Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 1

[Oktober]⁺

Op den eersten Octobris versceyde wederom wuyt het convent van der⁺ Lely een religioes, genaemt Anna Jans¹, nonne van Room tot Leyden,⁺ ende wuytgedaen sijnde doer haerselfs motiif haer geestelick habijt, twelck tvoirn. convent van der Lely haer mindelick gegeven ende angedaen hadde, is sij waerlick nae Haerlem getrocken om daer op haerselven te sitten.

Op dese tijt wast binnen Amsterdam geheel stille in alle manieren of der⁺ gheen crijch hadde geweest. Die oerlochscepen bleven al op een plaets sonder yet an te rechten. Van Alckmaer werde gheen gewach mendallen gehoert. Ende alsder eenige tijdinge ofquame, soe vondt men altijt daertegen wederom contrarie rumoer. Als voer seker vertelt werde, dat het leger daer opbreken most doert groete waeter twelc tot dier plaetse was, soe quamen ander ende affirmeerden dat men daer op een nieuwen seer gescoten hadde ende den stadt nu sekerlick bestormen soude, twelc oeck altemael onder die hant geheel loogen gevonden werde.

Hoorde oeck hier van één wuyt Vrieslant, dat ontrent een maent geleden⁺ in Vrieslant een wonderlicke inundatie geweest hadde, waerdoer die dijcken ingebroken, die greynen opt velt in menichte bedurven, wel vijfduysent beesten met veel menschen verdroncken waeren, sulx dat die zeede daer tegenwoerdelic tlant over die vier mijlen wijt ende zijt inhadde, daerover vloyende ende ebbende. Men seyde, dat soe lange Eemde Eemde geweest hadde desesgelijcks scade daer noyt geschiet was².

Worde ons mede op desen dach van der Goude geseyt, dat daer tegenwoerdelick⁺ wederom groete swaericheyt geresen was, waerdoer die menschen soe benaut werden dat sij die straten scarp betreden dorsten, overmids dat haer oeck die cleederen van tlijf genomen werde. Ende werden nu daer sonderlinge groete wacht in den poorten gehouden.

Op den anderden Octobris hoorden wij wederom spraeke van des conincks⁺ oorlochschepen, dat die nu weder gereeschap maeckten om tot den vijanden te tijden ende was die grave van Boshuy darwerts wederom selver in persoon gereyst. Men seyde, dat oeck wuyt Vrieslant scepen coemen souden tot deser haer assistentie.

Van Alckmaer hoerden wij op desen dach, dat het leger daervoer opbraeke⁺ om saeke dat het water daer soe veel ende hooch waer, dat men gheen angange mocht bemercken om den stadt te becrencken ofte te bestormen. Men seyde, dat het geschut nu al vandaen vervoert was tot ontrent Egmont.

Verrese mede binnen Amsterdam op dese tijt nieuwe swaericheyt, doer oer-⁺

+ f. 164. v.

+ OCTOBER.

1 Waarschijnlijk was dit Anna Jansdr., geb. Antwerpen 1544/45, kreeg in 1601 alimentatie te Antwerpen als zuster van Roma (H.B. 1925, 84).

+ Anna Jans scheyt van Room.

+ Groete stilte beroerende die crijchhandeling.

+ Inundatie in Vrieslant.

2 In Juli 1573 wordt melding gemaakt van een watersnood in het Noorden als gevolg van de slechte toestand van de dijken sedert 1570 (Rengers ten Post I, 358).

+ Ter Goude is wederom oproer.

+ Rumoor, dat die oorlochscepen weder tot den vijanden trecken sellen.

+ Tleger breket voer Alckmer op.

+ Nieuwe swaricheyt tot Amstelredam.

[p. 316]

saeck dat die grave van Boshuy desen stadt voerhielt van haer soudaeten¹, dien sij nu lange tot haer bescerminge hadden gebruyckt wuyt haer poerters, te ontslaen ende in de plaets van dien te ontfangen wel negen ofte tien vaendel Spaengers. Hier was die wet geheel in geturbeert ende sochten dit met alle reden te wederleggen. Oeck vondt men onder den gemeente groete⁺ bedrucktheyt, als die haer beclaechden, dat allesulcke // benautheyt, als sij tstaende desen turbele geleden, ende vromicheyt, welck sij bedreven hadden, haer niet mocht werden tot eenige verlichtinge, siende dat sij altijts swaerder overvallen werden. Maer en conden niet sekers vernemen of dese opheve bij hemluyden soude voertganck hebben dan niet.

⁺ Op den derden Octobris werden ons confrater die pater van den Magdalenen binnen der Goude, wesende te Amstelredam als ballinck tot sijns susters huys, met die wuyterste sacramenten bewaert doer ons, sijn prior ende sijn medebroeders, die den heylige sacramenten brochten wuyt het convent van der Lelye, maer droegen dieselfde bedecktelick sonder scelle om anderen niet te verbeelden, hoewel wij tselfde deden met open consent van den pastoor aldaer.

⁺ Op den IIIIen Octobris geboerden dat die joncste priester van den Donck, priester geworden staende desen turbele doer toedoen van sijn vaeder, welck hij tot Utrecht had, sonder aviis van sijn prior, gecomen is tot den Nieuwe Nonnen binnen Amsterdam, daer sijn prior genouch geheel miserabel nu om goodswil ende want hij van der oerden was ontfangen was. Hier eystede dese <heer Christiaen was sijn naeme>, dat sijn prior hem den cost bestellen soude ende seyde opelick dat hij sulx oeck wilde hebben, met dreygemente dat hij daer van meeninge was te bliven, al soude hij van honger vergaen. Ende wilde oeck dese hem niet laeten onderwijsen met dat hem onderwesen werden dat hij ongelijck hadde, overmids dat hem open stonde sijnselfs vaders huys, die binnen Utrecht een vicarius was ende daerom hem wel voeden mocht, ende sijn prior heel arm was, maer riep even stive dat hij wilde doen sulx als dede sijn prior; aet die, hij wilde mede eeten, ende mendiceerde, hij wilde mede bedelen. Ende bleve soe fortsch voer tconvents poort sitten die geheele noontijt van ellifen tot over één ueren, sulx dat die goede prior doer dese oersaeck gedwongen werden den middach sonder eten of drincken over te brengen, als die wuyt den convent sijnde niet dorste in coemen, sorch hebbende dat hem die doer overloepen soude werden. Ontrent den avont, als hij sach geen victorie te⁺ mogen vechten, soe verscheyde hij hem vandaen ende reysde wederom nae Utrecht. Die saeke waerom dese van dit convent niet ontfangen en werde was menigerley. Ten eersten, want hij noch een vader hadde, daer hij in dusdanige desolaetheyt meest toe behoerde te tijen. Voerts overmids den benaude tijt, waerdoer tconvent soe geperst werde, dattet niet en saege hoe het samen soude mogen bliven. Mede dede oeck veel hiertoe die groete stouticheyt, welck sij saegen, dat dese religiose met sonderling qualick spreken van sijn prior bedreve. Ende wel meest, dat sij niet en wisten wie haer noch meerder opcoemen soude van priors ofte andere goede heeren, die noch vluchten mochten ende nieuwerts souden inghanck weten te vinden.

1 Eind Juni 1572 had Amsterdam twee vendels van samen 320 man stadssoldaten in dienst genomen om te ontsnappen aan een Spaanse bezetting (Ter Gouw VII, 32).

+ f. 165. r.

+ Pater Claes Suermondt wert bewaert.

+ Broeder Christaen rumoert voer tconvent van der Lely.

+ Reden waerom geweygert wert den voirn. religioes.

[p. 317]

Op den vijfden Octobris ontrent vespertijt werde wuyt Amsterdam ghesien,⁺ dat die oerlochscepen tot malcander anquaemen ende schoten vreeselick.

