Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 1

[Juni]

Op den eersten dach Junii verhoerden wij, hoedat sekere van onsen⁺ soudaten getrocken waeren op den laetsten Mey om tusschen Cockengen⁺ ende Camerick een blockhuys te slaen tot veylinge van den weghen.

Men verspreyde oeck, dat die prinsch wuyt Buyren bij hem tot Delft gecregen hadde twalif metalen stucken geschuts, waermede geseyt werde dat hij voerhadde Haerlem ontset te doen.

Ontfingen voerts verscheyde vreemde tijdingen, waerwuyt den goeden haer hope ontfonckt werde van troest ende ontset te ontfangen, maer en vernaemen dieselfde niet dan montsmeringen ende saegen den werlt hoe langer hoe verkeerder te werden, waerdoer sij oeck gedreven werden tot groeter benautheyt haerder harten.

Op den anderden Junii beghan spraeke te coemen, dat men beghan te⁺ tracteren om met compositie den stadt van Haerlem te brengen onder des conincks obediëntie.

Men seyde oeck, dat die tenten voer Haerlem wechgedaen werden, twelck menich suspicie beoersaeckte dat aldaer onlanx wat sonderlings soude angerecht werden.

Op den derden Junii wast wederom te doen of der noyt yet geschiet waer. Der reese nieuwe rumoer doer tghunt tegenwoerdelick die goesen anrechteden voer Amsterdam oft niet verde vandaen op sint Anthonisdijck,⁺ welck sij nu ingenomen ende oeck om daer op te bliven bescanst hadden². Men hadde al die nacht over geschoten sonderling bij den guesen, twelck sij deden om ons volck die niet verde vandaen op denselfden dijck bescanst laghen te verhinderen dat sij tegens haer niet wuytcoemen en soude. Reese hierom den goeden sonderlinge verbaestheyt ende sorge, als die

+ JUNIUS.

+ Ons knechten trecken nae Camerick.

+ Fame van tractaet om met compositie Haerlem over te brengen.

+ Nieuwe rumoer op sint Anthonisdijck.

2 Dit geschiedde in de nacht van 2/3 Juni 1573 (Ter Gouw VII, 93).

[p. 258]

bevreest waeren ende groet achterdacht hadden waertoe dese verkeerde rebellicheyt haer noch wilde bekeeren. Soe was dan des daechs tevoeren tsavonts binnen Amsterdam gecoemen die grave van Boshuy, ons stadthouder. Dese dede terstont met trommelslach wuytroupen, dat alle die⁺ haecks ofte scutten die binnen den stadt waeren wuyt mosten trecken. Ende passierden soe daerwerts, maer vindende het werck daer sulx gestelt, dat sij meer apparaets ende volcks van nooid hadden om desen te vercrachtigen, overmids haer scepen die daer waeren ende scansen dien sij tot vier toe al gemaeckt hadden, hierom heeft den stadthouder goet gedocht ons knechten achter te houden van tegen guesen te slaen, soe lange ende terwijlen toe hij hem van sulcks versien hadde, dat hij met Goods gracie die vreese te buyten mocht sijn. Ordineerde dan, dat onse soudaeten die nu wuytgegaen waeren haer verdeelen souden om bij boorten malcander⁺ te verpoesen //, laetende ter plaetsen, daer sij nu gecomen waeren om den goesen te verhinderen van verder te coemen, soeveel daertoe gemeent werde genouch te sijn, ende dat die andere wederom tot den stadt⁺ souden keeren, sulx oeck geschiede. Werden oeck sekere roybaersen ende cleyne geleyen geschickt doer den stadhouder in die Diimermeer, die den vaert tusschen Utrecht ende Amsterdam veylighen souden.

⁺ Wij sagen voerts op desen dach ter plaetsen daer dese invasie geviel ofte daerontrent groeten brant gemaeckt doer den guesen, die mede den lantluyden verder seer quelden mids haere beesten ende andere haer goet deerlick te beroeven.

Op den vierden Junii verhoerden wij wederom seer swaere tijding, waerwuyt wij wel vermerckten dat die troest om in dese ondrachelicke swaericheyt verlicht te werden ons nieuwerts wuyt te verwachten en stonde dan alleen wuyt die grondeloese ontfermherticheyt Goods, waertoe oeck alleen ons⁺ toevlucht was. Der worde geseyt, dat die van Haerlem noch binnen haer stadt even lichtvaerdich waeren, spottende ende spitelick roupende tot des conincks leger, wuyt oersaeck want sij nedergeschoten hadden een sonderling instrument, een cat¹ genaemt^a, om in den stadt te sien ende daervan denselfden te crencken mids schieten, twelck sij gestelt hadden opt renelevijn. Die spraeck liep, dat daer binnen noch waeren over die sestienhondert⁺ die alrewuytgelesenste knechten die in een lant mogen wesen behalven twee vaendel vrouwen, die oeck alst noot was ter muyre ende tot den wacht als andere crijchsluyden in wapenen quaemen seer stoutelic ende vroom, gheheel dese rebellicheyt toegedaen. Ende datter mede het boscruyt met die provande nieuwerts nae soe soeber was als nu lange gesproken was. Welcke alle tijdingen hoe seer dat den goeden gequetst hebben die leser lichtelick vermercken kan, als hij ansiet derselfder voergaende tribulatie, daerinne sij soeveel te swaerder geoefent werden, soe sij langer alle openinge van tot den hoeren te mogen comen hem ontogen vinden.

⁺ Op desen dach waeren die guesen oeck seer naerstich om haer altijts stercker te maecken op sint Anthonisdijck, welck sij innegenoemen hadden. Sij scansten altijts hoeger ende meerder, sij stelden haer groete oerloch-

+ Die grave van Boshuy.

+ f. 139. v.

+ Diimermeer.

+ Brant ende roverie van beesten.

+ Swaere tijdinghe.
Die van Haerlem.

1 Het was in feite geen kat, maar een stormhuisje (Wijn 172).

a Deze drie woorden zijn later bijgevoegd.

+ Vrouwen maeken oeck vaendelen wuyt.

+ Die guesen sijn naerstich om sint Anthonisdijck te behouwen.

