te doen van denselfde

+ Wuytsteeck van Delft.

+ f. 182. r.

+ Tijdinge van den prinsch.

1 Philips van Croy, hertog van Aerschot, etc., geb. 1526, drijvende kracht tegen het verbond der edelen, raadgever van Alva, diende later aan Staatse zijde, 1579 verzoend met Parma, trok zich daarna terug, st. 1595 (B.N.B. en W.P.).

2 Op 14 Dec. 1573 kwam de prins te Dordrecht op doortocht naar Zeeland (V.A. 436).

+ Contrarie tijding als voren van Middelburch.

+ Fame van nieu crijchsvolck, twelc coemen sal.

+ Van den sluys bij Goeverwel inne te sijn is logental.

+ Ter Goude wert veel geleden.

+ Ter Goude sijn diversche predicanten.

+ Van de Alckmaerse guesen.

[p. 354]

seer overvallen sijn, sulx datter veel guesen bleven ende worde een burgemeester van Alckmer hier gevangen.

Op den XXIIIIen werde ons van één, die wuyt den Hage quaeme, voer seker fame^a angedient, dat nu veel wuyt des conincks soudaeten van den Haech, van Vlaerdingen ende van andere wegen gereyst waeren nae Ouderschie om die plaets met gewelt te occuperen.

⁺ Op den XXVen, welck was den heyligen Kersdach, hoerden wij wuyt continuele faeme, dat ons volck den Oudeschie in hadden ende mede in Delfshaven waeren¹. Ende hadden die guesen, als sij saeghen dat sijt niet houden en mochten, die kerck van Ouwerschie in brandt gestelt.

Wuyt Delft was Pieter Opmeer² sijn huysvrou tot hem in den Hage gecoemen, met convoy van sommige guesen geleyt in vrienscap, ende werden Pieter voirs. van denselven ontboden, dat hij toch het beste voer⁺ haer wilden // doen ende dat hij wel tevreden soude sijn, want sij hoepten onlanx noch met malcander die wijn te drincken ende tsamen wederom versaemt te sijn.

Des prinschen bloetvaendel was suspitie of dat nae der Goude gereyst was.

⁺ Op den XXVIen Decembris quaemen missiven van Baldeus, capiteyn overt garnesoon van des conincks volck in Hollant verspreet, tot den burgemeesteren van Amsterdam, vercondigende dat Oudeschie waerachtelick in was ende dat die guesen daerwuyt verloepen waeren. Maer en vervolchde die tijding van Delfhaven oeck conincks te sijn niet ende werde geseyt, dat die guesen die plaets noch behielen.

⁺ Op desen dach werden tAmsterdam begraven eene Gerrit Thomisz³, broeder van Vrederick Thomisz, nu oeck tot Enckhuysen gevangen man gesturven. Dese waeren tsamen van der Goude ende hadden den coninck alle die tijt van desen turbele gedient, maer was Gerrit nu van sijn dienst⁺ ontslaegen ende int gasthuys coster geworden, maer werde Vrederick met die grave Boshuy gevangen, als hij eerst seer gequetst was doer der guesen fortsch schieten ende sterve oeck daerof. Dese haer zielen sij God genadich. Amen.

⁺ Op den XXVIIen Decembris verstonden wij wederom, dat voerseker wuytsteeck ende logentail was alletgheen van Baldeus missiven roerende Ouwerschie verspreet was, waerdoer die goede gevluchte ende verdreven catholike soe veel te meerder haer bedrouft, benaut ende beswaert vonden, soe sij saegen, dat die guesen haer hierdoer altijt swaerder opghaven ende om des heylich kercks anhangers te verwijten ende met groete smeedicheyt te bespotten haer geheelick keerden.

⁺ Op den XXVIIIen geschiede binnen Amsterdam, dat een lantman met sijn broeder tsamen op een baer sijnselfs soon, die gesturven was in dese ver-

a Er staat ‘quame’.

+ Ouderschie ende Delfshaven neemet des conincks volckin.

1 Dit wordt tegengesproken op de volgende folio.

2 Petrus Opmeer, geb. Amsterdam 1526, tr. 1547 Sophia Sasbout te Delft, vestigde zich aldaar, geleerde en schrijver, week uit in 1572 en vestigde zich eerst in de Zuidelijke Nederlanden, later te Amsterdam, st. 1595 (N.N.B.W. en Vermaseren 191).

+ f. 182. v.

+ Van Delfshaven dat het coninx is, wert vernomen wuytstel te sijn.

+ Gerrit Thomisz stervet tAmsterdam.

3 Op 27 Dec. 1573 werd hij begraven op het kerkhof van de Oude Kerk.

+ Vrederick Thomisz stervet tot Enchuysen.

+ Van Ouwerscie is mede logen.

+ Die vader draget sijnselfs soon met een baer te grave.