Op desen dach werde binnen Amsterdam die butter vercocht thalf vat⁺ voer een ende dertich R. gl. ende tien st. ende quame tselfde, doerdien dat die beesten overal vernielt werden ende mede om die gestadige regen, welck continueerlick viel.

Quamen mede op desen dach doer Amsterdam ende reden nae Haerlem ontrent derdalf hondert paerden. //

Op den VIen Octobris sprake ick een die van Haerlem quaeme, daer sij⁺ wel vijf ofte ses weken geweest hadde. Dese vertrock mij seer groete swaricheyt⁺ vandaen, hoe daer ygelick benaut ghinck ende hoeveel volcks daervan verloepen was doer oersaeck van die groete last van het peunieren ende oeck der soudaeten forscheyt, waermede die borgers gestadelick gequelt werden. Sij seyde, dat in Haerlem gheen tweehondert mannen, die borgeren waeren, gevonden mochten werden. Vertelde voerts, dat het daer seer sturf ende die menschen malcander niet meer achten dan of sij beesten geweest waeren,⁺ alsoe die menschen sonder medoogen van andere daer gesien werden opt straet te sterven ende bleven die lichaemen soe opt straet onbegraven leggen wel twee of drie daegen.

Oeck geboerde op dese tijt, dat Gerrit, Job Floren¹ van der Goude⁺ sijn soon, wuyt Haerlem gheen raet wist om te coemen, als hij daer met den Amsterdamse Agnieten haer beesten ontrent of bet als een maent geweest hadde ende nu wederomme soude reysen, dan dat hij hem in een kist dede sluyten, die in een schip geset was, welcke kist met ander goet overleyt ende beset was ende was hierenboven dese kist met een susterken beseten².

Geboerde noch op desen dach, dat die guesenscepen een boet van ons⁺ oerlochscepen machtich werden ende vinghen denselfde mids doënde alle tvolck, twelck daerinne was, maer creghen ons volck ter selfder stonde met gewelt weder dieselfde ende deden den guesen, daer toe inne sijnde, sulx sij den onsen gedaen hadden. Men seyde, dat daer van ons volck bleve ontrent vijftich mannen ende van den guesen wel vijfhondert.

Op den VIIen deser maent quame bij mij die soon van Vetgis, broder van⁺ Ael van Bergen³. Hij worde genaempt Ridder⁴. Dese toonde mij een missive van den hartoch an Baldeus⁵ gesonden, inhoudende dat hij twee vaendel knechten soude senden tot Haestrecht ende Steyn om die plaets daer verder te bevriën van der guesen gewelt. Ende vertrock mij, hoe dese

+ Doorlochscepen comen an malcander.

+ Groete dierte in de butter.

+ f. 165. v.

+ Van Haerlem.

+ Groete deerlickheyt.

1 Job Floren had huizen in eigendom te Gouda (kohier 1556 fol. 18vo).

+ Gerrit Joppen van der Gou.

2 Het is niet duidelijk, of dit geschiedde om het punieren te ontkomen of om aan de vijanden rondom Haarlem te ontsnappen.

+ Van de oerlochscepen.

+ Haestrecht ende Steyn.

3 Alyt van Berch had een lijfrente op Gouda (rek. 1572 fol. 69vo). Ael van Bergen had in 1587 een losrente van 25 gulden per jaar ten laste van het voormalige St. Cathrynenconvent (rek. de Lange fol. 42vo).

4 Waarschijnlijk is bedoeld Jan Cornelisz Ridder, op wie op 26 Juni 1569 een graf werd overgeschreven, dat stond ten name van Neel van Berch. Op 25 Sept. 1581 werd dit graf overgeschreven op Jan Dirrickxz Vet. (grafboek Janskerk fol. 64). Jan Cornelisz Ridder week uit en zijn goederen werden geannoteerd (rek. van Schawijck fol. 55).

5 Francisco Baldes of Valdez, kapitein in het Spaanse leger, belegerde Leiden, st. Antwerpen 1580 of 1582 (Van der Aa).

[p. 318]

haer daer souden bescansen, een scans bij Goeverwel, dander tot Haestrecht ende die laetste in ons convent.

⁺ Op den achtsten Octobris werde noch niet anders verhoert dan van groete benautheyt onder allen menschen. Men seyde, dat die guesen sonderling welgemoet waeren, hebbende in haer scepen seer veel volcks.

⁺ Der werden wederom seer stijf over nacht ende dach binnen dAmsterdamsche conventen gebacken voer den leger tot Alckmer, daerof gesproken werde dat gheheel benaut was ende genouch honger leedet. Het broot twelck nu gebacken werde was half spelt ende half rogge.

⁺ Op den IX Octobris hadden wij tijding, dat die prior van Syon ontrent een maent geleden binnen der Goude gevlucht was ende, gebeden sijnde van verde om den gevangen pater van den Clarissen, die niet anders wist of hij soude gedoot werden, sijn biecht te hoeren, tselfde weygerde, vrees hebbende dat hem daerom veel leets soude mogen overcoemen, angesien die tijt nu sulx was, dat alle doecht vervolcht werde ende die boosheyt den overicheyt had.

Als nu dese Clarissenpater sijns gevangenisse vrij was ende paspoort hadde om sijns weechs te mogen reysen, alsdoen versocht die voirn. prior met denselfde onder sijn paspoort te vertrecken, maer, angesien tselfde maer⁺ één wuyt en druck // tede, en dorst hij dat niet toelaeten, sorch hebbende dat sij daer beyde doer in last coemen souden. Bleve hierom tot die stonde die prior noch binnen der Goude.

⁺ Op den Xen Octobris hoerden wij, dat tot Leyderdorp ende Soeterwou conincks knechten gecoemen waeren ende dat op den Leytsendam volck van conincks wegen comen soude.

⁺ Ter Goude waeren gesturven Claes Maertensz met sijn huysvrou wuyt groeter benautheyt, welck hem overquaeme doer der quaeder fortsche.

Op den XIen Octobris reysden nu vrachtscuyten nae Leyden ende riepen die scuytvoerders: ‘te Leyden, te Leyden’, in gelijcker maniere, al hadde Leyden nu goet geweest, maer en was noch sulx niet, want sij tot Leyden noch niet coemen mochten, maer alleen tot Leyderdorp, daer des conincks knechten nu laegen, twelc evenwel veel verwonderden ende blij maecktede, als dien hierwuyt den hope rese, dat die Heere ymmers te laetsten nedersien soude.

⁺ Op desen dage dede heer Aerent, religiose van den Hem, binnen Amsterdam tot die Magdaleenen sijn eerste misse.

Waeren mede op desen dage veel scuyten te Amsterdam gearresteert ende worden nae Haerlem gesonden om vandaen tghescut, twelck voer Alckmer geweest hadde, te halen ende nae Utrecht te brengen. Der liep fame dat ment nae Brabant voeren soude, daer gheseyt werde dat men wederom beghan te tumultueren.

⁺ Tot Haerlem geschiede soe langer soe meerder deerlickheyt. Daer werde nyemant ghespaert; gheestelicheyt, waerlickheyt, ygelick vonde hem sonderling deerlick doer den soudaeten getribuleert. Oeck sterven daer seer veel menschen, twelck gesuspiceert werde dat ghesciede doer benautheyt van harten, twelck van veel gedraegen werde ende mede doer den quade spijse, welck sij voerens lange mede gevoet waeren. Ende en quame gheen troost mendallen, maer rees altoes die vrees veel hoeger, soedat die verloepe

+ Benautheyt.

+ Men backt wederom voert leger.

+ Van den prior van Syon.

+ f. 166. r.

+ Tot Leyderdorp.

+ Ter Goude stervet Claes Maertensz.
Men vaert nae Leyden.

