Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 1

[September]

⁺ Op den eersten Septembris was alle dinck wederom heel duer ende costelick⁺ geworden, tgunt voerens genouch op verdrachlicke prijs gecomen was. Men coft op dese tijt een mudde tarwe om tiendalve R. gl. Een half vat butter om XXIII R. gl. Een schippont coyencaes om XVI R. gl. ende andere dingen nae advenant. Maer was tvleysch redelic te genaeken, doer oersaeck datter veel geroofde beesten ter merckt quaemen ende ontrent Amsterdam alle die weyden meest onder waeter laegen eensdeels doer het continueel reghenen ende voerts doer den inloop des zeedes over den doergesteken dijck. Somma: twas tegenwoerdelick een wonderlicke geperste tijt, waerinne meenich eewich mensch verdwijnde van groot hartseer, gebreck ende andere sonderlinge swaericheyt, met vreese dat dit noch lange dueren ende corts niet ten eynde soude comen. Ende quame dese sorch, doerdien want gestadelick geseyt werde van der guesen onversaechtheyt.⁺ Sij branden ende blakerden overal, soe waer sij coemen mochten, sonder genaede ende ophouden. In den steden, welck sij inhadden, stelden sijt al in alle ongeschicktheyt tot haersselfs appetijt. Die claergie onderhielen sij sulx, dat nyemant hem dorst te voorschijn begeven.

Alle geestelickheyt was in sonderling dangier. Ende werden alle goede menschen deerlick getribuleert, soedat te verwonderen stonde waerom die goede ende ontfermende God dit aldus ongewroken liet verbij ghaen. Wie die vermaerste was van ongeschicktheyt, banckeroten, ballingen, roevers, dootslagers, ketters ende andere desergelijck, die hadden tgubernament over den steden ende landen, ende waeren die goeden onder dese veel meerder in obediëntie bedwongen dan die justicie oeyt meester geweest hadde over die ongeschickte ende quaetdaeders. Ende was sonderling te verscricken, dat tegens alsulcke excessive scattinge, imposte ende andere servituyten, als dese gestadelick voortstelden hoe langer hoe swaerder, nyemant soe vermetel gevonden werde die daer eens tegens dorst spreken, maer vouchden hem ygelick als wel gereet ende tevreden tot alt gunt van haer versocht mocht werden, beducht, waer yemant hem hierinne difficel hielde, dat die als vijant geschelt soude werden ende daerdoer coemen in⁺ haeren haet. Die lantluyden werden sonderling bovenal getribuleert, soedat sij niet en wisten waer sij haer wenden of keeren souden. Al hadden sij beesten geweest, soe en mocht over haer gheen swaerder last angerecht sijn. Soe wat pertie, twaeren guesen oft conincks soudaeten, dese overquamen, van ygelick werden sij even ongenadelick getracteert. Sij werden haer huysen⁺ verbrant. Berooft wer // den sij van haer beesten, huysraet ende diergelijck. Haer cleeder werden hem benoemen ende werden dieselfden oeck tot veel plaetsen van haer lijf gesneden met gewelt, niet sonder slaegen ende pericule van vermoert te werden, sulx men oeck dickmaels vernaeme dat veel vermoert ende vernielt waeren. Ende duerde dit soe lange voer allen, soewel den stedeluyden als den lantluyden, dat veel al despereerden ende

+ SEPTEMBER

+ Duere tijt.

+ Bescrivinghe van der guesen onversaechtheyt.

+ Der lantluyden tribulacie.

+ f. 158. r.

[p. 299]

die moet verloeren gaven van ymmermeer wederom een goede vreedsaeme tijt te mogen beleven, in dewelcke sij die almogende God soude mogen dienen nae die forme des ordinancie van den heylige kerck. Hoewel sij nochtans noch al hope behielen, dat die goedertieren Heer niet altijts vergrampt soude bliven, maer noch al eens genaedich ende bermhertich werden.

Op desen dach werden binnen Amsterdam twee menschen opt straet⁺ doot gevonden, gesturven doer groot ongemack van honger ende commer, sulx veel van ontelber menschen op dese tijt geleden werde ende worden weynich gevonden, die met dusdanige benaude te lijden waeren, haer in haer huysen ten wuyterste nooid willende ontfanghen. Ende werden oeck die gasthuysen geweygert denghenen, die aldus wuyt den vreemdelingen verarmt ende cranck werden.

Rustede mede in den Heer op desen dach deersaeme meester Louris¹,⁺ doctor, stadtmedecijnmeester van Amsterdam. Dese was een geleert man, noch ongehilickt. Onse lieve Heere sij dese sijn ziel genaedich. Amen.

Op den anderden Septembris dede die hartoch Albanus twee daegen achter⁺ malcander twintich missen lesen van den heyligen Geest, twelck ons dede dencken, dat hij wat sonderlings voerhadde om corteling an te rechten. Ende hoerden evenwel van anderen veel opiniën van meerder swaericheyt,⁺ als dat grave Lodowijck wederom op die been was met veel crijschvolck tot assistencie van den guesen ende dat die rebelle steden niet eens en troerden,⁺ als die hem getroost vonden tegens allen wat haer mocht opcoemen met sekere hope, dat sij van nyemant gecrenckt souden mogen werden.

Werden oeck op desen dach geseyt, dat die knechten wuyt den Haach opgetrocken waeren om in Zeelant te reysen naer Vlissing, daer sprake⁺ van liep dat seer benarret ende benaut was.

Van Alckmer bleeft al heel stille, in maniere al hadde daer gheen garresoon⁺ geweest. Ende liepen die bootghesellen, daer gestadelick of geseyt werde dat te scheep souden gaen om Waeterlant te becrencken, noch doer Amsterdam roupende: ‘gelt, gelt’, sonder datter een eynde quame van gelt te geven.

Op den IIIen Septembris worden weder genomen van den guesen, die⁺ wuyt Oostsanen quamen II schuyten soetelaers, die nae Haerlem trocken om voert nae tleger te passeren. Ende werden die vrouwen hierinne wesende int tIJe geworpen ende verdroncken, maer hinghen die mans an een galch. Die Heer gewaerdich deser goeder luyden onnoeselen doot te keeren tot versoeninge van sijn toorne over ons ende haerder genaedich te sijn.

Op desen dach werde mij voer seker vertrocken, dat die van Leyden⁺ onlanx voer dese tijt met haer soudaeten conincks volck tot Alphen versocht hadden. Ende versetteden ons volck sulx tegens haer, dat sij die vlucht naemen. Maer cregen die nederlaech doerdien, dat sij te onvoersichtich waeren in den guesen te vervolgen, want sij verrast werden doer die opt huys tSwieten² laegen, die wuytquamen nae dien ons volck // daer verbij⁺ gepasseert waeren, besingelende die van achteren sulx dat sij nieuwerts heenen⁺

+ Die menschen werden doot opt straet gevonden.

1 Hij werd 3 Sept. 1573 in het St. Agnietenconvent begraven. De pater van dit convent betaalde aan de pastoor van de Oude Kerk de daarvoor verschuldigde rechten.

+ Meester Louris stervet.

+ Die hartoch laet missen doen.

+ Van grave Lodewijck.

+ Die guesen hebben moet.

+ Die guesen tr{ecken} wuyt den Hage.

+ Die bootgesellen crigen ge(en) gelt.

+ Die guesen nemen soetelaers.

+ Die van Leyden comen wuyt tot het leger te Alphen.

2 Huis te Zwieten in Rijnland.

+ f. 158. v.

+ Nederlaech van ons volck.

[p. 300]

mochten. Ende werden haer ofgeslagen tsestich of tseventich man. Tien werder gevangen, daer een capiteyn onder was. Men seyde, dat die capiteyn van den guesen mede in Zeelant gevoert was. Ende was dit den guesen een oersaeck van groete hoemoet, als die wuyt dese onser nederlaech haerselven persuadeerden, dat die Spaengers haer niet becrencken souden mogen¹.

⁺ Quamen oeck op desen dach bij den stadthouder, die grave van Boshuy, binnen Amsterdam drie bootsgesellen van Enckhuysen, souckende genaede voer haerselven, die welcken sij ontfingen ende naemen dienst op onse scepen. Dese vertrocken, dat die oersaeke van haer vertreck was des prinschen ordinantie, waermede hij gebode, dat die derde man van den lantluyden⁺ daerontrent haer toereeden mosten om Alckmaer te ontsetten. Daervan onder haerluyden geseyt werde, dat maer ontrent veertien- oft vijftienhondert soudaeten voer en lagen.