[p. 259]

scepen, welck sij daer hadden, al in oerdene beneffens den dijck ende schoeten dickmael wuyt dieselfde scepen tegens ons volck, die daer gestadich op haer wacht hielen, soe waer sij die saegen wuyt haer scansen. Ende werde van ons volck gereeschap gemaeckt om dese te verdriven, maer ghinck traechlick voert. Die scepen wuyt die Meer ons volck toecoemende worden ontboden ende om die in den Diimermeer te mogen brengen, soe dede die grave // van Boshuy sint Anthonisdijck achter die⁺ Lazarus oft Leprosen¹ doergraven.

Op den vijfden Junii hadden wij tijdinge, dat sommige ruyters wuyt des conincks leger tegen den guesen te werck geweest hadden ontrent Sassem, daer van hem nedergeleyt waeren over die hondert soudaeten, gevanghen sijnde van haer negen gueseruyters.

Op desen dach werden drie scuten van ons volck tusschen Amsterdam ende⁺ Spaerendam doer den guesen genomen.

Van Haerlem te vercrachtighen ontviel op dese tijt veel menschen den⁺ moet ende werde generalick ghepresumeert, dattet noch met contrackt overghaen soude.

Op den sesden Junii quaemen vier geleyen doer sint Anthonisdijck in den Amstel om nae Diimermeer te trecken.

Op desen dach verhoerden wij, dat oude Vlissingen² in Zeelant van ons⁺ volck ingenomen was, waerdoer men seyde dat Vlissingen seer gecrenckt werde.

Van Antwerpen liep spraeck, dat daer gereet waeren vijftien vaendel⁺ knechten om in die oerlochscepen <die daer toegemaeckt werden> te ghaen.

Op desen dach geboerde oeck, dat bij mij quame die abdisse³ van Zoost⁴,⁺ wesende een besloeten nonne, ende maende mij om betaling van haer renten op ons convent⁵ te hebben sonder regaert te nemen op die verdrivinge, welck wij leden wuyt alle onse goederen. Die mogende God is wel bekent, wat verdriet mij hierdoer overviel in mijn hart, alsoe mij dit vernieude mijn armoede daertoe ick nu gecoemen was, maer most paciëntie hebben.

Op den sevende Junii vonden wij veel menschen seer verbaest ende benaut te sijn ende was oersaeck daervan die swaere faem, welck doer den stadt⁺ liep, verspreyende hoe geweldelick die guesen haer besorchden met geweldige scansen op sint Anthonisdijck. Men seyde opelick, dat sij haer daer starcker versekerden dan of sij op Vreburch⁶ tot Utrecht waeren ende dat men eer een stadt soude becrachtigen dan haer nu daer begrepen for-

+ f. 140. r.

1 Het Leprozenhuis lag aan de St. Anthonisdijk even buiten de stad.

+ Scuyten genomen.

+ Presumptie om met compositie den stadt over te brengen.

2 Voorstad aan de Westzijde van Vlissingen. Het bericht is onjuist.

+ Out Vlissingen.

+ Antwerpen.

3 Waarschijnlijk was dit een nieuwe abdis, Aleyda Fonck, die op 12 Juli 1573 door de vicaris-generaal als abdis werd geconfirmeerd (H.B. 1921, 169 en Heeringa 304). Zij was geb. 1517/1518 (A.A.U. 1878, 395).

4 Brigittinessen van Mariënburg te Soest (M.B. II, 178).

+ Nota.

5 De Goudse Brigittinessen hadden in 1551 hun convent te Gouda aan de Regulieren van Stein overgedragen voor een jaarlijkse rente van 239 gulden, gevestigd op de landen van het convent van Stein (Taal reg. 889-892, 894, 895, 897 en 900, Walvis II, 178 en M.B. II, 71).

+ Die guesen werden moedich.

6 Kasteel gebouwd in 1528 door Karel V tot bedwang van Utrecht (Bolhuis).

[p. 260]

telicie. Ende deden tot noch toe die onse hier tegens seer weynich, waerdeur die guesen oeck altijts haer moet meerder ende meerder rees.

⁺ Hier hoerden wij mede veel rumoers van den prinsch, die men seyde dat hem nu op den wech begeven hadde met over die vijfduysent voetknechten ende ses- ofte sevenhondert ruyteren om Haerlem te ontsetten ende teghen des conincks leger in te vallen.

Op dese tijt werde ons vercondicht, dat op den hoegen dach van de heylige Drievoudicheyt¹ tot Middelburch gesturven was deerste bisschop van dier plaets, Nycolaus de Castro². //^a

⁺ Die schoene abdie van Egmondt verhoorden wij, dat die guesen op dese⁺ tijt an brant staken, ende vertrocken dieselfde guesen, die daer lange tijt gelegen hadden, coemende oeck bij den hoop welck nu lach op sint Anthonisdijck.

⁺ Op desen dach gheboerde oeck mede, dat die guesen sommige van haer scepen ende geleyen, welck sij bij haer hadden, doer den dijck, dien sij doergraven hadden, in Diimermeer brochten ende reysden tegens haer sekere onse geleyen om denselfde te verhinderen, dat sij den provantscepen gheen quaet souden doen.

Op den negende deser maent werden wij wederom seer bedrouft ende van⁺ harten benaut, overmids soe groete beroerte als wij hier saegen onder den gemeente te sijn. Die guesen waeren nu heel breet op Diimermeer ende hadden daerop acht geleyen met veel scepen, waermede sij oeck veel homoets bedreven. Sij ontnaemen ons een schoene groete geley, vernielende daervan wel hondert menschen. Op dese gheley waeren drie groete metale stucken met ander veel geschuts wel geforneert met cruyt ende met loot. Die guesen naemen oeck op den dijck noch een scans inne, welck ons soudaeten verloepen hadden ende schickten haer terstont denselfde seer⁺ starck ende hooch te maeken. Mede begaven haer dieselfde raubauwen terstont den lantluyden te cruycen, haer beesten te roeven ende het dorp te Diimen te verbranden. Ende waeren alle lantluyden hierontrent seer naerstich om te vluchten ende haer beesten te verdriven.

⁺ Op den tiende Junii waeren noch in den Amstel gebrocht doer die doergraven dijck ontrent sesendetwintich smackscepen, die wuyt des conincks leger gecomen waeren om daermede te bedwingen den gosen, die nu op Diimermeer gecoemen waeren. Ende werden hierop geschickt vijf vaendel knechten, die wel gerist ende toegemaeckt waeren.

⁺ Tot dese tijt verhoerde ick, dat ter Goude van ons broederen oflivich geworden was onse medebroeder heer Harman Jansz van Malzen, gerust sijnde in sinte Catharynengasthuys. Die Heer sij dese sijn siel genaedich.