+ Arnoldus van den Hem doet sijn eerste misse.
Tgescut wert vervoert.

+ Benautheyt tot Haerlem.

[p. 319]

catholike niet anders wuytwendelick conden sien dan of die Heere sijn bermhertige oeghen haer geheelick ofgetoegen hadde.

Ghesciede noch op desen dach een treftelick bestokinck onder die oerlochscepen,⁺ daer veel volcks bleve an wedersijde ende werde in de gronde geschoten een groet schip van den conincks sijde, daer capiteyn of was een van der Goude, Vrederick Thomisz¹ genoomt, wesende sonderlinck⁺ goet ende catholiick, die mede met alle den soudaeten ende boetsgesellen daerin bleven, wesende in getale over die anderhalf hondert, wuytgesondert ontrent twintich die met twee boeten daerof quaemen. Voert en conden wij op desen dach niet verhoeren, hoe dat het geëndet was.

Op den XIIen Octobris ontfingen wij tijdinge, dat oeck Oudewaeter⁺ belegert was. Ende werde binnen Amsterdam groete droufheyt bemerckt, doerdien want nu breet wuytgeleyt werde die groete nederlaege, welck ons coninx scepen geleden hadden op dach tevoeren. Men sach het overblijf van dese scepen ontrent desen avont wedercomen niet verde van Amsterdam⁺ in het tIJe. Die fame liep, datter voerseker vier van die groetste scepen gebleven waeren ende oeck die amerael, daerinne die grave van Boshuy selver in presentie was ende hem vromelick geweert hadde. Die gemeente van den burgerie sach men heel qualick tevreden te sijn, doerdien want sij wel vermerckten dat haer nu die hope falgeerde van die see verbij Enckhuysen open te crighen, waerop sij haer verlaeten hadden dat hem provan // de van soude coemen, twelck tegenwoerdelick bij hemluyden seer costelick⁺ was. Die vreemde verjaechde priesteren ende andere goede verloepe catholiken⁺ verdwijnden in haerselven, sulx dat men haer openbaerlick sach in kercken ende oeck opt straet den traenen over den oegen te loepen ende oeck te huylen, als die haer nu vonden geheel desolaet sonder te coenen vermercken waen haer eenich troost vandaen mocht coemen ende daerom gedreycht ghingen om van gebreck te verghaen, alsoe sij toch nu doer het lange dolen al verteert hadden, soe wat sij wisten te crigen. Maer verhieven haer die quade rebelle, die niet anders en sochten dan dat het gheheele lant tot alle woostheyt verworden mocht. Ende staeken oeck dieselfde seer op tot sonderlinge verkeertheyt, verachtende des conincks soudaeten mids die te noemen: ‘paependienres’, sulx dat die schuytvoerders tot Amsterdam van den burgemeesters ordinancie hebbende om sekere conincks knechten met haer schuyten an sint Anthonisdijck te setten opelick wuytriepen: ‘Wij willen gheen papenknechten meer in onse schuyt hebben, maer wel guesen’.

Op den XIIIen Octobris continueerden die swaere bedroufde fame van den nederlage voer den catholiken op die scepen, maer falgeerde dat geseyt was van vier schepen gebleven te sijn, want nu openlick bleeck alleenlick twee gebleven te sijn, daervan het een was dammerael ende het ander Vrederick⁺ Thomasz voirn. Ende was sekerlick van den guesen gevangen ende wechgevoert die edele waerdige heere grave van Boshuy, ons genaedige stadhouder. Hier rees terstont groote beroerte, doer oersaeck want nu ygelick sijn gepeynsen in wedemoedicheyt wuytspraeck. Der waeren die dit jammerlick beclaechden, doerdien want nu bijnae alle Nederlantsche

+ Slach tusschen den oerlochscepen.

1 Hij stierf te Enkhuizen in gevangenschap (dagboek).

+ Vrederick Thomisz blijft.

+ Oudewater.

+ Deerlicke nederlaech in onse oorlochscepen.

+ f. 166. v.

+ Der priesteren ende catholiken haer groete swaericheyt.

+ Die grave van Boshuy wert gevangen.

[p. 320]

⁺ heeren te niet waeren, tsij doot ofte over den andere sijde, ende hierom tlant nu gevreest stonde om van vreemdelingen geregiert te werde.

Andere spraeken qualick van den hartoch, als dien sij weten dese des lants desolatie, seggende opentlick, dat sij hem wel toewensten die fortune, welck nu was den grave voirn. overcoemen. Men hoerde oeck, datter in bitterheyt gesproken werde datter toegesien soude werden, dat die hartoch sijn beenen hem wuyt Amsterdam niet en drougen. Ende stonde sonderling te beclagen, dat nyemant ofte seer weynich gevonden werden, die ter harten quaemen ende kennisse ontfingen waervan sekerlick quame dat dit swaer verdriet ons dus deerlick altijts lastelicker overviel, te weten onse verstijfde harten, waerdoer wij toch noch toe gehouden werden in alle ongeschicktheyt overgegeven alle lichtvaerdicheyt tot sondigen in verscheyde manieren, sonder dat wij niet alleen ons niet queten in de geboden Goods ende onderhoudenisse van des heylich kercks goede ordinantiën, maer dat wij oeck die ons niet en ontsaegen te verontwaerdigen, die ons van dies vermaenden ende ten besten rieden.

⁺ Quamen mij oeck op desen dach anspreken twee buytensusteren¹ van den Clarissen ter Goude, die nu binnen twee dagen tevoeren tot Amsterdam gecomen waeren. Ende was die één hiervan genouch buytenmoeder van thuys, S. Emmetgen genaemt. Dese vertelden veel verdriets van der Goude, soe over den goeden priesteren, religiosen ende catholicken als over den kercken ende conventen, daer nu al turf- ende hoyhuysen of gemaeckt⁺ werden. Twas al deerlick om hoeren, maer mosten paciëntie // hebben.

⁺ Geboerden voerts op desen dach, dat doer die nederlaege van den scepen het coorne sonderling costelick werde, sulx dat nu tgunt daechs tevoeren wuytgeropen was niemant om gelt crigen mocht, in alle maniere of ygelick die moet geheel verloren had geweest van enige gracie ofte genade in dese desolatie te mogen crigen wuyt den hemel, daer ygelick meer behoerde gedocht te hebben, dat toch nu sekerlick vertroestinge gewacht werde, overmids kenlick is, dat dan die Heere meest sijn volck hem pleech bermhertelick te vertoenen, als sij genaeken die wuyterste desolatie, sulx hier geschiede.

⁺ Op den XIIIIen Octobris werde wederom tarwe wuytgeroepen, tmudde voer sevendalve R. gl. met een halve st. ende was hier te vermercken des Heeren wonderlicke gracie, die nu wederom toocht dat hij goet is.

⁺ Hoorden oeck hier, dat ter Goude gesturven waeren deersaeme S. Cornelia Gerritsd., suppriorinne, met S. Anna Vranckend., beide nonnen van Sint Margrieten aldaer. Die Heer sij haerder zielen genaedich.

Werde wederom van des conincks volck scanse beghinnen te maeken op den Diimmerdijck om den guesen te verhinderen dat sij tot den Meer² haer niet weder souden keeren.

⁺ Op den XVen Octobris was in de nacht voerleden wederom groeten brant in Waterlant gesien ende hoerden, dat voerens Reynsburch, Voerschoten, Valckenburch³ ende der Lee⁴ nu geheel ofgebrant waeren van den guesen,

+ Verscheyde der menschen affectiën.

+ Twee clarissen comen noch wuyt der Goude.

1 Niet besloten zusters, die dus buiten het slot van het convent mochten komen.

+ f. 167. r.

+ Men wil gheen coerne vercoepen.

+ Coerne werdet weder wuytgeroepen.