Op den IIIIen Septembris werde mij geseyt, dat een regulier² van den Donck binnen Amsterdam tot den Magdalenen gecomen was, wesende een priesters soone van Utrecht, die jonckste van hetselfde convent. Dese scheyde dyaken sijnde wuyt sijn convent, maer was nu priester geworden doer sijns vaders sollicitatie. Ende hadde gaern in een van den conventen binnen Amsterdam ontfangen geworden, daer hij niet toecoemen en conde doer oersaeck van de groete benautheyt der conventen ende want het overal⁺ vol was. Hij vertelde wonder dingen van sijn medebroeders. Die prior³, seyde hij, dat op crucken ghinck bedelen doert lant. Heer Cornelis wuyt die Nieupoort⁴ hadde onder den guesen gepreeckt, maer was daer nu wuytgesceyden ende royde met sijn vader die schuyt, winnende daermede die cost. Heer Willem, vertrock dese mede, dat hij die eerste religiose, welck een donatinne was van die Goude, dien hij getrout hadde, nu hadde van hem verscheyden ende een ander nonne van tselfde convent opgeslaegen. Ende voerts dat heer Jan wederom wuyt den Briel, daer hij sijn priesterdom versaeckt, een huysvrou getrout ende gepreeckt hadde, gecomen was te Schoonhoven. Twelck ons al seer swaer om hoeren was, alsoe wij hierin saegen, dat ons over thooft hinck die wonderlicke gramschap ende toorne des Heeren, angesien toch die mogende God desgelijcks verwoestheyt toch niet gedoegen en soude dat over sijn volck ende dienaers soe gruwelick quame, ten waer hij doer sekere treffelicke reden, hem sonderling bekent, hiertoe van ons getist waer.

⁺ Quame voorts op desen dach een van Delft ende brocht voer nieuwe tijdinge, dat binnen Delft onlanx veel triumphs ende vrolickheyt bedreven was, om saeke dat bij hemluyden verspreet werde die groete victorie, welck sij seyden bij haer geschiet te sijn, als van Tyel ende Geertruyenberch⁵,

1 Zonder opgaaf van datum maakt Mendoça hiervan melding (Mendoça 153).

+ Drie bootsgesellen coemen van Enckhuysen.

+ Wuytsteeck ende vercleyninge van coninx leger.

2 Broeder Christiaen. Hij maakte later moeilijkheden, omdat hij eiste net als zijn prior bij de Nieuwe Nonnen te worden onderhouden (dagboek).

+ Van de desolatie der conventualen wuyt den Donck.

3 Jacobus Cornelisz, st. herfst 1574 (dagboek).

4 In 1576 verkreeg de schrijver pardon voor deze broeder voor de door hem gepleegde geuzerij (dagboek).

+ Nieuwe triumphe der guesen.

5 In de nacht van 30/31 Aug. 1573 namen 's prinsen troepen Geertruidenberg (Mollenberg 41).

[p. 301]

dat dese over waeren. Ende dat grave Lodewijck oeck tegenwoerdelick met een grusaem volck wederom int lant was. Hierdoer rees den guesen haer moet soeseer, dat sij nu opelick wuytriepen: ‘Die hartoch Alva en macht nu toch niet houden ende moet ymmers tlant wuyt’. Ende ontboden wederom den goeden, die verloepen waeren, dat sij ymmers noch in possessie van haer goet wederom coemen souden, want sij noch perdoen mochten crigen, maer souden achter dese tijt gheen gracie verwerven, waert saeke sij dese gracie lieten verbij ghaen. //

Twelck die goeden anders niet en naemen dan dat die guesen sulx maer⁺ wuytstelden om den rebellen in haer verkeertheyt te verstiven ende den goeden voerts heel weemoedich te maeken.

Ontfingen oeck op desen dach die bootsgesellen gelt van vijf maenden,⁺ waerom sij soeseer tevoeren geroepen ende getumultueert hadden. Ende ontfingen hierdoer een sonderlinge moet om nu tot den guesen onbecommert an te trecken.

Van den Haech hoorden wij, dat die guesesoudaeten veel quaets in gedaen⁺ hadden, veel huysen ofgebroken ende een groet deel vant bosch vernielt met opset dat sijt daer wilden bescansen.

Van der Goude hoerden wij, dat die guesen daerinne haeren eedt met den⁺ prinsche vernieuwet hadden, met beloften dat sij bij hem bliven souden tot den uterste man toe.

Liep oeck spraeke, dat tot Bommel veel soudaeten ingecoemen waeren⁺ om haer totter rebellie te verstercken.

Op den Ven Septembris quaeme die prior van den Donck binnen Amstelredam⁺ ende was anders niet in sijn ansien dan een bedelaer, angedaen met seer armelicke cleeder, geheel bloot ende versleten. Hij hadde een aessaeck onder sijn rock ende een sonderlick hoetken op sijn hooft, sulx die alrearmste dragen. Ende toochde niet minder dan een religioes, wesende oeck sonder getiebouck ende sonder alle religioes ende priesterlick exercitie. Dese vertelde ons, dat hij van den guesen gevangen geweest was ende wuyt⁺ haer handen niet en mocht comen, voer ende eer hij hemluyden wijsde waer binnen Schoonhoven haer goet, huysraet ende anders gevlucht ofte verburgen was. Ende hadde lange tijt onder den lantluyden ontrent sijn convent gedwaelt ende genouch sijn cost gebeden. Hij werde ter Lely ontfangen met sonderlinge minne, hoewel tselfde convent soe benaut was, dat sij niet en conden vermercken, waermede sij malcander die mont souden mogen ophouden. Ick hoorde die E. priorinne¹ wuyt haer mont vrijmoedich spreken: ‘Mijn consciëntie en vermach niet anders dan dat ick dese goeden armen heer met goeder harten grondelick ontfanck, maer beclaege mij van dies dat wij hem niet sonderlings en vermoegen te doen. Och wat noot waert, wisten wij eenich gelt op scade te crigen? Dan en souden wij niet eens troeren’. Dit waeren haer woerden ende toochde met haer bedrouft wesen, dat sijt genouch wuyt die gront van haer hart meende. O God, wat verhenget ghi al over dijn dienaeren? Siet toch te laetsten neder ende ontfermet onser.

+ f. 159. r.

+ Die bootsgesellen ontfangen gelt.

+ Die Hage.

+ Van der Goude.

+ Van Bommel.

+ Die prior van den Donck coemet ter Lely.

+ Merckt wel an.

1 Wybe Leo Abingaesdr., geb. 1521/22, was al in 1571 priorinne, st. 29 Jan. 1575 (Van Eeghen 258).

[p. 302]

⁺ Op desen dage quaemen noch hondert haeckscutten binnen Amsterdam. Men seyde, dat sij Bruynswijkers waeren. Ende werden dese gevoucht onder die grave van Boshuy sijn vaendel, twelck seer vermindert ende vercleynt was.

⁺ Op den VIen Septembris ontfingen wij tijdinge, die men seyde waerachtich te sijn, dat Geertruydenberch nu oeck gues geworden was doer seker verraet der burgeren ende sonderling van den visschers, die men seyde⁺ dat daerinne met haer visschuytkens alleynken sommige guesen gebrocht hadden. Ende waeren die soudaeten, daerin tot bewaernisse van den stadt geleyt, tot deser tijt wuyt mooscoppen geloepen. Het is seer te beclaegen van⁺ de tyrannie, die hier angerecht // werde, want die canoniken, die daerinne bevonden werden, den hals ofgesneden werden ende hingen die guesen oeck sommige cathuysers daerbinnen gevlucht¹.

⁺ Op desen dach quame bij mij binnen Amsterdam heer Gerrit Scarp van der Goude, cappellaen tot desen turbel toe in den Haech. Dese hadde als der guesen balling zeder Kersmis laetsleden tot Utrecht geweest ende quame tot Amsterdam doer oersaeck van fame dat coninx leger nae Leyden trecken soude, meenende dat hij dan voerts wel in den Hage veylich soude mogen comen. Ende siende, dat dese sijn hope heel falgeerde, alsoe tleger nae Alckmaer gepasseert was, soe vonde dese goede heer hem sonderling bedrouft, overmids dat hij teynden raet was ende gheen gelt en hadde. Hij seyde opelick tot mij, dat hij nu niet en wist wat om doen, biddende of ick hem gheen vrienden en wist, die hem yet mochten bijleggen te leen. Ende want ick tselfde niet en wist, soe seyde hij mij dat hij van meeninge was om te vertrecken nae Coelen om te vernemen of hij iewerts eenich dienst mocht crigen, opelick sprekende dat hij die conventen, daer hij ontrent mocht coemen, soude anspreken om doer sulx te bet voort te geraeken.