+ Fame van den prinsch.

1 17 Mei.

2 Nicolaus de Castro of van der Borch, geb. ± 1503, sedert 1560 bisschop van Middelburg, st. Middelburg 17 Mei 1573 (N.N.B.W.).

a Het hierachter volgende is doorgehaald, in margine: ‘Die pater op de Goude sterft.’ Daarachter: ‘Op den achtsten Junii ontfingen wij tijding dat die eerwaerdige heer pater Willem Jacopsz, pater van de nonnen op die Goude, ter Goude in den Heere gerust was. God die Heer sij sijn siele genaedich. Amen.’ Alleen ‘Op den achtsten Junii ontfingen’ is ter bepaling van de datum niet doorgehaald, zodat fol. 140vo dus op die datum begint.

+ f. 140. v.

+ Egmondt: dabdie brant.

+ Der guesen geleyen comen in Diimermeer.

+ Groete nederlaech van ons in de Diimermeer.

+ Diimen wert verbrant.

+ Die lantluyden verloepen.

+ Heer Harman van Malzen sterft in het gasthuys.

[p. 261]

Ons werde oeck hier voer seker gescreven, dat die moeder van den Magdalenenconvent⁺ binnen der Goude, bij haer hebbende haer procuratrix met noch drie andere desselfs convents susteren, doer Utrecht nae Culenburch getrocken waeren, om daer te bliven ter wijle onse lieve Heer deses turbels een eynde verleende: ende verliep dese met heel te verlaeten dandere susteren, die noch binnen der Goude waeren, wuyt oersaeck van soe groete ongheschickte tyrannie ende ongodlickheyt als tot dese stonde van den guesen tegen allen geestelickheyt ende den goeden catholiken ter Goude werde angerecht. O God siet neder ende bewaert die uwe; // laeten wij toch⁺ te laetsten eens vernemen, dat ghi wonderlick sijt ende verlost ons wuyt soe swaer verdriet, als wij tegenwoerdelick in steken.

Op den ellifsten Junii werde van des conincks volck een blockhuys⁺ geslagen op den Reguliersdijck tegen Diimermeer over ende liep sprake, dat die guesen teghenwoerdelick wel acht ende twintich scepen in deselfde Meer hadden.

Oeck hoerden wij, dat die guesen wederom met haer schepen in de Meer⁺ quaemen om Haerlem te ontsetten ende vertrocken hierom weder nae Haerlem sommige scepen, die op den Diimermeer gesonden waeren.

Op desen morghen waeren die guesen seer doende om die dorpen, daer⁺ sij coemen mochten, voert deerlick te verbranden. Ende en werde van ons volck daertegens niet met allen wuytgerecht, sulx dat hierdoer veel menschen haer harten sonderling gequetst werde, sorch hebbende van noch verder overrompelt te werden.

Op den twalifsten Junii was tijding van der Goude, dat daerwuyt reysen⁺ souden van de burgerie driehondert mannen tot assistentie van den prinsch, daer men nu van seyde dat optrecken soude om Haerlem te ontsetten¹.

Wij verstonden mede, dat Dirrick van Neck binnen der Goude tegenwoerdelick⁺ wederom in sonderling verdriet gecoemen was, doer oersaeck want Claes Dirricksz Craeck hem brief gescreven hadde, die intercipeert waeren.

Men seyde, dat oeck ter Goude ontrent den achtsten Junii een loos alarm⁺ in der nacht gemaeckt werde om den gemeente te proeven of sij oeck den gueserie getrouwe bliven souden bij oersaeck van overvallinge als die driehondert mannen bij den prinsch souden sijn.

Op desen dach saech men wederom groeten brant, welck die guesen⁺ gesticht hadden in Ouderkerck ende daerontrent, alwaer sij nu inghevallen waeren wel met seventien vaendelen, gecoemen sijnde wuyt Sassen buyten Leyden, daer haer leger tot dese tijt toe geweest was, twelck dese al deden om conincks leger den provant ende alle toevaert te verhinderen². Men sach hierdoer wederom groete beroerte in den stadt van Amsterdam⁺ ende werde gereeschap ghemaeckt om denselfde te verdriven. Die knechten van den stadt met sekere andere Waelen ende Duytsen, die ter selver stonde present waeren om in den scepen te wesen <welck hier tegen den guesen

+ Ter Goude vertreckt die moeder van den Magdalenenconvent met sommige andere.

+ f. 141. r.

+ Een blockhuys op den Reguliersdijck.

+ Die guesen coemen weder op Haerlemermeer.

+ Die guesen branden die dorpen.

+ Ter Goude treckt volck op nae den prinsch.

1 Op 5 Juni waren vrijwilligers opgeroepen (Walvis I, 356) en op 11 Juni 1573 trokken 112 mannen uit Gouda op (Walvis I, 358). Daarbij moeten echter ook remplaçanten zijn geweest, zoals blijkt uit de beraadslagingen over hun bevoorrading op 16 Juni 1573 (vr. boek 36vo en 37 en Bor XII 1007).

+ Dirrick van Neck.

+ Een loos alarm ter Goude.

+ Die guesen branden wederom.
Die guesen comen te Ouderkerck.

2 De tocht van Sassenheim naar Ouderkerk geschiedde 11 Juni 1573 (Wijn 164).

+ Conincks volck treckt tegen den guesen wuyt.

[p. 262]

geprepareert waeren>, dese werden daerwerts gesonden, maer en bedreven op desen avont niet sonderlings dan dat wij verhoerden dat sij an malcander geweest waeren ende quaemen ons volck seer gedeelt van malcander wederom in den stadt, wesende oeck sommige gewont. Der was spraeke, dat die Duytse knechten tot dese stonde haer niet vroom hadden ghehadt ende een verhinderinge waeren van victorie, welck sij hier meenden gehadt te hebben. //

⁺ Op den dertiensten Junii verhoerden wij, wat datter daechs tevoeren⁺ angerecht was tusschen ons volck ende den guesen op den Reguliersdijck niet verde van Oudekerck. Soe hadden dese tsaemen tslaech geweest ende schutgevaert gehouden, maer succumbeerde ons volck hier, want sij die vlucht naemen ende en quaemen die guesen op den dijck, welck sij met⁺ gewelt tot dese tijt inhielden. Der waeren veel menschen over weersijden gebleven. Van ons vole bleven meest Waelen, daer der veel of verdroncken⁺ doer oersaeck dat sij haer op die vlucht gaeven. Op dese stonde was oeck die waerdige heere grave van Boshuy, ons stadthouder, in groete pericule, want hij int water gesprongen was ende doerdien want hij riep ‘bercht mijn lijf’ van den Amsterdamse knechten ontset werde, coemende alsoe⁺ in de geley, die daer tegenwoerdich was. Ende bleve dese volgende nacht die voirn. onse stadthouder ontrent dese plaetse, hem bescansende met sijn volck opt huys genaemt Costverloeren¹.