+ Suppriorinne van sint Margrieten binnen der Goude met Anna Vrancken sterft.

2 Bedoeld moet hier zijn het Diemermeer.

+ Die guesen branden in Waterlant ende ontrent Leyden.

3 Valkenburg was 11 Oct. 1574 door de Engelse troepen verlaten (Abbesteech fol. 79vo).

4 Cistercienserinnen van Leeuwenhorst of ter Lee onder Noordwijk (M.B. III, 86).

[p. 321]

sulx dat te bemercken stonde ende te bescreyen een geheele generale verwoestinge, waerdoer oeck menich eewich in verscrickinge ende onwuytsprekelicke benautheyt quamen.

Verhoerden voerts dat ontrent Egmondt een slach gevallen was, daer⁺ veel guesen verslagen waeren. Men seyde wel van achthondert.

Mede hoerden wij, dat die van Leyden nu wuytgeweest waeren tegen des conincks volck, die in Leyderdorp lagen, maer en wisten [niet] hoe dat het verghaen was.

Op den XVIen Octobris geboerde, dat sommige reguliers, nu doer dese⁺ beroerte waerlick ende voervluchtich, haer voer geheel miserabel ende arm wuytgaven souckende, mids met den dooden te grave te brengen, presentie¹, ende wel onscamelick vereyschende commissie om misse te mogen doen ten fijne alleen dat sij gelt tot haer nootrufte souden mogen fineren. Het was seer te verwonderen tgunt tot hier geboerde in die wonderlicke groete verneerderinge, maer geschiede dit ymmers ende hadde oeck lange geboert.

Andere waerlicke, verloepe ofte verdreven priesters sach men voerts mede⁺ loepen in der kercken ende in gheen andere maniere om misse voer gelt te doen te versoucken dan die arme den rijcken plegen te overvallen om aelmissen te ontfangen. Ende spraken dieselfde opelick, dat sij van honger verghingen soe wanneer haer sulx den dienst ontseyt werde, overmids dat sij haer lijftocht alleen wuyt het loon, dat van sulcke missen quaeme, sochten ende naemen, sonder dat sij yet anders wisten te verwerven. Die leeser mercket dit an ende nemet tot verwonderinge over soe deerlicke verneerderinge als den priesterdom, welck soe hoochwaerdich is, hier was overcoemen.

Op den XVIIen Octobris werde wederom groete brant gesien, die tot⁺ verscheyde plaetsen opghinck, ende werde dien brant gesticht van des conincks volck. Der ghinck fame, dat die hartoch bevolen hadde tgheheele lant te spoliëren ende allen den dorpen te verbranden. Ende waeren van tleger ofgesonden wel vierduysent haeckscuts om tgehele Noordlant te devasteren. Mede trocken nae Leyden, der Goude, Delft ende alle die houcken omme // andere van conincks soudaeten, die deselfde plaetsen mede⁺ verwoesten soude, sulx dat hier een wonderlicke afgriselicke vastatie ende⁺ desolatie voerhanden stonde. Men seyde, dat dit daerom dus vreselick angeleyt werde, omdat hierdoer die steden gecrenckt sijnde haer genootsaeckt souden vinden om tot obediëntie te wederkeeren.

Op den XVIIIen Octobris saegen wij met groeter bedrucktheyt alle dese beroerte sulx in, dat ons docht die moet geheel verloeren te sijn, doerdien want nu doorlochscepen van den coninck geheelick geschickt werden als daer men gheen weer mede meende te doen.

Veel hoerden wij tghunt ons harten dede verscricken, want het afgriselick⁺ was. Die rijck ende van groeter staet geweest waeren saegen wij haer broet te ghaen bidden. Menschen in menichte worden bevonden van groeter armoede gesturven te sijn. Ende en was nu anders in der menschen mont niet dan van branden, roeven, moerden ende desergelijck. Men vondet

+ Victorie tegen den guesen.

+ Reguliers lopen ende soucken presentie.

1 Vergel. fol. 157ro.

+ Waerlickepriesters loepen om misse te mogen doen.

+ Des conincks volck brandet overal.

+ f. 167. v.

+ Conincks volck verspreyt hem overal.

+ Merckt, was benautheyt hier geweest is.

[p. 322]

oeck nieuwerts veylicheyt, alsoe in ghelijker manieren dese quellinge geschiede soewel van den onsen als van den verkeerden. Waer yemant alleen van den soudaeten betraept werden, daer werden die terstont overvallen ende bedwongen om mantel oft anders tgunt hij hadde den scarianten over te geven.

Die geestelicke personen, nonnen ende andere, oeck clarissen, liepen achter lant als verjaechde scaepkens, sonder dat sij wisten waer sij haer verburgen souden.

Quamen sij an conventen, begerende haer bij dien te begeven om haer professie te volcomen, men gave haer scarp een goet woert ende worden met onwaerdicheyt genouch ofgeset. Twelck eensdeels gesciede doer onbekentheyt ende eendeels doer groete benautheyt, welck den conventen doer dese tegenwoerdelicken dieren tijt, waerinne oeck niemant eenige betalinge ontfinck, overviele.

Somma: der was soe swaere jammer ende verdriet gestadelick op die hant ende voer oogen, dat ygelick ijsden diet maer inne en sage.

⁺ Waeren wederom op desen dach twee clarissen van der Goude gecoemen tot Amsterdam, die mij toespraeken ende van mijn bedroufde suster tijdinge brochten.

⁺ Op den XIXen Octobris gesciede, dat ick sonderling geoccupeert was met die saeke van den pater der Magdalenen binnen der Goude. Dese was in sijn wuyterste sacramenten tot Amsterdam binnent huys van sijn suster seer sieck, hebbende bij hem een van sijn religiose maechden, die in tijt van sijn residentie¹ hem lange gedient hadde. Ende is geboert, dat dese pater sijn suster, in wiens huys hij dus cranck lage, mij persoonlick heeft angescoten, mids seggende dat sij haer seer beswaert vonde doer het houden van haer broeder, den voirs. pater, overmids desen benaude tijt ende sonderling vant susterken, welck daer mede geweest hadde over die vier weken, angesien hij gheen gelt en gave noch voer haer, sijn sustergen, noch voer hemselven, hierbij wuyt die mont sprekende, dat sijt niet van meninge was het sustertgen bij haer te houden. Ende coft nochtans dese suster haer eetspijs selver, sonder dat sij haer eenige coste dede, maer was alleen simpel bij haer pater om hem waer te nemen ende in sijn sieckt te dienst te wesen. Die leser ansie dit ende verstae hierwuyt, wat tijt hier geweest was, daerin soe treffelicken heer in sijn sieckte bij sijnselfs suster dus over die hant is. Maer hoe deerlick dit toochde, most nochtans dese goede heer hem hierinne gelaeten ende tevreden sijn, alsoe hij anders geen toetijden en had. //

⁺ Op denselfden dach ontfing ick een missive wuyt der Goude van heer⁺ Dirrick Wacht, nu verloepen onderpriester van sint Agnieten binnen Amsterdam, daermede hij mij ontbode wel forselick dat ick bestellen souden, dat hem metten eersten gesonden werde sijn cleeder ende ander goet, ofte dat hij geoersaeckt soude sijn sijn scade hierop te verhaelen an mijn ende mijnre broederen haer goet, twelck hij screve dat hij wist waer dat het verburgen was, mids wuytdruckende dat hij wel hulp om sulx te mogen doen soude vinden. Hier is goet te bemercken, wat bedrucktheyt mij hier is over-

+ Twee clarissen comen noch van der Goude tAmsterdam.

+ Benautheyt die den pater van den Magdalenen binnen der Goude overcoemet tot Amsterdam van sijn suster.

1 Residentie als pater van het St. Maria Magdalenaconvent te Gouda.

+ f. 168. r.