[p. 355]

stroyenghe, over straet te grave drouch ende men saghe hier oeck nyemant anders bij, twelc toch een claerlick teyken was, dat den menschen alle haer affectiën verghingen, gemerckt desesgelijck nu gewoenlick geschiede ende nochtans niet vernoemen werde, dat yemant hierom yetlick hem verscrickte oft bedroufde. Jae al hadde daer een beest gesturven, gheen ander misbaer werden der gemaeckt.

Men saghe oeck, dat vrouwen als sij wuyt het lant in den steden quaemen,⁺ daer sij gebaert ende haer kinder ongedoopt moeten houden hadden, dese selver te kerstenen ter kercken droegen, sommige out een half, sommige een heel jaer ende wel ouder of jonger. Die mogende God is bekent, waertoe hij tot noch toe gedoocht, dat die goeden dus lange met soe vervaerlicken last benarret werden.

Op den XXIXen hoerden wij, dat ter Goude nu int hoochtijt van Kersmis⁺ het nachtmael wuytgedeelt was met groot confuys van kinderen ende andere, die hier geheel ongescicktelick riepen ende rumoer maeckteden, sulx dat die guvernoer Wijngaerden hem beghave om stilte te maeken ende daertoe hem onder het dringen van den volck te begeven gheen werck en maeckte. Men seyde, dat het ter Goude mede seer sturf ende groete dierte quaeme in alle dingen. Ende was nu daer een priester, pastoor van Bercou¹,⁺ wuyt die gevangenis gelaeten met conditie dat hij most eedt doen van gheen kinder meer te doepen nae manier der catholiiken, sulx hij gedaen hadde eer hem die guesen om dieswil vingen.

Op dese tijt werde sterckelick geseyt, dat die hartoch van Arschot, die⁺ heer van Barlamont met Viglio nu wuyt waeren om met den prinsch te communiceren ende van accort te tracteren. //

Op den XXXen Decembris hoorden wij, dat des coninks soudaeten⁺ Pijnakel² inhadden ende dat dieselfde oeck te Sevenhuysen bescanst laegen,⁺ seer besich ende doende om den IJsele te besetten ende te beletten van alle toevaert nae der Goude.

Men seyde ons mede, dat die van der Goude noch gestadelick arbeyden⁺ om haer blockhuys geweldich te maeken ende dat die goede daer met sonderheyt geschattet ende benauwet werden.

Werde mede hier verbreet, dat die nieuwe guvernoer tegenwoerdelick⁺ tot Berghen was ende apparaet maecktede om die van Middelburg verder ontset te doen.

Op den laetsten Decembris vernaemen wij noch anders niet dan alle verdriet, alsoe toch in de monden van den menschen anders niet en was dan verkeertheyt. Ygelick brocht voer nieuwe maer sulx ygelick gesint waer ende ghaerne hadde gesien dat geschiede. Ende was sonderling te verwonderen, dat beyde pertiën altijt haer saeke dochten die schoonste te sijn; oeck al verhoerden sij contrarie, soe en conden sij haer niet laeten diens maeken, of die geseyt werde, dat die nederlaege voer die doere stonde, hadden evenwel goede hope van victorie. Twelck den doochtsaemen tot groete benautheyt ende bedrouftheyt stonde, alsoe sij hem hierdoer in weynich hoeps vonden van wederom vrede te ontfangen.

+ Die moeders dragen haerselfs kinder te kersten.

+ Ter Goude wert het nachtmael wuytgedeelt.

1 Egbert Jakobsz Spijers, geb. Oudewater, pastoor van Berkenwoude, stichtte 1580 in Oudewater een gasthuis (Van Heussen Utrecht III, 408).

+ Daer coemt oeck een priester met conditie wuyt die gevangenis.

+ Wuytsteeck van hope in pays.

+ f. 183. r.

2 Pijnakker.

+ Fame van Pijnakel ende Sevenhuysen.

+ Van der Goude.

+ Middelburch.

[p. 356]

Mij spraeke op desen dach een seer eerbaer persoon an ende vertelde mij met groete weemoedicheyt van sijnselfs soon, die, naedemael hij den coninck een deel tijts gedient hadde, verloepende hem onder den guesen begave, met dien terstont als hij daer gecomen was veel quaets bedreve ende sonderling hem ontginck tegen een goet catholiick, dien groet ongelijck ende groete forsicheyt andoende. Ende sprack dese aldus getribuleerde catholiick, dat hem verdocht van desen sijn ongenaedicheyt, overmids dat hij wel wiste hoe goedertieren doochtsaemigen vader dese hadde, dien hij niet en twivelde of soude liever storven dan hij yemant soude willen eenich verdriet andoen. Waerop dese antwoerde, dat hij op sijn vader niet en pasten ende gheen werck maeken en soude van hem met te doorsteken oft schieten om hals te brengen. Die leeser mach wuyt dusdanige vruchten mercken, in wat groeter desolaetheyt ende elende die menschen in dese tijt sijn geweest.

4 Waarschijnlijk is bedoeld broeder Cornelis, die geboortig was van Nieuwpoort.