Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 1

[April]

⁺ Die Maert was nu verloepen ende volchde die April, in welcks beginsel ons noch weynich vertoent werde, waerdoer wij sonderling troost mochten verhoepen. Jae, ons droufheyt werden ons hier verniewet ende daerom oeck verswaeret, doerdien want wij saeghen dat dese eerste dach van April jaergetijde was van den anvange deses turbels, alsoe op desen dach tjaer voerleden den Briel overvallen, vercracht ende van den goosen ingenomen werde. Och wij verwonderden ons seer, dat dese oproerte dus lange hadde mogen niet alleen staende bliven, maer oeck sonderling vorderen, alsoe toch tghehele lant nu haer, eylacie, genouch toegedaen was, daer nochtans haer macht soe weynich was, haer opstel soe afgriselick was ende haer regement soe ongodlick was. Sij waeren maer versaemt met sulcken prinsch, wiens goederen an den coninck voerens verbeurt ende angeslagen² waeren doer sijn ontrouwe, in sijn commissie bewesen. Haer opstel was Goods kennisse den menschen te ontsetten ende die diensten Goods te vernielen ende te verduysteren. Ende men sach gheen ander regement bij haer dan of sij geheel onredelick hadden geweest, levende als beesten sonder eenich ordinantie. Ende behalven dit soe hadden wij ymmers God van hemel ende van aerde, tegen wiens hem dese versetteden, ende oeck den coninck van Spaengen tot een erflantheer, wesende sonderling machtich ende crachtich. Welck al niettegenstaende, soe en werde van ons nochtans gheen sonderlingen troost vernoemen, maer bleven gelijck benaut ende geperst als wij int beginsel geweest waeren ende viel ons tselfde soeveel te swaerder, soe het lange tucken ons deerlicker pijnichde. Ende ontfingen hierwuyt verder sorge, dat wij noch soe haest niet souden te vollen verlost werden, maer meerder mosten lijden, want ons hier genouch openbaer werde, dat alleen bedreven sonden van ons in voerleden tijden ons dese swaere pack op den hals hadden gebrocht. Maer hoepten evenwel altijts, dat ons die goetheyt Goods niet heel verworpen en soude, alsoe hij ons toch noyt tevoeren verlaeten ende altijts in de uterste noot vertroest ende verblijt hadde. Wij baden oeck hierom gestadelick tot onse lieve Heer, dat hij hem ymmer gewaerdichde tot onsen hulpe te keeren, hem vertoenende wat benautheyt wij tegenwoerdelick in der harten ende oeck wuytwendelick droeghen.

+ APRILIS.

2 Bij vonnis van 28 Mei 1568 (M.A. I, 77).

[p. 219]

Op desen dach werde geseyt, dat ons volck wuyt die scepen, die in de Meer getogen waeren, tot Aelsmeer die scans der gosen overvallen ende die⁺ kerck aldaer met sommige goosen, daerinne gevlucht, an brant gesteken hadden ende voerts met den scepen geseylt waeren nae den Caech. Twelck hoewel den gosen crenckte, nochtans van den goeden menschen deerlick beclaecht werde, overmids dat sij saegen die deerlicke demolitie van den goodshuysen ende alre menschen bederfnisse, bedreven soewel doer ons selfs volck als doer dese oproerige verkeerde. Oeck liepe die faeme, dat ons volck mede die Oude Weteringhe inhadden ende hierdoer nu genouch meister waeren van den Meer, daerom men tevoeren // seer gewenst ende⁺ gebeden hadde.

Quaeme op desen dach wederom ander tijdinge van tselfde Aelsmeer, als die goosen daer selver verloepen waeren ende dat sij sceyende die kerck aldaer in brant gestelt hadden, maer was die brant gelist doer ons volck, die daer op die tijt quamen, sulx datter weynich scaedes geschiet was an deselfde kerck.

Verhoerden voerts op dese tijt soe swaere dinghen, dat ons heel verscrickte, als die hierwuyt vrees ontfingen dat dese beroerte opt eerste noch niet besaticht soude mogen werden. Men seyde van der Goude, dat, hoewel⁺ veel menschen daerbinnen catholiick waeren, dat se nochtans veelal conspireerden ende daerinne accordeerden om den hartoch te rebelleren ende onder den prinsch te bliven. Ende noch meer, dat alle die revolteerde steden haer wel tevreden hielen als die nieuwerts of vervaert waeren, haer als versekert toegende dat sij haer dingen vaster hadden dan hem yemant crencken souden mogen. Maer hoepten, dat die mogende God haer ombecommertheyt soude doen becoemen, sulx die scriftuer vermaent: ‘Als sij spreken: nu sijn wij teynden sorrich ende hebben vrede, dan sal haer scielick overcoemen haer bederfnisse’.