+ Die soos, van dAgnieten tAmsterdam verloepen, tribuleert ons.

[p. 323]

gecomen, niet alleen wuyt vreese dat ick mijn goet nu verliesen mocht, maer meest dat ick hier saege dese verkeertheyt oeck te rijsen tusschen den religiosen onder malcander, daer voerens noyt eenige achterdacht geweest waere maer simpelick gewandert, mids tsamen van als sprekende ende der harten secreten openbaerende, souckende sulx enichsins tegens gelijken benautheyden, soe wij op desen tijt hoe langer hoe verdrietelicker ontfingen, troost ende verlichtinge onser harten. Mijn docht dit recht Judas werck⁺ te wesen, die daerdoer den boesen meerder heeft te wille mogen wesen, soe hij bij den secreten Jhesu gebenedijt sijnde conde vermercken, waer hij hem bequaemst soude mogen overvallen. Ende is hier gebleken, dat oec priesters ende religiosen roevers ende tribulatoers geworden sijn. Wat souden wij doen? Wij mostent lijden ende al wachten wat ons overquame. Baden hierom onse lieve Heer, dat hij wilde nedersien om te verleenen den verkeerde gedweecheyt ende ons die an alle sijden geparst saeten paciëntie met verduldicheyt.

Op dese tijt rees die dierte noch seer in alle dingen. Men coft een half⁺ vat butter om XXXI R. gl., een pondt coyencaes om drie groet, nieumolckens om drie st. tpont. Een pont caersen om drie st. Een pondt suykers om XVI st. ende van coerne met allen anderen naer advenant seer duer, sulx dat seer te verwonderen stonde hoe menich mensch die cost crigen⁺ mochten. Sturven oeck veel soe onder die geestelickheyt, als onder die waerlickheyt, maer meest van de eerbaerste ende catholiickste. Ende duerde dese swaere geperstheyt dus an ende an, sonder datter vernoemen werde eenige vertroestinge, maer quaeme wel vermeerderinge van hartseer ende ongenucht.

Op den XXen Octobris werde van den grave Boshuy, ons stadthouder,⁺ geseyt, dat hij in een camer binnen Hoorne gevangen sat ende dat sijn edelen int ijser bewaert werden. Ende worde vertelt, dat die grave Boshuy int eerste incoemen tot Hoorne angeroepen sijnde: ‘hanget den scelme, hanget hem op’, vrijmondich antwoerde: ‘Wilt ghi ymmers hangen, hanget mijn eerst, opdat mijn volck an mij mach sien, hoe sij haer hebben sellen. Maer siet wat ghi doet, opdat ghi dij naemaels niet en geraeckt te beclagen. Ick come niet als die prinsch van mijselven, maer sij u waerachtige⁺ stadhouder sonder datter enich andere is, welck officie mij bevolen is niet van den hartoch Albano, maer van den coninck selver’. Ende dese woerden gesproken hebbende, toonde hij des conincks eyghen hant van sijn waerachtige commissie. Dese faeme liepe op dese tijt, maer hoe waerachtelick was ons heel onbekent. Altijt vonden wij ons seer deerlicken benaut ende verstonden wel, dat arme hope gemerckt werde van eenige verlichtenisse in soe wonderlicken verwooste deerlickheyt.

Vertrocken oeck verbij Amsterdam nae Utrecht toe wel tien ofte twalif⁺ vaendel knechten, sonder dat wij wisten waerheen. //

Op den XXIen Octobris quamen tot Amsterdam noch twee buytensusteren⁺ van den Clarissen ter Goude ende seyden ons dese, dat sij haer⁺ plaets ende stadt maer daerom gelaeten hadden want daer God niet gedient ende alle quade regement gehouden werden. Sij vertelden ons, hoe die guesen ter Goude haer niet anders anstelden dan die niet en twivelden of sij souden onbecommert van yemant in haer gewelt rustige possessie houden.

+ Merckt wel an.

+ Die duerte rijst in allen.

+ Sterfte onder den eerlicksten ende goetste.

+ Van den heer ende grave van Boshuy, tot Hoorn gevangen.

+ Merckt wel an.

+ Knechten vertrecken.

+ f. 168. v.

+ Noch twee clarissen van der Goude.

[p. 324]

⁺ Dese schickten alle dinck nae haerselfs wil, soe sij maer droomden, daernae braeken ende maeckten sij den kercken met den conventen ende en ontsaegen haer gheene saeken. Den Clarissenkerck werden bewoont van mennisten, die daerinne weefden. Haer conventen woonden in die herberch⁺ hielde. Die Minrebroederskerck was een ofte meer bouweriën ende stonden die beesten int choer, hebbende haer groupen ter plaetsen daer der broederen gestoelt gestaen hadde. Ons kerck was een scheeptymmerhuys gemaeckt ende werden op ons kerckhof een schuyer gestelt. Ende waeren alle die conventen voert genouch vol volcks gepackt van lantluyden ende andere, die buyten haer huysen vernielt waeren. Maer mochten die priesters nu wederom redelick veylich int openbaer coemen, die oeck sommewijlen wel met den dooden ghingen om te begraven.

Seyden oeck dese voirn. susteren, dat die gemeent binnen der Goude noch redelick goet waeren ende die ter guesen preken quaemen meest incoemers ende lantluyden waeren, sonderling met dese heresie besmet.

⁺ Was mede die E. prior van Syon binnen der Goude verburgen ende vertoonden een heremiits wesen in groeter magerheyt, hebbende een langen baert. Dese hadde mij een missive gesonden met dese voirs. susterkens, maer was onderweechs doer vreese vernielt, soedat ick die niet en ontfing. Hij ontbodet mij, dat hij dese anstaende winter dese beroerte in de revolteerde steden noch wat an wilden sien ende daernae doen sulx hem dan goet soude duncken.

⁺ Van den Agnieten ter Goude hoorden ick, dat die susteren daer in haer convent noch sommige huysen in hadden ende redelick die coste cregen, maer laege die procuratrix daer in haer wuyterste sacramenten seer sieck. Sij hadden haer beesten noch ende verhuyerde mede die huysen binnen haer convent ende leefden daerof.

⁺ Op den XXIIen Octobris hoorden wij, dat onse volck nu bij Armuyden groete victorie gehad hadden tegens der guesen scepen, daerof wel vernielt waeren twintich scepen. Maer was te verwonderen, dat niemant doer dese tijdinge sonderling vermaekinge ontfing, overmids datter weynich geloofs in geset werde, alsoe voerens desesgelijcks veel dickmaels wuytgeset was ende tselfde altemet niet alleen en falgeerde, maer oeck dickmaels contrarie vernaemen dat wij den nederlage ghehad hadden. Wij ontfingen die tijdinge voer soeveel die doen mocht ende peynsden of God die Heer te laetsten onser niet eens ontfermen en soude.

⁺ Quame ter Goude oeck mede op dese tijt die duerte in allen. Men coft daer een pont butters om drie st., een pondt caes om twee st. ende ses ponden roggenbroots om een stoeter ende voert andere dingen daernae.

⁺ Tot Haestrecht lach op desen tijt een vaendel geusensoudaeten, waerdeur dat bedroufde derp seer getribuleert werde, twelck nochtans tevoeren meer als te veel geleden hadde, als geplondert in allen ende dit om gheen ander⁺ saeke dan dat die // inwoenders vandaen haer sonderling vroom, eerlick ende catholiick gehouden hadden.

⁺ Op den XXIIIen Octobris ontfing ick tijding van tconvent te Zijl binnen Haerlem, dat die conventualen daer sonderling benaut waeren doer oersaeck van de sterft die onder haer rees. Der waeren nu al vier susteren gesturven ende was die priorinne int sieckhuys gegaen. Der ghinck daer noch een

+ Van tregement der guesen binnen der Goude.