⁺ Op den VIIen Septembris seylden die oerlochscepen op den stroom van Amstelredam ende quaeme die ammerael² van deselfde terstont opt drooch. Der waeren in getaele XII groete scepen ende ses boots.

⁺ Van Delft werde hier wederom seer quade rumoer verspreet, als dat daer nu wederom over den religiosen deerlicken werde getyranniseert. Men seyde, dat daer onlanx vijftien priesters omgebrocht ende vermoert waeren³. Hoe wij doer dese tijdinge ontroert sijn geweest mach die leser van dit wel bij hemselven versinnen, overmids kennisse dat wij daerinne soeveel van onser professie besloten hadden. Maar hoepeten evenwel, dat die goedertieren⁺ Heer dit niet toegelaeten en hadde ende dattet maer wuytsteeck was, angesien toch dese tijt maer sulx was, dat hierinne niet anders gepractiseert werde dan hoe men die goede bedroeven soude moegen ende werde van gheen logens eenich werck gemaeckt.

⁺ Op den VIIIen Septembris werde versproken, dat het leger tot Alphen op-

+ Soudaeten coemen hier.

+ Geertruyenberch wert gues.

+ Der guesen tyrannie.

+ f. 159. v.

1 De namen van de na de inname van Geertruidenberg omgebrachte geestelijken zijn Willem Foppens van Gouda, minderbroeder te Dordrecht, die op 4 Sept. 1573 werd opgehangen, Johannes Vogelesang, pater van het St. Catharinaconvent van Tertiarissen te Geertruidenberg, Reinerus Adriani Arnoldi, kanunnik, en Guilelmus Galenus, kanunnik. Naar het heet zijn echter nog vijf andere geestelijken omgebracht, wier namen niet zijn overgeleverd. (Opmeer II, 209 etc. en Mollenberg 46).

+ Heer Gerrit Scarp.

+ Die oerlochscepen zeylen opt stroom.

2 Dit schip was genaamd de Inquisitie (Ter Gouw VII, 107).

+ Delft tyranniseert.

3 Onjuist bericht.

+ Merckt wel an.

+ Tleger vertreckt van Alphen.

[p. 303]

getrocken was nae Bodegraven, daer suspitie wuyt genomen werde dat nae Woerden haer cours was om tselfde te beleggen. Maer bleve tot Alphen een vaendel knechten.

Hoorden oeck dat het gehele plattelant tusschen Leyden, Woerden ende der Goude deerlick berooft ende vernielt werde, soewel van den guesen als van ons volck.

Ter Goude waeren die knechten nu wuyt, maer bleve die gemeente daer⁺ even rebel. Men seyde, dat daer tbroet geheel goetcoep was, acht pont om XIIII deuts.

Liep mede faeme, dat tot Utrecht veel Ytaliaenders gecoemen waeren,⁺ die oeck in Hollant trecken souden. Van Alcmaer ontviel veel goede menschen die moet, dat het daer noch niet gedaen soude sijn ende werde opelick geweddet, dat die stadt binnen acht maenden niet gewonnen soude mogen werden, ende quame dese suspitie, doerdien want // gesien werde⁺ dat ons volck soe soberlick vordelde in de crijchshandele.

Op den negende Septembris sprake ick die minister der Minrebroederen¹, die mij seyde, dat voerseker over die duysent religiose persoonen wuyt⁺ die professie van de derde regule² tegenwoerdelick dwaelden, niet wetende warwerts sij haer keeren souden. Seyde oeck mede dieselfde minister, dat veel guaerdiaens meenich van haer broeders als waerlic wuytsonden om haer cost te soucken, doer oersaeck dat sij niet en wisten hoe sij dien voeden souden, alsoe hem belet werden bij dese verkeerde tijt haer termijnen³ te bewaeren, waerwuyt sij ghewoen waeren alle haer provisie te vercrighen.

Men began op den Xen hier te seggen, dat Breda mede gues was ende dat⁺ die guesen wederom veel Engelsche ende Schotse soudaeten tot haer assistentie verwachten, niet twivelende of sij souden sekerlick coemen. Van de oerlochscepen die nu opt stroem laegen en worde gheen vordering gesien, maer bleven geheel stil leggen pratten. Ygelick waende, dat sij van oegenblick te oegenblick tegen den guesen inzeylen soude ende tbleef altijts even nae. Te laetsten werder verspreet, datter noch gheen soudaeten in de schepen en waeren ende dat die daertoe geschickt waeren haer in de scepen mede niet begeven en wilden, voer ende eer sij oeck seven maenden van haer⁺ soudie ontfangen hadde. Soedat hier wederom nieuwe opheve was van rumoer, waerdoer getardeert werde dese crijchshandel.

Op de XIen Septembris vielder soe groeten regen, seer lang duerende, dat⁺ veel diesgelijx noyt gesien hadden. Men waende, dat het geheele lant soude ondergeregent hebben. Men seyde generaerlick, dat het een seker teyken was van des Heeren toorn over ons allen.

Op desen dach sagen wij den goesen scepen voer Amsterdam noch⁺ vermeerdert te werden met drie groete hulcken ende schoeten bijnae den geheelen dach nae des conincks scepen. Wij hoerden, dat van ons crijchs-

+ Der Goude.

+ Spraeck van Ytaliaenders.

+ f. 160. r.

1 Florentius van Oyen, geb. Leiden 1515, minister-provinciaal van de provincie Alemania inferior der Minderbroeders-Observanten 1570-1574, st. 1595 (N.N.B.W. en Collectanea Franciscana Neerlandica I, 1927, 364).

+ Merckt wel an.

2 Tertianen en Tertiarissen of broeders en zusters van de derde regel van St. Franciscus.

3 De gebieden, waarbinnen de minderbroeders hun rondreizen maakten om te prediken en aalmoezen op te halen.

+ Die guesen wachten Engelsche soudaeten.

+ Nieuwe tumult ende rumoer.

+ Seer groeten reghen.

+ Die guesen scepen vermeerderen.

[p. 304]

volck nu in onse scepen begonnen te ghaen, maer werde noch altijts seer weynich gedaen tot becrenckinge van dese onverdrachlicke verwoetheyt.⁺ Ende bleve die tijt soe benaut, dat veel menschen haer gedreycht vonden doer honger ende^a commer te moegen verghaen. Van der Goude verhoerden wij, dat oeck veel menschen beghonnen te sterven ende sieck werden.

Op den XIIen Septembris liepen smorgens vrouch die stadsboden tot allen conventen binnen den stadt van Amsterdam ende bootscapten daer,⁺ dat der burgemeesteren groete begeeren was, dat sij onse lieve Heer ymmers bidden wilden met vuericheyt dat sij mochten victorie vercrigen tegens soe swaere dootvijanden als ons hier nu tribuleerden. Ende dochten hierwuyt, sulx oeck mede die geheele gemeente voerstont, dat men sekerlick op desen dach den guesenscepen bestormen soude. Maer en geboerde noch niet altijts, hoewel ons volck daertoe groete bequaemheyt van weer, wint ende stroom scheen te hebben. Die hartoch Albanus quame an de vesten met ontallick vollick om te besigtigen den anslach, daer suspicie van was dat vallen soude. Ende most ygelick weder gaen soe hij gecoemen was. Men hoerde veel murmuratie onder die gemeent, die dese saeck niet verstaen en conden, maer moste die overicheyt alle dinck met voersichticheyt doen om te ontcoemen den nederlaege daer seer voer te sorgen stonde, doerdien want wel gesien werde, dat die guesen ymmers soe starck hier int water lagen als des conincks volck met schepen. Die aldermogenste God is bekent wat kermen met suchten den goede verloepe catholike ende⁺ religiose persoenen hier overviel, doerdien dat sij noch // soe weynich troost saegen om verlost ende verlicht te werden.