Op desen dach sach ick, dat smorgens vrouch wederom twee vaendel knechten voer den Regulierspoert laegen, die wuyt het leger gecoemen waeren ende trocken voert om bij den grave van Boshuy te coemen.

Die passagie nae Utrecht was nu nae Wesop ende werde die schuyten convoy gedaen met scepen, die in de Meer² zeylden. Op den XIIII Junii saegen⁺ wij, dat veel apparaets gemaeckt werde van oorloge om den guesen, nu bij Ouderkerck nedergeslagen, te vercrachtigen. Der quaemen gereets soudaeten wuyt den leger, die al daerwerts trocken, ende werden oeck darwerts gevoert een schip, dat veel horden in hadde, met een scip vol bruggen, die soe gemaeckt waeren dat ses mannen die dragen mochten. Men dede darwerts oeck mede groete toevaert van sparren, deelen, scoppen ende deserghelijck veel. Wij hoerden, dat mede van Utrecht veel volcks, ruyters ende andere soudaeten quaemen om dese guesen te straffen.

⁺ Op desen dach quaeme oeck binnen Amsterdam Noordcarmis om te consulteren met den anderen, hoe men die saecke van den guesen te becrencken soude oerberlickste anlegghen.

⁺ Op den XV Junii reden die grave van Boshuy met Noordtcarmis nae den guesen ontrent Ouderkerck ende schoten noch doer Amsterdam nae Diimermeer ses smackschepen met geschut wel geforneert.

⁺ Werden voerts die conventen binnen Amsterdam bij een stedebode vermaent doer den burgemeesters, dat sij ymmers bidden ende den toenemende Woensdach te bier ende te broede vasten souden.

Der was oeck spraeck, dat veel crijchsvolck van Utrecht gecomen was

+ f. 141. v.

+ Die guesen nemen den Reguliersdijck in.

+ Nederlaech van ons volck.

+ Die grave Boshuy is in pericule.

+ Die grave bescanst hem.

1 Het huis Kostverloren lag ten Zuiden van de stad aan de Amstel, waar deze zich naar het Westen buigt.

2 Bedoeld moet zijn de Diemermeer.

+ Gereeschap op den geusen te bespringen.

+ Noordcarmis comt wuyt het leger.

+ Die stadhouder met Noordcarmis reysen na tleger.

+ Die conventen bidden ende vasten te bier ende te broede.

[p. 263]

ontrent Ouderkerck om mede den guesen die daer nu bescanst laegen te helpen bevechten.

Ende werde tegens den avont ingebrocht, gevangen van den schoudt,⁺ een die men waende te wesen een verspiër¹, doer oersaeck van sijn // vermetel spreken in voertstellen van der guesen machticheyt ende gewelt⁺ ‘O’, seyde hij, ‘ghi laet u duncken, dat ghijt al gewonnen hebt, maer neen ghi. Verwacht noch drie dagen, ghi salt wat sonderlings verhoeren’. Dit waeren dese sijn woerden ende werde hierover geapprehendeert. Die guesen, die stilswigende binnen Amsterdam waeren, sach men wel dat niet te ontevreden en waeren, als die niet en twivelden of ten soude nu al nae haer wille⁺ gaen, maer troerden die goeden al heel, niet wetende wertwerts dese beroerte noch loepen wilde, doerdien want sij wel vermerckten dat des Heeren toerne over tlant seer ontsteken was, twelc sij daerwuyt meest verstonden, dat die overdadige boosheyt ende alle ongheschicktheyt noch tegenwoerdelick dus sonderling prospereerde in gheen andere manier dan of die mogende God dieselfde voer goet hiel ende hiertoe sijn benedictie ghave. Ontfingen niettemin dese getribuleerde goeden al, wat dus wredelick teghen hem angerecht werde, als een straffe ende correctie tegen tgunt sij ymmermeer tegens God oft sijn gebot gedaen hadden, betrouwende evenwel sijn overgroete bermherticheyt wel toe, dat hij die sijne toch noch niet al laeten en soude, maer op sijn besette tijt vertroesten doer sulcke middelen als sijn wonderlicke wijsheyt hiertoe wel vinden soude.

Op den XVI dach Junii werde die gemeent oeck in der kercken vermaent⁺ om oeck te vasten, te bidden, ende processie te volgen vant hoochwaerdige sacrament op Woonsdach daechs an desen volgende, in gelijker manieren sulx die conventen daechs tevoeren oeck doer den burgemeesteren vermaent waeren te doen, twelck die quaede bespotten, maer die goede seer blijdelick ontfingen wel wetende dat al haere hulp alleen van bovenen coemen mocht.

Van den guesen, waerof dit rumoer nu soeseer verhief, was fame dat over⁺ die vijfduysent waeren, wesende bescanst in drie legeren, ende men seyde dat dese quaemen wuyt allen den revolteerde steden, sommige soudaeten ende sommige goetwillige prinschen <soe men die noemde> dienaers sonder soudie. Ende waeren onder dese Lymmee, die heer van Boxtel²,⁺ die heer van Swieten, die heer van Warmen³ met Jan van Assouwen⁴, bastertbroeder van den prinsch, ende andere desergelijck van de confederatie.

+ Een verspiër wert gevangen.

1 Op 14 Juni 1573 werd Jacob Thonisz uit Hoorn verhoord, die twee dagen tevoren Hoorn had verlaten (R.A. 274 fol. 62vo). Het is echter niet zeker, dat hij de door de schrijver bedoelde is.

+ f. 142. r.

+ Die guesen verblijden ende die goede bedroeven haer.

+ Die gemeent binnen Amsterdam vast ende draecht processie.

+ Der guesen menichte.