+ Mercket wel an.

+ Van den prior van Syon.

+ Van dAgnieten ter Goude ende haer procuraetster.

+ Victorie tegen den guesenscepen bij Armuyen, soe men seyde.

+ Ter Goude comet oeck die dierte.

+ Haestrecht.

+ f. 169. r.

+ Benautheyt van die van Zijl.

[p. 325]

an de loop ende waeren dandere conventualen seer beducht om altsaemen te storven doer oersaeck <soe gesuspiceert werde> van de quade spijse, dien sij staende het beleg van Haerlem gegeten hadden ende het swaere verdriet in dien tijde van hemluyden geleden.

Tot Haerlem sterf oeck veel volcks ende werden die menschen daer⁺ genouch als beesten begraven sonder priesters ofte eenige ceremoniën. Ende was daer soe groete benautheyt, dat ygelick verscrickte diet maer insaege.

Op desen dach werden binnen Amsterdam geviert¹ in dancberheyt van⁺ die victorie voer Armuyen, daer voerens of geteykent staet, maer men sage weynich vroochde.

Men seyde oeck hier dat nu mede sekere guesen versiegen waeren te⁺ Camerick ontrent Woerden in getale over die vierhondert. Die faeme liep, dat die guesen haer daer sochten te bescansen ende werden van des conincks volck omsingelt ende sulx vercrachticht.

Van de grave van Boshuy, ons stadthouder, bij den guesen gevangen,⁺ sprack men, dat binnen Hoorn als gevangen man in een cleyne caemer tot een convent bewaert werde ende berooft was van het guide vlies ende sulcke commissie als hem bij den coninck gegeven was. Men seyde oeck, dat die prinsch wel hovaerdelick van hem gave, dat hij denselfde grave onder sijn oegen niet wilden sien, alsoe hij hem noomde een vyleyn, scelme ende verraeder. Worden voert vertelt, dat des grave sijn edelluyden, die al bij hem gevangen werden, op poerten ende in andere gevanckenissen geleyt waeren, wesende int ijser ende andere boyen, in gheen andere maniere dan of sij raubauwen oft moerders geweest waeren. Dese faeme hoorden wij ende verscrickt wesende over soe wonderlicken verkeertheyt ende rebellicheyt tegens den lantsheer, docht ons goet tselfde met patiëntie in te sien ende te verwachten of hier die propheet⁺ niet te laetsten soude gevonden werden warachtich te sijn in den woerden bij hem gesproken: ‘Met dijn oogen salt ghi mercken ende voert sien der sondaren vergeldinge ende wedergevinge’.

Op den XXIIIIen Octobris quame mijn nichte S. Aluydt Zandersd.,⁺ religiose van sint Margrieten binnen der Goude, als sij over tjaer tot den Agnieten geweest hadde tot het convent van der Lelye metterwoon, houdende daer haerselfs cost ende verscheyden haer van den Agnieten voirs. om saeke dat die plaetse, daer sij haer hier dus lange eerlick ende bequamelick mede geneert hadde, nu doer het water <twelc doer oersaeck want die zeedijck open was seer wies ende dreychde altijts meerder te rijsen > heel onbequaem werde.

Men hoorden op dese tijt opiniën van veranderinge in dese swaere beroerte,⁺ sulx datter waeren die gelt presentierden te gheven op versekeringe dat alle dinck beslecht soude sijn binnen die tijt van drie maenden. Ende quame dese presumptie wuyt hope, die genoemen werde op den coemst van den nieuwen guvernoer², daer sprake van ghinck dat eerstdaechs int

+ Sterft tot Haerlem.

1 Toch was het bericht van de overwinning onjuist (vergel. fol. 170ro).

+ Men viert tot Amsterdam.

+ Der bliven guesen te Camerick.

+ Hoe die grave van Boshuy overvallen wert.

+ Mercket wel an.

+ S. Aluydt Zanders comt ter Lely.

+ Opinie van vrede te mogen comen.

2 Luis de Requesens y Zuniga, geb. 1528, militair en staatsman, sedert de dood van zijn vader groot-commandeur van Castilië, herfst 1573 benoemd tot landvoogd over de Nederlanden, kwam 17 Nov. 1573 in Brussel aan, st. Brussel 5 Maart 1576 (N.N.B.W. en W.P.).

[p. 326]

lant soude sijn. Wij hoerden dit ende saegent inne, verhopende al hadde ons⁺ deesgelijcks rumoer lange gefalgeert, // dat wij nochtans al eens wat goets vernemen souden.

Op den XXVen Octobris werde ons vernieuwet die martirie ende vermoordinge van den pater met den procurator der Collaciebroederen binnen der Goude, diet op desen dach haer eerst jaergetijt was. Men vertelde ons⁺ die wreetheyt, welck in haer bedreven was in maniere als volcht: Dese goede broederen vonden hem in haer convent sonderling beswaert ende benaut doer der guesen overdadicheyt, dien sij gedwongen werden te syen ende te lijden. Sij quamen in groete getale haer gestadelick overvallen ende en schickten haer niet alleen daer onnuttelick te teeren, den convent ofdwingende soe wat sij maer dochten, oeck hoe costelick tselfde mocht sijn, maer oeck beroofden dese denselfden van als waer sij wisten achter te comen, sulx dat dese pater wel saege dat hij dat regement gheensins genouch was om te voeden. Docht hem hierom goet, dat hij met sijn procurator ghinck tot den grave Lymmee, die nu daer was, wiens dienaers oeck dese tyrannie dreven, om van hem mits clagen van tgunt daer geschiede wat verlichtings ende vertroestings te verwerven. Die goede heer dede sulx hij hier gedocht hadde ende ghinck simpelick met sijn procurator sonder yet quaets te dencken tot den voirn. grave. Ende is te verwonderen, dat seer veel goede menschen hem genouch ontrieden van sijn concept te achtervolgen, overmids dat ygelick genouch bekent was van dese sijn tyrannie sonderling over priesteren ende religiosen, wiens bloot hij maer sochte, ende dat hij hem nochtans niet conde laeten persuaderen. Maar was ongetwivelt van God sulx voersien, dat dese sijn martelaers mosten sijn. Als dan dese opt casteel quamen, daer die grave was, soe sijn sij terstont omsingelt met den raubauwen, die daer waeren, ende quame die grave te voerschijn om te vernemen wat dat daer doens was. Siende dese religiosen dus onder sijn scerianten spraeke hij spottelic: ‘Wat doen die scapen onder dese wolven?’ Twelck wij verstonden, dat God hem bedwanc te moeten spreken, omdat hij doer sijnselfs waerachtige woerden sijn oerdel te swaerder maeken souden. Dede dan dese Lymme den broederen terstont in den gevanckenisse werpen, als die het lijf verbeurt hadden. Ende terstont beval hij, dat men haer weder wuythaelen ende vermoerden soude. Waernae sij met wreetheyt wuyt den kercker ghetrocken sijn ende werden soe deerlick mishandelt, dat een verscricken moet diet maer bedenckt. Sij dreven desen soe hier soe daer ende maeckten haer sulx, dat sij van groeter bangicheyt met roupen een wonderlick geluyt maeckteden. Ende werden menichsins int lijf gesteken, soedat die pater sijn darmen wuyt sijn lijf liepen, ende sijn sulx vermoert wesende van den raubauwen in een put <welck sij daer maeckteden> gewurpen ende met haer voeten ingetrapt ende voert gestopt. Geboerde hiernae dat die grave van der Goude vertrock met sijn soudaeten ende⁺ groeven doen nae ontrent // ses daegen die goede catholiken, wiens tselfde feyt seer verdroet, dese bedolven doode lichamen wederom op ende wiesen denselfden bermhertelick ende eerwaerdelick. Ende werden die noch soe versch gevonden of sij terstont gedoot geweest hadden, heel blosende, sonderling die procurator, twelck oeck veel menschen gebleken is, die haer saegen. Ende sijn in haer convent gebrocht ende daer begraven met des

+ f. 169. v.