Op den dertienden Septembris sagen wij, dat die guesen met haer schepen achterwerts weken om buyten schoots te wesen van twee cartouwen, die ontrent haer gebrocht waeren, waermede oeck tegens haer wuyt een schans⁺ geschoten werde seer vreeselick. Ende reysden daerwerts ontrent die middach die hartoch Albanus selver om te besichtigen wat dat daer orbaer gedaen waer. Nae de middach seylden sommige van onse schepen doer die wracken^b,⁺ van den guesen gesoncken om ons volck den passagie aldaer te beletten, nae den guesen toe. Waertegens die guesen wuyt den schansen, welck sij daer mede hadden, seer vreselick schoeten, maer voeren evenwel voert. Ende waeren die goede hier seer verbaest, staende in groete sorge ende hope, hope van victorie ende dat dese pertiën an malcander comen soude om een goet eynde te crigen, sorge dat die Heer ons noch plagen mocht ende die nederlaech tot ons deerlicker verdruckinge verleenen.

⁺ Op desen dach verhoerden wij voer seker tgunt nu ontrent over drie dagen <sonder dat die fame continueerde> geseyt was, hoe die guesen voer Haerlem gerooft hadden over die driehondert stucken beest, welck beesten veelal soe binnen Amsterdam soe oeck den dorpen om Amsterdam gelegen toebehoerden, om Haerlem gebrocht overmids, dat alt lant ontrent⁺ Amsterdam onder waeter lach^c. Ende waeren hieronder alle die coyen

+ Sterft oeck ter Goude.

a Er staat ‘et’.

+ Men laet God bidden om victorie tegens den guesen.

+ f. 160. v.

+ Die hertoch treckt nae den schans.

b Er staat ‘wacken’.

+ Men begint na den guesen te zeylen.

+ Die guesen roeven wederom voer Haerlem Amsterdamse coyen.

+ Conventen coyen werden gerooft.

c Er staat ‘lant’.

[p. 305]

van die Ouden Nonnen- ende sint Ceciliëconventen¹ binnen Amsterdam. Waerdoer wederom groet verdriet rees onder den lantluyden, den stedeluyden ende sonderling dengheenen over wiens dese roverie gevallen was.

Ontrent den avont van desen dach quame die hartoch wederom in Amsterdam, als van de middach of bij den schans geweest hadde. Ende waeren⁺ die oerlochscepen van beyde pertiën nu an malcander. Daer werde seer ijselick geschoten, sulx dat men doer den roock, die doert schieten quame, verhindert werde den schepen te mogen bekennen. Maer en hoerden gheen besceyt wat datter bedreven werde, doerdien want den avont viel ende sij noch an malcander bleven.

Op den XIIIIen Septembris verhoerden wij, dat bij de orlochscepen, die daechs tevoeren an malcander geweest hadden weynich bedreven was,⁺ ende quamen wuyt die scepen binnen Amsterdam ses of seven seer geschoten ende één heel doot. Der was smorgens spraeck, dat die guesen in den nacht gevlucht waeren, maer vernaemen op den dach contrarie, alsoe wij die noch saegen tegens ons scepen anseylen.

Op desen dach werde wederom veel schutgevaert gehouden tuschen den⁺ guesen ende onsen schans in Waterlant ende stichten ter selve plaetsen die guesen groeten brant, sulx wij wuyt Amsterdam besceydelick saegen. Ende duerden dien brant tot des morgens van den anderen dach, vlammende geheelick in den lucht, soedat die nacht genouch sonder duysternisse ende⁺ altemaelen licht bleve. Daer quaeme sprake, dat die guesen dien brant gemaeckt hadden wuyt boosheyt, omdat sij haer schans van ons volck ontweldicht waeren ende die verloepen mosten. Die suspicie was, dat sij dat meest deden, omdat sij ons volck vergunden haer in die huysen tegent onweder te verburgen, wel vastelick meenende dat die plaets van ons wel bewaert soude werden.

Ontfingen mede hier tijding, dat daechs voer desen dach den guesen van⁺ Leyden, die nu haer wederom op die Meer begaven tot roeven, van ons volck benomen waeren ses cleyne geleydekens met sommige schuyten.

Van Leyden hoerden wij seer bedroufde tijdinge, hoe die goeden daer noch altijt lastiger getribuleert werden. Men seyde, dat aldaer niet verdraegen mocht werden, dat drie oft meer religiosen tsamen woonden ende soe waer sulx bevonden oft vernomen werde, daer werden die goede menschen van al wat men bij haer wist te vinden berooft.

Van Haerlem ghinck spraeck, dat wuyt den borgerie met lot, sonder⁺ eenige wuytsonderinge van yemant, gevonden waeren driehondert man, die tot Alckmaer mosten ghaen peunieren, maer mocht ygelick wel een ander alsoe clouck als hij in sijn stede stellen².

Werden hierom veel gehuyert die der rijken haer plaets bewaeren souden ende viel het loon voer dese gesubstitueerde heel // verscheyden, vermeerende⁺ hoe langer hoe swaerder. Eerst mocht men om een pondt Vlaems yemant verwillichen, naemaels wilde men wel twee, drie ende meer ponden

1 Tertiarissen, aangesloten bij het kapittel van Utrecht (M.B. I, 28, M.B.S. I, 19, V.H. 93 en Van Eeghen 102).

+ Doorlochscepen coemen te slaach.

+ Der comen gewonde wuyt die scepen.

+ Wert brant gesticht.

+ Ons volck nemet in Waterlant der guesen scans inne.

+ Die van Leyden roeven op die Meer ende verliesen ses geleyden.
Van Leyden.

+ Van Haerlem swaere geperstheyt.

2 Op 12 Sept. 1573 werd te Haarlem gelast, dat uit ieder vendel van de schutterij twaalf personen zouden gaan punieren voor Alkmaar. Later werd het aantal verhoogd tot 300. (Eikelenberg 252 en Ampzing 243).

+ f. 161. r.

[p. 306]

hebben ende mosten te laetsten die ymmers ontslagen wilden sijn wel vijftich R. gl. geven, soedat dit een swaere scatting was ende veel benautheyts onder die gemeente maecktede. Maer mosten dese dit mede lijden, die voerens deerlick geperst geweest waeren, ende paciëntie behouden.

⁺ Op den XVen Septembris was gemeen spraeck, dat des conincks volck in den avont voerleden sekerlick den guesen wel drie scansen in Waterlant ofgenomen hadden, die een met gewelt ende verrassinge ende dander doerdien dat sij die verliepen. Men seyde, datter veel guesen dootgeslagen ende sommige, oeck capiteyns, gevangen waeren.

Wuyt den oerlochscepen quamen oeck sommige dooden an, die van den guesen geschoten waeren, ende en hoerden hier noch anders niet of.

⁺ Ons worde op desen dach vertelt, dat binnen Geertruyenberch oeck opgehangen was een broeder Willem, minrebroeder, wesende daer doer sijn guardiaens¹ consent pastoor van de parochie, ende was dese van der Goude geboren, neve van heer Jacop, supprior van den Hem, tjaer voerleden tot Schoonhoven oeck opgehangen, omdat hij religioes was.

Op den XVI Septembris quamen die waterschepen, die nu drie daegen van Amsterdam met des stadts soudaeten tot der guesen schansen geweest waeren in Waterlant, wederom in den stadt ende bedreven groet⁺ gevaert van schieten ende anders, als die wonderlicke victorie gehadt hadden. Sij hadden een groeten roeve met haer, alle den Waterlanders ontweldicht: cleederen, huysraet, potten, pannen, bedden, bulten, tresoren, kisten, casten ende desergelijck; oeck ijser, coper ende tynnen brochten dese in een groete menichte ende vercoften dit al om een seer soberlicke prijse sonder an te sien die onwuytsprekelicke bangicheyt der goeder menschen, die ongetwivelt veel waeren onder desen beroofde, wesende geheel onnoesel⁺ van alle dese rebellicheyt. Men sach oeck sommige wuyt dengheen, die dus berooft waeren, met bedrouftheyt haer goet te volgen om tselfde wederom te coepen voer sulcke prijse alst tot ygelick profijt ofte begeerte vercoft werde, maer en mochten daertoe niet coemen, alsoe tselfde haerluyden geweygert werden. Waerdoer oeck meenich suchten ende weenen reese onder den goeden gemeente, die dit met groete swaericheyt ansaegen ende hierinne groete medoegentheyt hadden. Worden oeck seer veel coyen van ons gesien, die an ende an in Waterlant gerooft sijnde binnen Amsterdam gebrocht werden.