2 Johan van Hoorn, heer van Boxtel etc., sloot zich aan bij het verbond der edelen, kapitein-generaal en gouverneur van Dordrecht, st. Utrecht 1600 of 1606 (Van der Aa).

+ Edeldom wuyt den guesen.

3 Jacob van Duvenvoorde, geb. 1509, heer van Warmond, sloot zich aan bij het verbond der edelen, werd verbannen, verrichtte na zijn terugkeer verschillende zendingen voor de prins, st. 1577 (N.N.B.W.).

4 Het is niet waarschijnlijk, dat Jan van Nassau (1536-1606), de wettige broer van de prins, is bedoeld, daar hij toen niet in deze buurt vertoefde. Wel is in deze jaren in het leger enkele malen sprake van een onwettige broeder van de prins, die misschien Godefroy van Nassau heette (Boeree 198).

[p. 264]

⁺ Drie scansen hadden die guesen gemaect, een in Aelsmeer, dander in Amstelveen ende die derde ontrent tOuderkerck op den dijck. Waertegens ons volck wederom scansen gemaeckt hadden, die een bij thuys Verlorencost ende die ander binnen Ouderkerck ende noch tot andere plaetsen.

Ende werde verscheydelick van dese diversche legers gesproken, van ygelick nae ygelick gesint was, also iider waende dat sijn sijde doverheyt hebben soude.

⁺ Men seyde, dat die guesen sonderling lichtvaerdich waeren, als die ghehoort werden in haer scansen sonderling melodie te bedriven mets singhen, speelen, fleuten op verscheyde instrumenten als fyolen, schermeyen, trompetten, harpen ende diergelijck, maer vonden haer die goede seer geperst, omdat sij wel sagen alsulcken swaericheyt hier opgeheven te sijn, dat noyt het lant in meerder pericule gevonden was staende dese turbele dan tegenwoerdich opgeheven was. //

⁺ Op den avont van desen dach hoorden wij, dat noch seer op Haerlem⁺ geschoten werde, twelck menich mensche dede verscrickt werden wuyt medoegentheyt van alsulck verdriet als wel vermoyt werde in die stadt te sijn, hoewel veel wilden segghen dat die inghesetenen van dien nu oeck heel lichtvaerdich, stout ende onversaecht haer toonden, meenende doer het rumoer, voer Amsterdam nu angeleyt, dat sij nu den stadt wel houden souden sonder meer tribulacie te wachten wuyt of van tleger, twelck tot dese tijt toe haer seer benaut hadde ende nu gedreycht werde op te moeten breken.

⁺ Op den XVII Junii saegen wij binnen Amsterdam groete devotie van seer veel menschen, die in manier al hadder een cruysvaert¹ geweest in groeter menichte wuyt haer huysen quaemen blootsbeens² gaende ter Heyliger Stede ende soe wederom, als sij haer gebet gestort ende haer oetmoedicheyt getoont hadden, thuyskeerden. Ende waeren dese soewel religiose als waerlicke, maer meest vrouwen. Wij ontfingen hierwuyt groeten hope, dat wij noch al vertroest souden werden, oeck hoeseer wij nu hier gedreycht waeren, niet twivelende of die mogende God soude sijn toorne ofleggen, gedweech gemaeckt sijnde doer soeveel biddens als nu hier gedaen werde. Ende baden wijselver oeck mede soe hartelick als wij ymmermeer mochten, dat die goedertiere Heer ons ymmers nu niet wilde verlaeten, ons stellende een spotternie van den ongescickten in manier alsof onsen dienst tot hem niet goet en waer geweest, maer dat hij toch wonderlick ons verleende sijn godlicke gracie, waerdoer wij verlost werdende van soe swaere dreygementen ende benautheyden te laetsten mochten toegelaeten werden om hem met heylicheyt ende rechtvaerdicheyt voert altijts te dienen, te dancken ende te loven.

⁺ Op desen dach is een van Delft gevangen gebracht binnen Amsterdam ende was gegrepen van ons volck in de schanse van Ouderkerck. Dese hadde brieven bij hem van den prinsch an den guesen bij Ouderkerck ende werden die brieven ons stadthouder overgegeven.

⁺ Op desen dach was groete spraeck int leger voer Haerlem, dat Amster-

+ Van de scansen over wedersijde.

+ Die guesen bedriven melodie ende die goede troeren.

+ f. 142. v.

+ Op Haerlem wert seer gescoten.
Men seyt, dat die van Haerlem lichtvaerdich ende stout sijn.

+ Groete devotie siet men tot Amsterdam.

1 Hier blijkbaar gebruikt in de betekenis van processie.

2 Hier synoniem voor ons blootsvoets.

+ Een van Delft met brieven van den prinsch gevangen.

+ Wuytgesteken tijding van Amsterdam.

[p. 265]

dam mede gues soude sijn, ende gesciede daerom dat die vier groete stucken gheschuts, welck vandaen gesonden waeren tot behouf van den guesenschans daermede te bestoeken bij Ouderkerck, nu wederom gehaelt waeren, maer en wilde dat noch die mogende Heer niet ende was wuytstel ende logentail.

Op desen avont is gheschiet, dat die guesen verloepen hebben haer scans,⁺ die sij gemaeckt hadden bij Ouderkerck.

Op den XVIII Junii verhoerden wij van de wonderheyt, stercheyt ende clouckheyt angaende, welck die guesen getoont hadden in die scans, daer nu of geseyt is, te maeken. Dese was sonderling wel met vier vertrecken ofte wijcken, ygelick wijck met een borstwering versien ende waeren al sonderling hooch. Men wist niet, wat oersaeck dese mochten hebben, waerom dat sij verliepen, overmids dat sij noch provants genouch bij haer⁺ hadden, alsoe men veel biers, broot, butter, caes ende overvloedich visch daer vondet naedemael sij gereyst waeren, dan der werden gesuspiceert dat sij een plaets sochten die// hem bequaem mocht sijn om die Utersche vaert⁺ al heel te beletten, nemende oersaeck om dit te dencken dat wij terstont hieran verhoorden, dat dese guesen nu haer nedergeslagen hadden an die⁺ Nieuwesluys een half mile ontrent gelegen van Brokel, waertoe oeck ons volck <soe wij wel saegen> haer naerstelick keerden, reysende derwerts met onse stadthouder ende Noordcarmis om denselfden guesen te dier stede in verhinderinge te sijn van daer haer te mogen bescansen.