+ Bescrivinghe van den prior met die procurator der Collaciebroederen ter Goude.

+ f. 170. r.

[p. 327]

heylich kercks ceremoniën. Dese haer gedenckenisse sij in des Heeren benedixie.

Op dese tijt rees onder den menschen binnen Amsterdam een groete⁺ vervaernisse van oproer onder den gemeente te coemen, doer oersaeke want alle dinck gestadelick alle daechs duerder ende costelicker werde ende omdat ygelick neeringloos saet ende die stadt in allen houcken vervolt was met volck, welck van alle wegen, soe lantluyden als stedeluyden, wuyt der guesen gewelt verloepen waeren ende hier nu tsamen vergaderden.⁺ Ende dede dat dese sorge te swaerder verhief, dat die kinderen op straet gesien werden in menichte onder malcander te rumoeren ende andere menschen in hoy ende andere dingen, daer sij bij mochten, te vernielen groete scade te doen.

Van Haerlem ontfingen wij tijdinge, dat die magistraet daer nu geheelick⁺ verset werde ende dat veelal nae arbitragie van den pastoor vandaen. Oeck hoerden wij, dat wuyt die gevangens van den burgeren als der guesen capiteyns, geapprehendeert int eerste, in de gevangenisse gesturven waeren dertien persoenen¹.

Op den XXVIen Octobris quaeme wederom seer bedroufde tijdinge⁺ voer den verjaechde ende verloepe goede catholike, wesende recht contrarie tgunt op den XXIIen deser maent geteykent staet, te weten dat voer Armuyden des conincks scepen die nederlage gehadt hadden, veel van die verbrant waeren ende dat die guesen Armuyden ende Middelburg nu machtich geworden waeren. Dese faeme werde onder den gemeente heymelick verspreet ende quame hierdoer over ygelick onwuytsprekelicke verscrickinge ende bevinge met vreese van verder desolatie, soe seer dat van veel⁺ genouch gedespereert werde, die meenden haer plaets ontset te wesen daer sij haer souden mogen verburgen. Hoepten evenwel dieselfde dat dese tijdinge mede noch anders vernomen souden werden, als sij nu ontwaer werden dat die eerste goede tijdinge gefalgeert hadde, niettegenstaende dat tot noch toe die quade rumoeren veel altijts waerachtelick gevallen waeren. Ende vonden haer menich van den ballingen sulx gestelt, dat sij gedwongen werden te suchten ende te weenen ende gestadelick den Heer om verlossinge an te roupen.

Op dese tijt saegen wij, dat veel van den paerden wuyt des conincks leger⁺ vertrocken nae Utrecht, ende hoerden van den ruyteren, die binnen Haerlem onlanx gecomen waeren wesende veelal Ytaliaenders, dat dese den burgers groete fortsch andeden met verdriet, sonder dat sij oeck den priesteren spaerden, maer dien mede tribuleerden, soedat sij haer haer cameren benaemen ende wuyt haer bedden verjaechden.

Waeren mede in de voerleden nachte met des conincks convoy voer⁺ Amsterdam gebrocht die gevangens van den poorterie wuyt Haerlem ende liep faeme, dat die geset waeren op rantsoon tsamen van tachtichduysentich R. gl., maer quamen dieselfde binnen den stadt van Amsterdam niet ende reysden wederom nae Haerlem, sonder dat yemant van de gemeente conde vernemen eenige sekerheyt wat van dese vervoeringe mocht wesen.

+ Vreese van oploep doer benautheyt.

+ Die kinder rumoeren opt straet.

+ Van Haerlem.

1 Volgens anderen waren dit er slechts twaalf, zie Ekama 267, die hun namen geeft.

+ Die victorie voer Armuyden falgeert ende werdt contrarie vertelt.

+ Vervaernisse voer den goeden.

+ Van Haerlem tribulacie.

+ Die gevangens werden vervoert.

[p. 328]

⁺ Het sturf mede seer op dese tijt binnen Haerlem, soedatter altemet wel XXV tsevens boven der aerden stonden. //

⁺ Op den XXVIIen Octobris vernamen wij, dat een nonne van Poel, Maria⁺ Jacobs van Luchtenberch genaemt, naedat sij in dese turbele tijt lange in haer geestelick habijt binnen tconvent van sint Agnieten tAmsterdam geweest was, nu vandaen gescheyden was, geweken sonder yemant yet te kennen te gheven, in maniere al hadde sij haerselfs voecht geweest ende gheen oversten bekent. Men wist oeck niet waerwerts sij ghetrocken was. Dit dede wederom onse benautheyt vermeerdert werden, doerdien dat wij hier saegen, die ongeschicktheyt noch dus groet te wesen oeck onder geestelicke persoonen ende nonnen, die nietegenstaende dese swaere straffe onser sonden, welck God over ons verhengden, nochtans noch even harnackich bleven ende gheen ontsich hadden van alle quaet te doen, twelck ons maer in de sinne quame. Ons docht, dat wij hierdoer versekert werden, dat ons noch swaerder over thooft hinck.

⁺ Quame hier mede tijdinge, dat die guesen genomen hadden over die duysent lasten coerns, twelck op Amsterdam gesceept was. Ende saege ygelick genouch, dat God die Heer sonderling op ons vergrampt was, doerdien dat hij toeliet, dat onse vijanden nu aldus gestadelick ons verdruckten ende tegens ons triumpheerden.

⁺ Op den XXVIIIen Octobris¹ werde binnen Amsterdam bij edickt van den stadt ofgeroepen, dat ygelick gehouden waer op te brengen die hondertste penninck van sijn goederen, hoe die wesen mochten ende dit tot behouf van den seer swaere lasten, welck die stadt doer desen turbele te dragen⁺ hadde, sonderling om den soudaten, in des stadts dienst gehouden, te betalen. Ende quaeme hierdoer onder den gemeente groete beroerte, soedat den goeden groete vreese reese van verder confuys, als die wel bemerckten der meester harten seer geneycht te sijn tot den verkeerde ende ongodlicke gueserie. Den hartoch Albanus werden onbehoerlick gelastert ende hoerden van veel, die opelick spraeken sonder eenige vreese, dat men hem niet en behoerde te lijden, maer op te hangen, te doersteken ofte te doerscieten; ygelick mach peynsen wat genucht geweest mach sijn daer alle benautheyt⁺ was ende hiertegen soe swaere verkeertheyt opreese. Troerden hierom die benaude ende verdreven catholike ende dit soeveel te meerder, soe sij vermerckten dat des conincks leger hem verspreyde ende veelal het lant wuytvoere, beducht dat sij heel verlaeten mochten werden ende verder bij overvallinge van desen stadt doer den guesen verdreven.

⁺ Op den XXIXen Octobris reysde des morgens vrouch al voer vijven die hartoch Albanus met veel van sijn volck oft staet van Amsterdam ende trock nae Utrecht om voert te passeren, soe men seyde, nae Antwerpen. Ende docht menich vreemt, dat hij soe stille reysde, sonder datter eenich geschiet van eenige bosschen gehoert werde.

Gheboerde oeck, dat op desen dach van den schoudt binnen Amsterdam een kint van ontrent tien jaeren geschouwet werden, twelck in een schip

+ Tsterft tot Haerlem.

+ f. 170. v.

+ Een nonne van Poel verloopt van den Agnieten te Amsterdam.

+ Die guesen nemen veel coerne.

+ Wuytroup van den hondertste penninck.