Verhoerden noch, dat binnen der Goude bij placaet ofgeroepen was, dat⁺ niemant enige brieven noch tijdinge van buyten, sonderling wuyt plaetsen den prinsch niet toegedaen, most ontfangen op verbeurte van lijf ende van goet¹. Ende quaeme mij hierdoer over een groete sorghe, dat die mijne in last mochten coemen ende in merckelick pericule waeren, doerdien want ick, des onbekent sijnde, tegenwoerdelick op die wech hadde brieven, die⁺ ter Goude tot dAgnieten ende heer Cornelis Adriaensz ende mede tot Delft an deerwaerdige prior van Syon souden gebracht werden. Ick weende, ick suchtede hierom ende wenstede, dat die ymmers wel bewaert mochten werden, maer most nochtans het eynde hiervan dalmogende God toebetrouwen, dat hijt ten besten bestieren mocht ende soude.

Op den anderden Aprilis en hadden wij anders niet nieuws dan dat onse scepen voer Haerlem coemende tot triumphe sonderling seer scoeten. Men vertelde, dat wij den gosen vijf scepen ontnoemen hadden ende dat die goosen wederom van onse scepen twee genoemen hadden, maer werde wuytstel gevonden ende geheel loghen.

Op desen dach ontfing ick wederom een brief van den E. heer, den prior⁺

+ In de Meer.

+ f. 120 r.

+ Goude.

+ Goude.

1 Dit moet dus weer de afkondiging betreffen van het reeds genoemde placaat van 29 Nov. 1572 van de prins (R.H. 13).

+ Brieven.

+ Syon.

[p. 220]

⁺ van Syon, waerin hij onder andere screef, dat tot Delft de catholiken int hoochtijt van Paeschen nu laetsleden van den prinsch gegunt was, dat sij in beyde den gasthuysen¹ aldaer haer religie mochten exerceren, prekende, communicerende ende oeck celebrerende. Dese bode vertelde ons, dat tot Delft bevonden werde, dat die catholike aldaer veel meerder waeren dan die dese pertie anhinghen. Ende scheen wuyt die reden welck dese voertbracht, dat onder den gemeent aldaer noch weynich vrees was, maer⁺ meenden haer // starck genouch te sijn om dese rebelheyt tegens den coninck te mogen houden.

Op den derden Aprilis werden van den gosen genoemen vier schuyten, daer soetelaers in waeren, die wuyt het leger van Haerlem quaemen. Ende geboerde dit ontrent het huys ter Hart.

Wij saeghen oeck op desen dach, dat groeten brant was ontrent Haerlem.

Worde mede op dese tijt een vrou,² die nu tegenwoerdelick wuyt Haerlem quaeme, binnen Amsterdam gevanghen, die te laste geleyt werde onder andere, dat sij wuytmondich gesproken hadde dat Haerlem in jaer ende dach niet te winnen was. Ende en hoerden noch anders niet dan dat ons droufheyt vermeerde sonder datter yet gesciede, waerdoer wij hope ofte trooste wachten.

Op den vierden Aprilis en mocht ick mij niet wederhouden van hierinne te scriven, hoe sonderling tegenwoerdelick alle ding dese swaere turbel anghaende stonde, ten fijne int veranderen van tselfde hierwuyt bemercken mogen alle menschen des Heeren onbegripelicke oerdelen mids sijn wonderlicke wercken, als die in allen betoont sijn almogentheyt dan aldermeest, als ons luyden die minste hope is ende wij ghenough die moet verloeren gheven. Is dan hierom voerens oyt bij menschen memorie ons lant in verdriet gheweest, dat heeft nu aldermeest veropenbaert soedat swaerder noyt geweest mach sijn. Ick laet nu hier onverhaelt tgunt nu genouch geteykent is van de bevechtinge des religiën, der heyligen sacramenten, der beelden in den kercken ende voerts die vermoerderinge met die verdrivinge van soe menich eewich religioes ende goet catholiick mensch, die hier al in swaericheyt gecoemen sijn. Alleen stelle ick voert tgunt nu is ende hoe weynich hoeps hem opdede van besatichinge ende beslechtinghe hiervan. Soe wasset dan noch tegenwoerdelick al rebel soe waerwerts men sach, principaelick in Hollant ende in Zeelant. Het lant was vol crijchsvolck ende wat men hoerde was meestal van roeven, van branden, van vangen, van spannen ende van hangen oft anders te vermoerden. Alle daechs ontfingen wij vreemde ende vreeselicke tijdinge ende was tselfde veeltijt malcander contrarie, sprekende ygelick nae sijn affectie, alsoe toch nu die plage van pertie ende verscheydenheyt der sinnen onder den menschen

+ Delft.

1 Dit was toegestaan op grond van de reeds genoemde verordening van 27 Dec. 1572 (vergel. fol. 80ro).

+ f. 120. v.

2 Op 6 April 1573 werd Marritje Jans, zuster van de pastoor van Sassenheim, die uit Haarlem was gekomen, verhoord. Zij verklaarde gekomen te zijn om haar broer te bezoeken (dit was Cornelius Johannis, sedert 1562/63 pastoor van Sassenheim, Gr. Rijnlandia 104). Haar werd de stad voor jaar en dag ontzegd, tenzij zij een bescheid van de majesteit of stadhouder kon vertonen. Uit haar verhoor blijkt niets over geruchten, die zij verspreidde. (R.A. 274 fol. 54).