Op den XIX Junii ontfingen wij seker besceyt, dat die guesen nu op een⁺ nieuwen haer versaegen, verloepende Nieuwesluys ende wijckende in de Ronde Veenen¹. Men seyde, dat sij hopman Lynde² sijn knechten veelal⁺ nederleyden, soedat men hem in sijnselfs persoon oeck miste, maer was die vaendel met den trommelslaeger ontcoemen. Ende geboerde dit, doer oersaeck dat dese knechten verrast werden, overmids sij niet minder en dochten dan dat die guesen haer tot ontloepen begheven souden ende waeren seer weynich, wesende een vaendel tegens twintich der guesen vaendelen. Onse lieve Heer gewaerdich den zielen genaedich te sijn dergheenen, dien hier dese guesen vermoert hebben.

Quaemen voerts op dese tijt die guesen int vluchten tot het dorp ter A³⁺ ende deden hier oeck sonderlinghe wreetheyt, als met den kerck van tselfde dorp te verbranden, daer sij in benarret ende gedreven hadden den pastoor, den cappellaen, den coster met sijn huysvrou ende voert kinder tot ellif menschen toe, welcke oeck al daerinne verbrant werden. Dese zielen sij oeck rust in den Heer.

Op den XXen Junii begroeven wij in sinte Agnietenconvent een goet⁺ heer, wesende cappellaen van Ackersloot voer desen turbel, maer op de tegenwoerdige tijt als balling int voirn. convent. Ende was dese des daechs

+ Die guesen verloepen haer scans bij Ouderkerck.

+ Die guesen laeten veel provants in haer scanse.

+ f. 143. r.

+ Die guesen nemen wederom die Nieuwesluys in.

+ Die guesen verloepen die Nieuwesluys.

1 Gelegen ten Westen van Nieuwersluis, ten Zuiden van Ouderkerk.

2 Herman van Linden, geb. 1547, sedert 1590 baron van Reichem, begr. aldaar Juni 1603, vecht sedert 1567 in de Nederlanden (stamboom fam. d'Aspremont Lynden te Natoye), in 1572 kapitein van het 9de vendel onder Bossu, lag 18 Aug. 1573 te Kamerik en wordt in Dec. 1573 nog door de schrijver genoemd. In 1579 vocht hij aan Staatse zijde. (B. en M. 1923, 178, van Buchell 26 en M.A. V, 40).

+ Die guesen leggen neder een vaendel van ons knechten.

3 Bedoeld moet zijn Ter Aa bij Breukelen.

+ Ter A doen die guesen groete wreetheyt.

+ Heer Claes van Ackersloot wert bij ons begraven.

[p. 266]

tevoeren gerust. Dese sijn name, welck was heer Claes, sij in des Heeren benedictie. Amen. Dese goede heer was wel tot sijn daegen gecoemen, als wesende out in de tachtich jaeren, maer quelden ende pijnichde hem meer dese verstroyenge ende verdrivinge dan sijn ouderdom, vrees hebbende dat⁺ hij sijn broot noch soude moeten bidden. Die leser mach hierwuyt mercken, wat tijt die menschen hier overgebrocht hebben.

⁺ Op denselfden dach werde van den verloepen guesen versceydelick gesproken, mids dat sommige seyden dat sij van malcander gesceyden waeren in drie pertiën, andere dat sij tsamen nae den Vaert liepen, ende tegen den avont gemeenlick onder allen verbreyt werde, dat veel van hem geslagen souden sijn, twelck oeck terstont scheen te falgeren doer den circumstanciën die hiervan vertrocken werden. Maer en konden niet sekers verhoeren anders dan dat dese waerachtelick tusschen Utrecht ende Amsterdam geruymt waeren, alsoe die vaert nu geheel veylich was ende die schuyten wederom over ende over voeren.

⁺ Van Haerlem hoerden wij, dat schoon wittebroot wuyt den stadt int leger gecomen was doer een des stadts soudaet, die tselfde een Spaenger toegewurpen hadde tot een bewijs dat sij noch gheen gebreck en hadden, twelck veel menschen dede verwondert sijn //.

⁺ Op den XXIen Junii verhoerden wij van der Goude veel benautheyts den⁺ goeden menschen angaende, die hoe langer hoe swaerder daer nu getribuleert werde. Men seyde, dat die guesen haer opstel was der goeder menschen die verloepen waeren haer huysen of te breken om die materialen van dien als steen, hout ende ijser bequamer te mogen vercoepen.

⁺ Van Jan Gerritsz Hey werde vertrocken, dat hij sekerlick wuyt der Goude was ende dat hij tot Utrecht sijnde hem heel verburgen hiel, sonder dat hem yemant mocht spreken, soedat men niet anders weten en wilde dan dat hij noch binnen der Goude was, twelck alleen gedaen werde omdat sijn goet niet als geconfiskeert soude gehouden werden ende oeck om sijn huysvrou met sijn kinderen te vrijden van der guesen ongeschickte verwoetheyt ende verkeertheyt, welck sij toch niet ontgaen souden mogen, bij oersaeck bevonden werde dat hij hem wuyt den stadt begeven hadde.

⁺ Van Elyzabeth Gerrits¹, des voirn. Jan Gerritsz sijn suster, dese verstonden wij dat was in wonderlick ende swaer dangier, soedat sij haer versteken most in houcken ende winckelen. Men seyde, dat haer goet gehelick voer verbeurt gehouden werde ende dat men haer socht om te vangen, te spannen ende te tribuleren.

⁺ Over tgehele lant, twelck nu gues was, ghinck tot dese tijde een seer swaere scattinge, daerinne die van der Goude contribueren mosten elfduysent⁺ gulden, ende was te verwonderen dat in alle sulcke swaericheyden die menschen niet sonderling ontroert waeren, maer hem wel tevreden hielen als die tgunt dus geboorde niet en mishaechde ende liever noch meerder ghaven, jae oeck vleysch ende bloet lieten, dan sij haer wederom keeren souden onder des conincks obediëntie ende den catholike religie.

⁺ Was mede overal in den guesensteden tijding, dat Amsterdam nu voerseker mede gues was ende dat van den catholiiken aldaer veel gehangen ende

+ Merckt wel.

+ Versceyde wuytgestelde tijding van den verloepen guesen.

+ Wuyt Haerlem wert wittebroet gewerpen.

+ f. 143. v.

+ Van der Goude.

+ Jan Gerritsz Hey.