⁺ Op desen dach werden twee besloten susteren van den Magdaleenen convent ter Goude, vandaen verjaecht doer dese swaere turbele, binnen het convent van der Lely om goodswillen ontfangen om met denselfde convente int gemeen te leven, als dese daechs tevoeren hier gecomen waeren met oetmoedich bidden van maer plaets te hebben ende haer cost selver metter handen te winnen. Dese van Lely docht, dat sij onse lieve Heer van haer verscheyden, als sij ter tafel ghingen ende alsulcke desolaeten kinderen als dese waeren alleen bij hemselven lieten bliven, wel vermoyende dat haer portie al te seer sober was.

Oeck geschiede op desen dach, dat ter Lely an den prior van den Donck⁺ quaeme sijn jonxste broeder, die nu staende desen turbel priester geworden

+ Victorie tegen den guesen.

+ Broeder Willem van der Goude wert gehangen tot sint Geertruyenberch.

1 De guardiaan van Dordrecht, Franciscus Mierbecanus (Van Balen II, 845), moet bedoeld zijn, daar broeder Willem daar minderbroeder was (vergel. fol. 159vo).

+ Wuyt Waterlant coompt groete roof binnen Amsterdam.

+ Merckt wel an.

+ Twee van den religiosen wuyt die Magdalenen ter Goude comen ter Lely.

+ Gesciedenisse van een religioes wuyt den Donck.

[p. 307]

was tot Wuytrecht, ende seyde wel geweldelick dat hij wilde bij den prior bliven, eetende ende drinckende sulx hij dede, alsoe tconvent hem soe nae was als den prior, met dreygemente waert dat hem die receptie tot sulx geweygert werde, dat hij hem begeven soude opt straet te bliven slaepen tot scande ende spijte van den reguliers, die hem, wesende een broeder van der oerden, niet ontfangen en wilde. Ende en naeme dese rumoerder gheen respeckt, dat sijn prior genouch als een bedelaer lange hadde moeten loepen ende nu om goodswil met andere die daer mede waeren in dit convent ontfangen // was. Maer worde dese onderwesen, dat hij ongelijck⁺ hadde van sijn prior of tconvent, daer hij nu dreychde te willen bliven, te molesteren, eensdeels omdat sijn prior nu gheen ontfang hadde ende voerts dat hijselfs een vader hadde, die een priester was genouchsaem om hem staende dese turbele tonderhouden, sonderling om saeke dat hij hem priester hadde doen werden sonder dese priors sijn adviis. Liet hij hierom hem geseggen ende is wederom tot Uuytrecht gereyst, mids dat hem gegeven werde een hantscrift oft obligatie voer desen sijn cost te betaelen denghenen, die hem wilde ontfangen, ende dit dien tijde als die Heer wederom gracie gevet, dat die religiosen tot haer staet wederom geraeken te coemen.

Op den XVIIen Septembris vervolchde noch het jammer ende verdriet⁺ van den arme lantluyden in Waterlant, daert nu al verdestrueert werde dat daer was doer des conincks volck an de een sijde ende den guesen an de ander sijde. Ende werden dit nu doer dies ontwaer, want wij wederom groeten brant saegen, dat in Waterlant hem seer verhief, soe den roock ofte den stanck daerof groot was binnen Amsterdam ende quaeme oeck doer den wint aldaer seer veel verbrant riets.

Op den avont van den voerleden dach quaeme binnen Amsterdam die⁺ pater van Rijswijck, heer Claes Jansz, conventuael van den Hem, daer hij oeck eertijts lange prior geweest was. Dese vertoende hem doer sijn habijt ende groeten baert sulx, dat hij heel onbekent ghinck met ons broeders, die hier mede verloepen waeren, wanderende ende van versceyde reden sprekende die tijt wel soe groet, dat men lichtelick daerinne een sevensalm¹ gelesen soude mogen hebben, ende soude wel onbekent gebleven hebben, maer openbaerde hemselven. Hij vertelde ons van der guesen onversaechtheyt, waermede sij haer hoe langer hoe meerder toochden tlant in rumoer te brengen. Ende dat sij dit nu sonderling an den Haach vertoochden, denwelck sij seer sochten te verstercken met die te doen omgraften ende bewallen.

Van Leyden hoorden wij, dat daer een priester nu onlanx seer ghetribuleert⁺ was, wuyt saeke dat hem angeseyt werde dat hij een paer volcks nae des heylich kercks maniere getrouwet hadde. Men seyde, dat desen goeden heer een driestalle stoel op sijn hooft geleyt werde, waermede die guesen hem sulx pinichden, dat hij heel ineen druckte ende sijn darmen wuyt sijn lijf liepen, stervende onderdiehant². Die Heer sij hem genadich. Amen.

Op den XVIIIen Septembris hoorden wij des morgens vrouch seer⁺

+ f. 161. v.

+ Noch brant in Waterlant.

+ Die pater van Rijswijck coemet mede tot Amsterdam.

1 De zeven boetpsalmen.

+ Tot Leyden wert een priester wonderlick vermoert.

2 Waarschijnlijk onjuist bericht.

+ Alckmaer wert beschoten.

[p. 308]

wonderlick schieten ende was een gemeen suspitie, dat hetselfde geschiede voer Alckmaer.

⁺ Hier liep tijding van Leyden, dat die goede menschen ende den guesen daer tegens malcander geweest waeren ende dat die goede den overheyt behouden hadden. Men seyde, dat een Fransoys capiteyn daerwuyt met sijn volck wesende in getale ontrent tweehondert gescheyden was doer oersaeck van een gebot in Vranckrijck doer den coninck ofgeroepen, inhoudende dat ygelick van sijn volck soe wie tegens den coninck van Spaengen diende hem wederom in sijn lant most begeven op verbeurte van lijf ende goet.

⁺ Ik ontfing hier een brief van den pastoor van der Goude wuyt Antwerpen, inhoudende van verscheyde religiosen der Magdaleenen binnen der Goude, die in Brabant tot versceyde conventen ontfangen waeren, ende sonderling van twee als S. Barberken Augustijns¹ ende Maria Fransen², die binnen Antwerpen tot den Witsusters³ waeren ende van ons consent⁺ versochten om daer te mogen professiën. Ende screve onder allen andere mede, dat te beclagen stonde dat der catoliken haer saeken noch altijts achterwerts ghingen meer dan voirwaerts, twelck ons sonderling bedroufde, maer mosten paciëntie hebben. //

⁺ Op den XIX Septembris werde versceyde spraeke gespreyt doer Amsterdam⁺ van Alckmaer. Sommige seyden, dat men stormen soude, andere wilden affirmeeren, dat daer sekerlick gestormet was ende dat die onse daervan geslagen waeren ende die nederlage gehad hadden⁴. Der waeren oeck, die vertrocken dat sommige poorteren ende etlicke soudaeten daerwuyt hadden willen loepen ende dat dieselfde van ons volck gedreven waeren. Maer en quamen die tijdingen niet overeen, sulx dat genouch⁺ gemerckt werde, dat ygelick nae hij gesint was niet anders en sprake dan hij gaerne sage. Altijts wast voer seker, dat op desen dach twee groete meesters, daer die een de principael gubernoer of was over het geschut van des conincks leger, binnen Amsterdam gebrocht ende begraven werde ende waeren dese voer Alckmaer geschoten.

⁺ Op desen dach werde ons vertrocken, dat ontrent dese tijt van Utrecht gescheyden waeren twee priesters van der Goude, die hier over tjaer geweest hadden om nae Coelen te reysen ende te soucken of sij yewerts eenigen dienst mochten vinden. Dese haer naemen waeren heer Willem Fransen⁵, pastoor van Berchambocht, ende heer Jan Moel. Ende deden dit wuyt groeter benautheyt, als despererende van verlossinge, alleen om haer cost te moegen winnen.

⁺ Men sach noch den quaeden seer onversaecht te sijn, als die niet eens en troerden dat sij ymmermeer verheert souden mogen werden, ende gaven

+ Leyden rumoort.

+ Missive van den pastoor van der Goude voer sommige Magdalenen susteren.

1 Barber Augustijns kreeg nog in 1590 door bemiddeling van een andere zuster, die naar Antwerpen reisde, een kleine ondersteuning van het convent te Gouda. Ook kreeg toen een zekere Katrijn Francen aldaar iets. (Taal inv. 124).

2 Maria Fransen ging later naar Mechelen (dagboek).

3 Dominicanessen.

+ Der catholiken saeken gaen achterwerts.

+ f. 162. r.