1 In Keurboek G fol. 101 wordt als datum van afkondiging 27 Oct. 1573 gegeven.

+ Murmuratie van den gemeente.

+ Benautheyt van den goeden.

+ Die hartoch vertreckt heel stil sonder eenich rumoer.

[p. 329]

doet gelegen hadde van daechs tevoeren tot nu toe. Ende was dit kint doer dese manier gesturven. Die kinderen gaerden tsamen ende scheyden malcander⁺ an twee sijden ofte pertiën. Die een werde cardinaels genoompt ende die ander gues. Wesende nu dese dus in pertijen gesceyden, soe hebben sij malcander wuytgedaecht ende getist om tegen den anderen te slaen. Soe sijn die sommige in een schip gegaen, die cardinaels genoomt werden, ende die guesen bleven opt lant. Ende sijn tegen den anderen angevallen, niet anders dan of sij crijchsluyden geweest waren, ende hadden haer stormensghewijs, roupende: ‘haer, haer’, niet sonder met steenen wredelick tegen malcanderen te werpen, doer welck werpen die jongen geraeckt ende terstont doot // gebleven is, waerdoer douders van dese jongens sonderling⁺ bedrouft sijn gheweest ende veel goede menschen seer verbaest ende verslaegen, als die wel vermerckten dat deses confuys noch gheen eynde en was, ghemerckt dit verstaen werde als een voersegging dat het moorden ende trumoeren noch den menschen int hart besloten was. Ygelick segende hem wuyt verwonderinge ende riepe God om gracie an, dat toch eens pays ende vrede mochte coemen.

Op den XXXen Octobris was mij geboert, dat ick tot den Agnietenconvent⁺ quame tot Amsterdam om een sieck aldaer te besoucken, ende is geschiet, dat mij daer geseyt werde van den pastoor van Wuytgeest, die daer als balling thuys lach, wesende een treftelick waerdich heere, wel geleert ende als die tijt waer sulx die behoort te sijn heel rijck, twelck daerwuyt wel claerlick gesien mocht werden, dat hij recht voer dese beroerte wel wuytgegeven had tot sijnsselfs behouf op renten sestienhondert R. gl. Van dese goede heer werde mij geseyt, dat hij heel wedemoedich was, blivende op sijn bedde naeckt als heel sieck ende en wilde gheen gehoor gheven dengheenen, die hem rieden op te staen. Ick werde gebeden desen toe te spreken ende te besoucken ofte ick yet goets an hem mocht doen. Quaeme hierom bij hem ende, vindende hem sulx als mij geseyt was benaut ende beclemt van harten, soe spraeck ick hem an ende vermaende hem wat goets, hoe hij vroom behoorde te sijn ende nu selver te doen als hij tot andere tijden andere dickmaels geleert hadde ende dat hij voert hemselven niet en behoorde te bederven ofte tot een sieckte te brengen doer onnutte swaericheyt. Ende is gevallen naedemael ick mijn reden nu wuyt hadde, dat hij mij aldus heeft beghinnen te antwoerden.

‘O’, seyde hij, ‘ghi hebt goet spreken, die noch buyten die wuyterste noot blijft, daer ick in steke. Ghi hebt een inghanck, daer ghi dijn onderhout vindet, ende het is met mij heel anders. Ick vinde mij, soe waer ick mij wende oft keere, even benaut. Mijn huys met mijns susters huys is verbrant. Mijn goet is mij altemaelen ontnomen. Van mijn renten ontfange ick niet een penninck. Mijn suster is nu om mijnen wil van den guesen gevangen, die mij te last comet dat ick sal moeten lossen, twelck mij doer armoede, daermede ick nu overvallen werde, heel onmogelick is.

Sij oeck genootsaeckt mijn oude moeder met mijn susters kinder die cost te gheven, doerdien want sij van ander sijden gheen hantreycken van yemant hebben ende selver nu doer dese gueserie van als berooft sijn. Ende in alle dese last soe is mij het alderswaerste, dat ick in soe swaere duere tijt als nu is niet en weet, waermede ick die cost crigen sal niet alleen

+ Die kinderen pertiën ende wert een kint int rumoeren dootghewurpen.

+ f. 171. r.

+ Merckt wel an in wat swaericheyt die pastoeren ende andere goede luyde hier gecomen sijn.

[p. 330]

voer den voirn., maer oeck voer simpel mijnsselfs persoon, angesien ick al mijn gelt quijt sij ende tegens desen couden anstaende winter maer ellif R. gl. en hebbe, sonder dat ick hope hebbe van yemant een spelde meerder te ontfangen, sulx dat ick gedreycht sij mijn broot noch te moeten ghaen bidden’. ‘O’, seyde hij hierbij met groot screyen ende huylen, ‘wat sal ick ghaen maeken met mijn oude moeder? Wat sal ick mogen doen bij mij gevangen suster? Ende waer sal ickselver heenen gaen? Ick en weet gheen raet. Ick moet mijn suster laeten ende en mach mijn moeder niet meerder voeden. Och mijn hart borst ende en weet mij niet te gelijden’. Dese ende desergelijck menich woerden spraeke dese goede heer in groeter bedrucktheyt, blivende vast bij sijn bedde, sonder dat hij yewerts anders claechde dan van hartseer. Ende alsoe ick hem verder niet conde persuaderen met gheenen reeden, dat hij hem mocht laeten vertroosten, soe sij ick te laetsten van hem gesceyden mids hem den Heere te bevelen. Die leser mercket an die onverdrachlicke benautheyt, daertoe soe meenich goet priester ende andere treftelicke goede personen op dese tijt gecomen sijn. //

⁺ Seyde oeck dese voirs. pastoor, dat die benautheyt, daertoe hij nu gedreven⁺ werde, hem hierdoer vermeerderde, want die guesen nu sonderling tortelmoedich geworden waeren, doerdien dat sij den grave van Boshuy met sijn schip gevangen hadden. Ende gelieten haer niet anders dan of sij nu alle dinck tot haer wille hadden ende nyemant haer voert mocht crencken, sulx dat die lantluyden van dier plecken, die voerens haer rentiers goede hope gegeven hadden van doochdelick te betaelen, nu oeck forselick wuyt die mont spraeken, dat sij niet betaelen en wilden nochte en souden. Welcke vermetelheyt mede den guesen een sonderlinge nederlaege is geworden, doerdien dat sij, malcander persuaderende dat het conincks leger wech⁺ was ende die hartoch met die Spaengers verloepen mosten, gecomen sijn ontrent Heyloe ofte in die contreye in getale bij de vierhondert, met opset dat sij daer een nieuwe roevinge wilden doen. Ende hebben tselfde des conincks soudaeten vernomen ende hebben haer overvallen, vernielende denselfde sulx geheelick datter nyemant ontquaeme, die den haeren ghinck seggen wat daer geschiet was. Die Heer sij glorie van dier vernielinge ende verleen gracie om verder sijn vijanden te mogen becrencken tot vertroestinge sijnre dienres.

⁺ Op den laetsten Octobris werde ons vertrocken, dat binnen Leyden een oproer geweest was tusschen den guesen, die besich ende doende waeren om den Faliibaghijnhof an brant te stellen, ende den catholiken, die datselfde wilden keeren. Men seyde dat die catholike dat stadhuys ingenomen hadden ende die guesen in sinte Pieterskerck gevlucht waeren ende dat dese pertiën tegen den anderen al schutgevaert gehouden hadden ende datter ses guesen doot gebleven waeren.

⁺ Reese oeck noch op dese tijt die duerte in allen hoe langer hoe swaerder ende men most voer een pondt smeercaersen betalen vijf st.

+ f. 171. v.

+ Der guesen vermetelheyt.

+ Der werde bij de vierhondert guesen verslegen.

+ Oploep binnen Leyden.

+ Een pondt smeercaersen gelt vijf st.