+ Elyzabeth Gerrits, des voirn. Jan Hey sijn suster.

1 Elyzabeth Gerrits, vrouw van Jan Gerritsz Stempels (vergel. fol. 13vo noot).

+ Swaere scattinge over tlant.

+ Die menschen bliven onbeweget.

+ Wuytgesteken tijding van Amsterdam.

[p. 267]

sonderling Claes Dirrixz Craeck gequartert ende de poorten wuytgesteker was, twelck al maer doer Goods grade wuytstel was.

Op den XXIIen Junii verhoerden wij, dat ontrent Camerinck van ons volck⁺ een nieuwe leger geslagen werde met nieu volck, welc nu van bovenen gecomen was.

Op sint Anthonisdijck werde op desen dach van beyde pertiën met schansen⁺ seer gearbeyt. Die guesenschans was nu sonderling hooch. Ende men seyde, dat onse volck een schans gemaeckt hadde, waerdoer sij waenden te verhinderen dat der guesen geleyen die in de Meer¹ waeren niet doer den dijck wederom soude mogen.

Op dese tijt werde geseyt, dat die prinsch binnen Leyden² was ende⁺ den verkeerde seer stijfde in haer overdaedicheyt.

Van Jan Hey Gerritsz verhoerden wij hier, met wat maniere hij wuyt der Goude gecomen was, te weten dat hij in een misseschip smorgens vrouch ghinck, gecleet over sijn cleeder met lantmans boxen ende ander vreemt habijt. Ende als hij soe int schip gecoemen was, hiernae verburch hij hem int voerungel // ende werde hiernae dit schip gebrocht, daer dese⁺ goede man soe verburgen in sat, onder den donckere sluys³, daert bleef leggen over die vijf ofte ses uren, soe lange men sach den wech veylich te sijn om wuyt stadt te moghen schieten. Ende werde soe doer den boom geschoeten niet sonder groet pericule, maer verwaerde hem sonderling die wonderlicke Heer. Wesende dit schip daer tlossen soude an tlant, soe waeren⁺ daer sommige lantluyden gehuyert, die sonder kennisse desen met een schuyt over lant brochten recht toe recht an, ende arrivierden ontrent Utrecht, alwaer hem sijn soonen waernaemen. Maer was hij soe ontvallen ende sulx doert vreemt habijt verworden, dat hem sijnselfs soenen niet en kenden, hoewel sij nochtans beneffens ende verbij hem dickmaels ghingen. Van heen is dese gereyst tot Amersfoert, daer hij hem seer verburgen hielt, sulx dat hij hem dede versaeken oeck denghenen, die nae hem quaemen vraegen, mids seker kennisse te brengen dat sij wel wisten dat hij daer waer. Ende geschiede dit al wuyt vrees van tquaet, welck gesorricht werde dat men sijn familie soude andoen, waert saek vernomen werde dat hij den stadt verlaeten hadde.

Op den XXIIIen Junii verhoerden wij wederom van der Goude, hoe deerlick⁺ daer nu alle dinck was, hoe die conventualen daer nu wuyt haer conventen gehouden werden ende ygelick sijns weechs liepen, hoe voerts aldaer op alle dinck als butter, caes ende andere diergelijck impost stonde. Ende te laetsten hoe benaut die menschen daer ghingen niet weetende wat hem noch swaerder soude overcoemen, wesende tegenwoerdelick sonder sacramenten ende alle kerckelicke diensten meerder als oyt tevoeren.

Voert werde hier mede geseyt, dat die pater⁴ van den Clarissen ter⁺ Goude op Pinxteravont gevangen ende opt stadthuys gehouden werde, om saeke dat hij bevonden was op biechthoeren van sommige goede

+ Die nieuwe leger tot Camerick.

+ Scansen op sint Anthonisdijck.

1 Bedoeld moet hier zijn het Diemermeer.

2 De prins was in ieder geval op 8, 17, en 22 Juni 1573 te Leiden (V.A. 435).

+ Die prinsch is te Leyden.

+ f. 144. r.

3 De sluis, die de Gouwe van de IJssel scheidde (Die Goude V, 133).

+ Manier hoe Jan Hey Gerritsz wuyt der Goude gecomen is.

+ Van der Goude bedroufde tijdinge.

4 Quintijn Bartoleyns, geb. Mettecoren in Belg. Limburg, pater van de Clarissen te Gouda, gardiaan van het convent te St. Truien, st. 1577 (Van Heel I, 57).

+ Die pater van den Clarissen ter Goude wert gevangen.

[p. 268]

menschen. Ende dat mede die glasen van ons convent al wuytgesmeten waeren met verder bederfnisse van al wat daer mocht wesen, principael die kerck angaende.

⁺ Op sint Jansdach, den XXIIIIen Junii, werde mij vertrocken, dat voerseker tot Delft was die pater van Rijswijck¹, pater Claes², eertijts prior van den Hem, levende daer in sulcke benautheyt dat hij gedreycht werde den goede luyden te moeten moyen om sijn nootruft, doerdien want die van Rijswijck hem niet onderhouden en mochten ende van het convent in den Hem niet verwerven en conde.

⁺ Men seyde, dat die van Haerlem den prinsch ontboden hadden dat sij haer vindende sonder ontset op sekere voerlede besette daegen haer genootsaeckt saegen, dat sij haer wuyt Haerlem begeven mosten ende middelen verspieden om met gewelt doer den leger te slaen, seggende hierbij dat sij in sulcke gevalle, waert dat sij ontquaemen, haer wreken souden van des dat sij op een vleysbanck gebrocht waeren, mids dat sij doersteken souden⁺ alle die guesen die sij becoemen mochten ende den prinsch selver. // Werde⁺ noch hierbij geseyt, dat die prinsch dachvaert beroepen hadde binnen Leyden, daerin hij versocht somme van penningen ten behoeve om Leyden ende andere steden daermede te fortificeren, ende doerdien tmeerde deel opineerde dat Haerlem eerst behoerde ontset te sijn, overmids dat wel te verstaen stonde, mocht die stadt niet tegensstaen, dat die andere steden oeck niet wederhouden soude mogen, soe en werde hier anders gheen conclusie genomen dan van Haerlem eerst te vriën.