+ Tijdingen van Alckmer.

4 Op 18 Sept. 1573 vond de bestorming plaats, waarbij een groot aantal manschappen en elf bevelhebbers en kapiteinen omkwamen. Wie van hen is bedoeld, blijkt niet (Eikelenberg 252 en Mendoça 161).

+ Twee meesters geschoten voer Alckmaer.

+ Diepastoor van Berchambocht met heer Jan Moel reysen nae Coelen.

5 Hij vond inderdaad een plaats in Keulen (dagboek).

+ Die guesen bliven even moedich.

[p. 309]

hierom niemant een goet woert, maer spraken wel verwitelick tegens den goeden. Sij hadden bij hemluyden een goede tijt, als redelick coop van alle victualiën, daer die goede steden in groeter benautheyt saeten, hebbende ongehoerde ende ombedenckelicke duerte van broot, suyvel ende van als, soedat noch hier seer veel van den verloepe catholiken van hartseer ende gebreck gestaedelick sturven.

Op den XXen Septembris werde Alckmaer al den dach beschoten ende⁺ liep spraeck, dat die stadt waerachtelick bestormet was, maer die overhant behiel tegen des conincks soudaeten, denwelcke sij nu tot twee reysen ofslougen. Ende quaeme desselve conincks volck hierdoer een groete wedemoedicheyt over, als die saegen dat sij weynich victorie vochten ende gedreycht worden om sulx voer Alckmaer te moeten bliven als sij tevoren lange voer Haerlem gemarret hadden.

Op desen dach verhoerde ick, dat op dach tevoeren die pater van den⁺ Clarissen ter Goude, die aldaer van den guesen lange gevangen geseten hadde, nu binnen Amsterdam gecomen was, gelost sijnde met tsestich R. gl., die onder den goede menschen gebedelt waeren. Ende hadde dese eerwaerdige goede heer nae alle verdriet, twelck hem seer ongenaedelick angedaen werde in de tijt van sijne gevanckenisse, int laetste noch meerder dat eene Zybrant Adriaensz Backer¹ <die int eerste oeck factoor geweest was in de beroevinge van ons conventualen> hem tot twee reysen wederom in den stadt dreve, als hij nochtans bij de guvernoer van der⁺ Goude was vrijgelaeten, ende trock hem die derde reys sijn cleeder ende oeck sijn hemde wuyt, ende dede hem wederom een oelick hemde met een arm rocksken an. Coemende tot Amsterdam is hij in sulcke schijne bij den hertoch Albanum gebrocht, die hem vrienschap dede ende een nieu habijt gaeve.

Men seyde hier, dat onlanx voerens ter Goude gehangen waeren vijf⁺ guesen, Harman Sterre, Lambert Pietersz, Dirrick op die Houf, ende noch twee andere, ende was haer delickte, dat men haer accuseerde als die veel gestoelen hadden². Dese justicie was wel goet, hadde die wettelick geschiet,

+ Alckmaer werdet wederom beschoten.

+ Die pater van de Clarissen ter Goude comt tAmsterdam.

1 Sybrant Adriaensz Backer, geb. 1523/24 (Hof Holl. 4592 getuigenis van 21 Mei 1574 betreffende aanslag op Gouda), heeft huizen in eigendom te Gouda (kohier 1556 fol. 9vo). Hij moet in 1574 of kort daarna zijn gestorven, daar dan Clara Cornelisdr. als zijn weduwe wordt genoemd (rek. Houltman II fol. 95vo).

+ Merckt wel.

+ Ter Goude sijn sommige gehanghen.

2 Dit bericht bevat slechts een kern van waarheid. Herman Dircksz Sterre, Jheronimus Volpertsz Brois en Jan Lambertsz waren te Gouda gevangen gezet en hadden aan de prins een request gezonden, waarbij ze pardon voor hun delicten verzochten. Op 16 Nov. 1573 zond de prins dit door naar Gouda om advies. Op 25 Nov. 1573 zonden burgemeesteren en schepenen aan de prins de eis en conclusie van schout en gouverneur van Gouda. De schout weigerde de confessies af te geven. Het advies luidde, dat exemplaire justitie werd vereist tegen zulke malefacteurs (ing. st.). Op 18 Sept. 1573 had Wilhelm Bloys van Treslong aan burgemeesters van Gouda verzocht Jeronimus Folpertsz, alias capeteyn Broes, uit de gevangenis te ontslaan, daar hij ten onrechte werd beschuldigd het placaat van de prins omtrent vrijbuiterij te hebben overtreden; wat niet mogelijk was, daar hij sedert de afkondiging van dat placaat binnen Gouda, Leiden en Woerden was geweest en geen schip had gehad (ing. st.). Geen van hen zal zijn terecht gesteld. Herman Sterre (vergel. fol. 53ro noot) en Jeronimus Volpertsz komen later nog voor. Van 13 Mei 1579 dateert een brief van Claes de Bye Joestensz aan gecommitteerden ter admiraliteit over het arresteren van Broes door de koning van Denemarken, waarschijnlijk omdat de datum van zijn commissie te oud geweest was (ing. st.). Op 26 Jan. 1580 bewees hij zijn zoon het moederlijk erfdeel (weesboek I fol. 337). Hij was een Goudenaar: op 23 Dec. 1572 werd hem en zijn broer en zuster de nalatenschap van hun vader Volpaert Aertsz alias Broes bewezen (weesboek I fol. 255vo). Ongetwijfeld was hij nog verwant aan de mater van het St. Agnietenconvent, Eypgen Volpert Aertsdr. Over Jan Lambertsz en de door de schrijver genoemde Lambert Pietersz en Dirrick op die Houf is niets naders bekend.

[p. 310]

maer en geboerde sulx niet, alsoe dese toch gheen rechters en waeren maer rebelle van den mayesteyt. Och leeser, merckt ende siet wat eynde hiervan noch coemen sal.

⁺ Op den XXI Septembris quaeme bij mij die soone van Jan Hey Gerrit Daemsz van der Goude, Aert Jansz¹, ende vertrock mij, hoe die Focker² van Ausburch op die Veluwe was gecomen met dien vaendel knechten tot⁺ assistentie van des conincks leger ende dat mede voer // seker overal vertrocken werden, dat die hartoch Albanus nae Spaengen vertrecken soude ende dat het lant nu een ander guvernoer wachtede.

⁺ Tot Alckmer was derde mael nu wederom bestormt ende worde ons volck met veel verlies van soudaten daer ofgeslagen, waerdoer die guesen groete moet cregen. Men sach den goeden noch altijts swaerlick suchten, die haer niet anders en vertoenden dan ghelijck die al heel desperaet ghingen. Ende quaemen in dit verdriet, doer oersaeck dat sij soe swaere tijdingen van alle wegen ontfingen, als dat het geheele lant in allen houcken bedurven ende geruineert werde. Maer viel haer alderswaerste, dat gemerckt sij bij hem alle benautheyt vonden van dier tijt in als ende voert groete geperstheyt van vervaernisse wuyt dreygementen ende andere benautheyden, hiertegens verhoerden den guesen steden wel te wesen, te floreren ende van als⁺ te overvloyen. Ende sonderling Rotterdam soe wel te vaeren doer frequentacie in comenschap doer der Oesterlinge^a ende Engelsche natie, dat Amsterdam noyt beter hadde geweest. Dit al was den goeden een swaere temptacie, waerdoer sij gequelt werden om te dencken of die Heer haer mocht verwurpen hebben. Maer keerden haer evenwel altijts tot onse lieve Heer, hem toebetrouwende dat hij in der eewicheyt niet gram bliven en soude.

⁺ Op den XXIIen Septembris quame mij selver besoucken die voirs. pater van den Goutse Clarissen ende vertelde mij allesulcke tyrannie, als hem doer den guesen angedaen was, die hem dickmaels tempteerde om sijn geloeve te versaeken ende voerts, als hij tselfde wuytmondich weygerde, hem dreychden dat hij des andere daechs levendich soude branden, nomende⁺ hem een afgoedier, verleyder ende godloese, anders gheen tytele nemende waerom sij hem dese ongenade deden, dan dat sij hem anseyden dat hij misse gedaen ende biecht gehoort hadde. Merckt leser, waertoe die boosheyt loept, hoe hier dat hoochwaerdige sacrificie verfoyt ende veronwaerdicht wert. Maer wee den boosen, die haer hier niet en ontsien tgunt soe

+ Jan Heyen sone coemet te Amsterdam.