⁺ Op den XXVen Junii trocken seer vrouch, genouch int diepste van de nacht verbij Amsterdam nae tleger seer veel soudaeten, men seyde over die duysent. Noordcarmis trock mede subitelick op doer Amsterdam nae⁺ Haerlem. Der viel veel spraecks, dat die prinsch met sijn armey op die been was om Haerlem te ontsetten, ende bleeck tselfde genouch waerachtich te sijn doer het apparaet van onse volck. Men raesde wederom heel seer van veel volcks, welck nu op die wech was, maer was dit die oude tijdinge, waerom wij oeck ons hiervan weynich vermaeckten.

⁺ Op den XXVIen Junii, sach ick selver, dat voer Amsterdam gecoemen waeren om voert nae Haerlem te passeren vier vaendel Spaengers.

⁺ Quaemen oeck op desen dach veel koyen binnen Amsterdam opt stal, wuyt oersaeck van twaeter, twelck nu soe breet over tlant liep al haddet in die winter geweest, overmids die doorgravinge van den zeedijck welc die guesen nu gedaen hadden.

⁺ Terstont an die middach van desen dach quaeme wederom groete treck van Spaensche soudaeten van Utrecht ende trocken nae het leger. Hierbij waeren over die hondert paerden ende was een schoene hoep volck, maer wij en conden dit getal niet vernemen ende en saegen oeck hier gheen vaendelen.

⁺ Op den XXVIIen Junii gesciede binnen Amsterdam een sonderling ver-

+ Pater van Rijswijck.

1 Regularissen van St. Augustinus van Nazareth of Leeuwendaal te Rijswijk, annex aan het kapittel van Syon (M.B. II, 167).

2 Claes Jansz, broeder van den Hem, reeds in 1543 en nog in 1553 prior aldaar, in 1556 niet meer (A.A.U. 1950, 190, V.R.O.A. 1925 I, 261 en dagboek).

+ Tijdinge wuyt Haerlem van desperatie.

+ f. 144. v.

+ Die prinsch hout dachvaert.

+ Knechten trecken nae Haerlem.

+ Die prinsch wert geseyt op die been te sijn.

+ Spaengers trecken.

+ Tlant vloyt onder oft in de winter waer.

+ Treck wederom op een nieuwen van Spaengers.

+ Doer ontsteken van buscruyt compt binnen Amsterdam groet beroerte.

[p. 269]

vaernisse, doer oersaeck van dat int buscruythuys¹ sekere vaeten cruyts anstaeken ende dede dit soe groet gewelt, dat het dack <twelck nieuwe van de jaer gemaeckt was> borsten ende opspranck, veel huysen mede in haer daeken bescadicht werden ende maeckte in de stadt een wesen van een aertbevinge, soedat oeck kercken ende huysen, sonderling die plaets daer ick toe sat, dreychden neder te vallen mids beven ende scudden in een wonderlicke manier. Ende geboerde doer ditselfde misval, dat een religioes int convent van Lely naerstich sijnde om haer cleder te bleyken soe overvallen werde met een groete ballick achter an haer lijf te vallen doer tgewelt vant bospuër wuyt het huys gewurpen, dat men haer te rust ende te bedde most brengen niet sonder vrees van daerdoer groetelick gecrenckt te sijn.

Van der Goude liep spraecke, dat die quaede den goeden daer dreychden⁺ in gevalle of sij loepen mosten, dat sij eerst den dijcken doersteken, den huysen branden ende den goede catholike hanghen ende om hals brengen souden, ten eynde dit tot een ewige memorie mocht sijn. //

Op den XXVIII Junii werden ons vertrocken, dat in Rotterdam waeren⁺ Engelsche doggen in getale driehondert, wesende getreiunt ten oerloghe,⁺ ende hadden die guesen voer denselfden honden te stellen int eerste anslach van haer armey, ten tijde alst geboeren mocht dat sij met ons volck geraeckte te coemen. Ons docht, dat dese haerselven een fabel wilden stellen van alle menschen tot lange tijden, mids ygelick doer dese honden oersaeck gevende te dencken dat dese haerselven toegen gelijck honden, die sonder eer ende godvreesentheyt sijn, doende stickken van wonderlicker confuys ende in allen haer niet anders voerstellende dan als verwoet ende geheel raesende.

Op den XXIX Junii sach men, dat binnen Haerlem des nachts seer geviert⁺ werde tot verscheyde plaetsen ende werden ten selfde tijde daer op seer geschoten, soedat daerdoer sulcken vlamme over den stadt quame al had se rontsomme in een vuer gestaen.

Van den prinsch hoorden wij, dat te velde lach met sijn leger ontrent⁺ Hillegom ende toonden hem somtijts met etlicke knechten ende ruyteren ons leger, maer keerden hem ter stonden an wederom tot haer leger. Men seyde, dat oeck alle diegheen die voerens oyt in de sceep geweest waeren wederom gedwongen werden opt sceep te coemen.

Der liep mede fame onder die gemeente, dat die leger van den prinsch al tot het bosch toe voer Haerlem geweest waeren ende malcander oeck bestoeckt hadden, maer en conden niet sekers verhoeren wat datter angerecht mocht sijn.

Op den laetsten Junii hoerde ick van een die daechs tevoeren wuyt het⁺ leger quaeme, dat twee nachten voerleden an malcander groot rumoer int leger geweest was ende die guesen wuyt Hollant met ons volck tsamen te slaech geweest hadden, soedat ons ruyteren den geusen al gedreven hadden tot Sassen in haer leger. Ende seyde dieselfde, dat die prinsch wederom binnen Leyden geweken was.

Op dese tijt coft men binnen Amsterdam een last gerstemout om hondertveertich⁺ gout gulden ende was alle dinck dier daernae.

1 Het bushuis was in 1554 gebouwd aan de Oostzijde van de stad juist binnen de stadsmuur ten Zuiden van de tegenwoordige Hoogstraat. Het lag dus dicht bij het St. Agnietenconvent, waar de schrijver woonde (Ter Gouw V, 224).

+ Van der Goude tijdinge van malignatie.

+ f. 145. r.

+ Engelsche doggen brengen die guesen voort.

+ Haerlem viert ende wert bescoten.

+ Die prinsche leyt te velde.

+ Die guesen wijken wederom tot haer leger te Sassen.

+ Gerstemout.

[p. 270]

⁺ Die siecken vermenichfuldichden seer ende sterfde veel volcks, soewel van den burgeren als van den ballingen, twelck toegescreven werde die groete benautheyt ende vrees die den menschen over thooft hinck.

+ Sieckte ende sterfte.