1 Aert Jansz Hey had een lijfrente op Gouda (rek. 1572 fol. 66vo). Op 28 Jan. 1577 legde hij tezamen met heer Aert Ghijsbrechtsz de eed op de pacificatie te Gouda af (ing. st. 29 April 1579).

2 Karl Fugger, geb. Augsburg, kolonel van een regiment Duitse huurtroepen, werd Mei 1573 door Alva ontboden (Wijn 162, M.A. sub voce Foncker en l'Agarge 33).

+ f. 162. v.

+ Alckmer wert wederom bestormt.

+ Rotterdam vaert wel.

a Er staat ‘Oestelinge’.

+ Pater van de Claren wuyt der Goude.

+ Merckt wel an.

[p. 311]

waerdich is als quaet te versmaeden ende haerselfs wuytstel voer groet ende wonder voert te stellen.

Op desen dach verscheyde hem die pater van Room te Leyden van tconvent⁺ die Nieuwe Nonnen¹, daer hij ontrent ses weken gelogeert geweest hadde, ende reysde nae Haerlem om daer voert die verlossinge te verwachten.

Van der Goude hoorden wij hier, dat daerinne die geheele boose veel⁺ quaets noch deden, maer waere die gemeente meestal goet. Ende dat oeck veel, die eertijts gues geweest waeren, nu weder omkeerden ende catholiick worden, soedat men wel hoeptede, dat der Goude noch wel omme gebrocht soude mogen werden, maer stonde seer te beclaegen dat daer gheen kerckelick exercitie altijts gedaen hadde^a, alsoe alle outaeren binnen den geheele stadt gedemolieert waeren, wuytgesondert het hooge outaer in sint Janskerck daer nu dachlix op gedobbelt werde.

Men seyde, dat dese stadt van der Goude nu gestelt was om haestelick⁺ tot scatting op te brengen XVI duysent R. gl. ende werden andere steden naer advenant gestelt.

Op den XXIIIen rese wederom binnen Amsterdam een sonderling beroerte⁺ sonderling onder den priesteren doer oersaecke van een mandaet, doer den bisschop van Haerlem daer an den kerckdoeren gestelt, waermede ygelick geïnterdiceert ende verhoeden werde om gheen kerckelicke dienst te doen van preken, biecht hoeren, sacramenten te berechten, schoel houden ende desergelijck, voer ende // eer die sulx begeerden te doen⁺ haer voer den bisschop gepresenteert hadden. Dit werde onder die claergie seer qualick genoemen, die sonderling hierop murmureerden, qualick ende verachtelick sprekende van denselfden bisschop, nemende dit niet anders dan als een nieu inventie om gelt te fineren, ende spraeken veel wuyt die monde dat sij gheensins van meeninge waeren om sulcke ordinantie te obediëren.

Op desen dage was die grave van Boshuy met sommige capiteyns wuyt⁺ den oerlochscepen wederom in den stadt ende was dit meenich mensch een oersaeck van hartseer, doerdien dat sij vermerckten, hoe weynich voerdel datter gedaen werde in het onset van den rebelle voer die geperste goeden.

Op den XXIIIIen Septembris ontfingen wij wederom tijding wuyt des conincks leger, dat het daer seer wilt stonde, sulx dat weynich hope was van⁺ Alckmaer te mogen in subjectie brengen, doerdien dattet seer diep van water - welck met continueel regen gecoemen was - daervoer stonde. Men seyde, dat het leger daer soude moeten opbreken, alsoe daer gheen wacht gehouden mocht werden dan int waeter te staen.

Oeck liep hier mede continueel fame, dat die hartoch Albanus met wel⁺ tien vaendel Spaengers nae Antwerpen reysen soude ende des conincks broeder² nedercoemen soude.

+ Die pater van Room te Leyden.

1 Hij betaalde bij zijn vertrek voor kostgeld 11 R. gl. en 4 st. (N.N. fol. 13).

+ Van der Goude.

a Waarschijnlijk verschrijving voor ‘werde’.

+ Scattinge.

+ Die bisschop van Haerlem gevet mandaet.

+ f. 163. r.

+ Die grave Boshuy is weder op tlant.

+ Van Alckmer wert gedespereert.

+ Fame van des hertochs vertreck ende des coninx broeders coemst.

2 Don Juan van Oostenrijk, geb. 1547, natuurlijke zoon van Karel V, opperbevelhebber van de Spaanse vloot, kreeg 3 Mei 1576 het bestuur over de Nederlanden als gouverneur-generaal, kwam 3 Nov. 1576 te Luxemburg, st. 1 Oct. 1578 in het legerkamp bij Namen (N.N.B.W. en M.A. III, 128).

[p. 312]

⁺ Werde mede op desen dach met den trommel op een nieuwen omgeslagen, dat ygelick wie wilde mocht coemen ende verdienen conincks soudie op een oerlochschip, twelck nu op een nieuwen werden toegemaeckt. Ende werde dit regement dus van langs gedreven in gheen ander maniere dan of der niemant geweest hadde dien dit ter harten naeme.

⁺ Van der Goude hoerden wij dat nu die soudaeten souden verscheyden ende dat daer wuyt den gemeente wederom knechten angenomen soude werden.

⁺ Op den XXVen Septembris quaeme des pater van Room binnen Leyden sijn dienstsuster wuyt Haerlem bij ons ter Lelye ende vertelde ons van tgroot verdriet, twelck binnen Haerlem was wuyt oersaeke van die burgers daer voer of geteykent staet, dat gedwongen waeren om voer Alckmaer te ghaen puneren, alsoe die veel doot geschoten werden ende sorghe was dat van denselfde weynich wedercoemen souden.

Sij vertelde mede, dat veel gequetst ende doode soudaeten, voer Alckmer geschoten, binnen Haerlem an ende an gestadelick met wagens ende schuyten gebrocht werden.

⁺ Hoorden voerts niet dan groete benautheyt die gehele hope te vergaen van Alckmaer. Ende bleve het weer even ongeschickt, soe met gestaedige regen als windich. In alle maniere alsof ons die mogende Heer wilde opentlick bekent maeken, dat hij swaerlick op ons vergramt was, dreigende een geheele bederfnisse van alle den religie ende dier menschen soe wie religioes oft catholiic waeren. Men sach nieuwerts eenige rijpe druyve, maer hingen⁺ die druyven an den wijngaerden te verrotten ende verworden tot niet. Somma: ten was anders niet te sien dan oft int midden van den winter geweest hadde, dan datter noch bladeren an de boomen waeren. Ende hadde dit weer al over een maent genouch an malcander geduert.

⁺ Tot Haerlem comen seer veel doode soudaeten ende noch meerder die gequetst waeren gestadelick in. Ende quaemen dese van Alckmer, daer geschoten al over acht daegen tevoeren.

Op den XXVIen Septembris sprake ick een burger van Haerlem, die vandaen quame ende seyde dat tegenwoerdelick binnen sijn stadt groet rumoer was, overmids dat daerwuyt wederom geeyschet waeren ontrent driehondert mannen, die noch punieren mosten. Die vrouwen maeckteden groet misbaer ende dreychden te smijten. Ende spraeken die mans wuyt den⁺ mont, dat sij liever tot den guesen // in den revolteerde steden overliepen, soedat men swaer verdriet hier saeghe.

⁺ Op desen daege verhoerde ick, dat daechs tevoeren haer in apostasie begeven hadde een donatinne wuyt het convent sint Agnieten binnen Amsterdam, ende was die suspitie dat dese hiertoe gebrocht was doer den backers, die hier van conincks wegen gebacken hadden, alsoe sij toch met dien sonderling gemeens gehadt hadde. Die mogende Heer gewaerdich dese te verlichten ende te wederkeeren tot haer salicheyt.

⁺ Op den XXVIIen Septembris vonden wij alle dese geperstheyden noch altijts swaerder te rijsen ende en sagen voer die hant niet anders dan een sekerlicke bederfnisse sonder eenichsins yewerts anders hope van te hebben⁺ dan alleen wuyt die wonderlicke mogentheyt Goeds. Ende quaeme ons dese vervaernisse over, doerdien dat het weer hem tegenwoerdelick even onge-

+ Nieu apparaet van oerlochscepe.

+ Van der Goude.

+ Van Haerlem tijdinge.

+ Benautheyt wuyt quaet weder ende andere saeken.

+ Merckt wel.

+ Tot Haerlem comen gescoten voer Alcmaer.

+ f. 163. v.

+ Welmet versceydet haer wuyt haer convent.

+ Die benautheit rijst noch meer.

+ Het regent ende waeyet sonder ophouden.

[p. 313]

naedelick hiel, regenende ende wayende gestadelick sonder ophouden, al soude die werlt vergaen hebben. Men sach die menschen in groete verbaestheyt sonder eenich wesen yewerts van te maken. Ende en vordelde die crijchshandel niet anders dan of in dese landen gheen soudaeten geweest hadden. Die oerlochscepen bleven geheel stille leggen, soedat die grave van Boshuy daerwuyt nu gesceyden was met alle sijn begaege. Ende⁺ bleve van Alckmaer die moet noch heel onder, mids dat hierbij nu geseyt werden dat des conincks geschut daer seer pericliteerde, als twelc men⁺ vandaen toch niet crigen en mocht, overmids dat het daer altijts dieper sonck, doerdien dat het lant daer doert continuele regenen weeck ende grondeloos werde.

Op den XXVIIIen Septembris worden wij oeck verder bij ons ontwaer der gueserie beclachlicke vruchten, die sulx waeren, dat hem een ygelick, redelickheyt bruyckende, hier hem wel terecht of mocht verscricken, overmids dat hierdoer quaeme een gemeen confuys ende ontroeringe in alle politie,⁺ alsoe dat alle tgunt twelck te love Goeds opgerecht was ende waerdoer die mogende Heer gedient ende geëert mocht werden, tselfde al vernielt, gelastert ende wonderlick bevochten werde. Geboerde dan op desen dach, dat oeck bynnen Amsterdam wuyt den convent van sint Agnieten geaposteseert ende haer versceyden hebben die cappellaen met een gewielde nonne van tselfde convent ende begaven haer in de werlt in gelijker maniere, al hadden sij in gheen professie verbonden geweest. Waertegens oeck seer weynich gedaen mocht werden doer vreese van tgunt dese verkeerde tijt den religie noch dreychde te willen overcoemen. Maer waeren wij hierdoer altsamen seer verslagen ende van harten benaut, biddende onse lieve Heer hartelick, dat hij toch wilde nedersien ende wederkeeren denselfde tot haer professie ende verder verleenen alle bedruckte, verburgen, verbaesde ende verjaechde goede menschen, dier tehans waeren sonder getal, een verlossinge ofte inwendige vertroestinge tot sijnselfs welbehaegen.

Van der Goude hoerden wij hier wederom niet dan alle verkeertheyt ende⁺ men seyde, dat daer nu mede dierte van als beghan te coemen ende oeck al was. Voer een pondt butters most men op dese tijt wel seven groot betaelen.

Op den XXIX Septembris ontfing ick een missive wuyt het convent tot⁺ Zijl binnen Haerlem, die mij vermaende van hoe swaere tribulacie sij in staeken doer dese beroerte. Ende was sulx, dat seer te bevreesen stonde dat hetselfde convent ontbreken soude om den anstaende winter den cost te mogen crigen, twelck voerens in als overvloyet hadde ende gerekent was voer een seer rijck convent.

Versocht oeck an mij op desen dach die pater² van den susteren ofte nonnen wuyt Beverwijck³, die tegenwoerdelick binnen Haerlem woende, dat ick voer sijn convent intercederen wilde ant convent van der Lely om hem te willen verhuyren een woeninge in haer convent // ten behoeve van⁺ sijn convent, nu groot ontrent acht menschen, seggende dat sijt binnen Haerlem niet langer wisten te maeken doer forsche van soudaeten, die hem⁺

+ Van Alckmaer is weynich hope.

+ Tgescut wyl sincken.

+ Heer Dirrick Wacht ende Elyzabeth Robberts¹ apostaseren.

1 Elisabeth Robbertsdr., geb. 1539/1540, kreeg in 1582 alimentatie (Van Eeghen 94).

+ Van der Goude.

+ Van tconvent van Zijl.

2 In 1575 was Mr. Jan Jansz van Gouda pater, st. 1615 (H.B. 1953, 29).

3 Reguliere Kanunnikessen van St. Augustinus van St. Maria of Mariënborn te Beverwijk (M.B. II, 33 en H.B. 1953, 29).

+ f. 164. r.

+ Tconvent der susteren in de Beverwijck.

[p. 314]

in menichte gestadelick overvielen ende hemluyden gheheel op dreychden te eeten. Maer werde desen geweygert, doerdien want hetselfde convent nu tevoeren in alle sijn lege plaetsen van verscheyde religiosen ende lantluyden al geoccupeert was.

⁺ Dese goede pater verhaelde mij voerts van Haerlem, dat daerinne claerlick groet hartseer ende bangicheyt gedragen werde, soe doer die scade die den inwoenders van dien van de guesen voerens geleden hadden, als doer het swaere juck waertoe dese nu gedwongen werden van in groete menichte voer Alckmaer te moeten ghaen peunieren. Ende seyde voerts geboert te sijn binnen twee ofte drie daegen tevoeren, dat, doerdien want sommige poorters over den stadtmuyer gevallen sijnde om tpeunieren te ontloepen in den revolteerde steden geloepen waren ende daer geseyt hadden, hoe die burger aldaer benaut worde, die guesen voer Haerlem gecomen sijn, meenende den peuniers die alsoe wuyt Haerlem gaen souden te ondersceppen ende te vangen ende soe tot Leyden te brengen. Maer twerde⁺ voercoemen, doerdien dat dieselfde tot dier tijt binnengehouden werden. Ende reese binnen Haerlem tot denselve stonde een swaere vreese van verraet, waerom alle die soudaten, die binnen den stadt waeren, haer veelal opt Zant¹ begaven, maer reysden sommige haeckschuts met sekere paerden tegens haer wuyt, waervan doer den geusen ontrent tot tien paerden toe àndere verslegen òfte gevangen worden. Ende reysden die guesen met die gevangen ende met wel anderhalf hondert geroofde beesten nae Leyden toe.

⁺ Op desen dach werde ons confrater Fr. Cornelis Adriaensz soos ofte onderpriester bij den pater van S. Agnieten binnen Amsterdam, heer Willeboert Gielisz, ende ontfing die conditie van den schole aldaer te onderhouden, met voerwaerde dat die profijten daervan comende souden sijn onder des voirn. pater sijn bewaeringe tot behouf van hemselven, sijn broeder ende ons broeders daer sijnde in ballinckschap.

⁺ Geboerde voerts op dese tijt, dat tot den voirn. S. Agnietenconvent geweest hadden drie nonnen wuyt den Beverwijck, daer versouckende of sij gheen weefsters oft hekelsters² te doen en hadden, souckende sulx haer cost doer groete benautheyt, alsoe sij haer nu geheel verbijstert saegen ende niet en wisten werwerts sij haer keeren souden.

Die leser van dit mach sien ende dencken in wat desolaetheyt alle religiosen ende andere goede menschen tot deser tijt geweest sijn, daerinne sij doer noot gedwongen sijn int lant te dwaelen, vreemde ende arme ambochtsgesellen gewijs.

⁺ Op den laetsten Septembris was die bisschop van Haerlem binnen Amsterdam ende examineerde allen pastoren ende priesteren, die haer om pastorlicke diensten te exerceren vouchden. Hij examineerde mede alle schoelmeesters ende schoelvrouwen, met gebot dat sij mosten den kinder leeren alsulcke cleyne bouckskens als lange ende van outs onder den christenen geleert sijn. Ende naeme dieselfde bischop van allen den voirn. een eedt van trouwicheyt tot der catholiiken kerck.

+ Haerlem is groet hartseer.

+ Die guesen vangen sommige ruyters ende roeven seer voer Haerlem.

1 De Grote Markt.

+ Fr. Cornelis Adriaensz wert soos.

+ Merckt wel der religiosen benautheyt.

2 Hekelsters van vlas.

+ Die bisscop examineert den scoelmeesters.

[p. 315]

Op desen dach coft het convent van der Lelye een half last mouts, tlast⁺ om vijf ende tnegentich goutgulden ende een last terwe, die sober was, om tweehondert XVI R. gl., maer hadden dach toth Februarius toecoemende. Die mogende Heer is bekent, wat benautheyt hierdoer den convent overcomen is. //

+ Duerte van koerne.

1 Elisabeth Robbertsdr., geb. 1539/1540, kreeg in 1582 alimentatie (Van Eeghen 94).