[p. 221]

was. Men sach, dat groete bitterheyt was van deene stede tegen den andere, alsoe dat die menschen malcander niet gebruycken en mochten. Oeck bij geval, dat yemant van die sijnen, sij waeren ouders, kinderen, susteren, broederen, vrienden ofte maegen, sieck, cranck, jae oeck doot hadden, soe en was dese nochtans niet // toegelaeten, dat die sulcken mochten beghaen⁺ ofte te besoucken. Ende bij sterven van oeck ygelick sijn naeste vrienden soe en werde daer anders niet inne gedaen dan bij een beest, sonder dat men den priesters moyden, alsoe die graefmaker die put alleen maeckten ende stopten. Men wist van gheen wuytvaert ende en konde niet gemerckt werden, dat yemant rouwe drouch. Werde yemant bij geval in de wech overloepen van die pertiëch waeren tegen den stadt waerwuyt die mochten sijn, dese waeren metterdaet verdurven, alsoe sij versekert waeren beroeft te werden van lijf of goet, van goet ende lijf ofte te minsten van groete rantsoen te moeten gheven. Ende sijn oeck veel alleen op sulcken tytel, als dat sij van herwerts of derwerts waeren, metterdaet opgehanghen. Der ghinghen mede placaten wuyt, waermede verboden werde, dat nyemant hem soude onderwinden andere te scriven ofte enige gemeenschap te hebben met dien van dander sijde waeren op verbeurte van liven ende van goet. Als men bij den weghen quaeme sach men tot versceyde plaetsen seer veel menschen hangen an boemen, an galgen ende an andere dwertshouten, soedat een mensch verscricken most die dese desolacie vermerckte. Ende alst aldus overal verwerlt stonde, soe wasset noch aldermeest te bescreyen, dat die pertie over wedersiën haer soe fortsch hiel, alsof der nymmermeer pays soude mogen coemen. Men vermerckte, dat die rebelle hoe langer hoe wreeder haer voertdeden. Geboerdet, dat van des conincks apparaet ten oerloge yet vertelt werde, altijts vondt men die tselfde wederleyden ende vercleynden. Soe haest quaeme gheen tijdinge, die tot troest van den catholiiken was, of vernaem terstont, dat wuytgestelt werde rumoer contrarie voer den gosen. Bij gracie van ons lieve Heer dat des conincks armey eenige victorie hadde, soe sach men dat terstont sulx verdrayt werden, mids verspreyen dat die gosen triumpheerden ofte te minsten dat der catholiken vromicheyt heel vercleynt ende veracht werde. Somma. Men sach opentlick genouch, dat dit gehele lant in soe verkeerde sin gecomen was, dat het veelal dese onbegripelicke verkeertheyt toegedaen was. Ende was sonderling te verwonderen, dattet noyt over wedersiën soe quaelick ghaen mocht of ygelick behiel over sijn sijde goede moet. Die goeden, niettegenstaende dat sij wel saegen dat die anrechtinge van den straf tegen den rebelle weynich vordelde ende voerts hierbij het voertdoen van den gosen, welck was gelijck of sij geweest hadden coninghen sonder vrees van dat sij vermachticht souden mogen werden oft dat sijt niet souden mogen vervolgen, dese waeren nochtans altijts wel getroest, hopende dickmaels tegens den hope in den hope in dien tijden als nu die gosen al opentlick haer beromden, dat sij den papisten overmach // tich waeren ende niet en vreesden. Ende⁺ fundeerden dese goede haer in desen hope, doerdien dat sij indachtich bleven der woerden Goeds, waermede hij den sijnen toegeseyt heeft sijn godlicke gracie met bescerminge tegen alle vernielinge, bedervinge ende vervolginge haerder vijanden, ende voerts der wercken des Heeren, die soe wonderlick altijts sijn geweest sonderling in de alrebedruckste tijden, dat

+ f. 121. r.

+ f. 121. v.

[p. 222]

die van nyemant ymmermeer te vollen gegrondeert hebben mogen werden. Hierdoer quaeme dat dese, niettegenstaende sulke swaericheiden als tegens haer verhieven soe met tegenwoerdige nederlaegen als met onbegripelicke toereyenge van gereeschap om tlant verder te vernielen ende omme te wroeten, haer nochtans weynich verscrickten, maer haer al voerstelden als voerseker dat die rebelle tot den wuyteynde toe gheensins souden triumpheren, maer haer haestelick doer Goods gramschap souden vernielt vinden. Verharden contrarie wederom die goosen tot alle gevalle, welck haer mocht overcomen soewel in tegenspoet als in voerspoet, ende toonden haer als die niet eens en troerden, oeck wat scade sij mochten lijden. Ende deden dit doerdien want sij wel vermerckten, dat sijt met gewelt houden mosten soe lange sij mochten, gemerckt sij wel wisten dattet haer hals costen soude, alsoe haest hemluyden die moet gebroken was. Hierwuyt quaemt, dat dese soe forsch bleven, dat sij haer soe clouckelick drougen om den goeden onder te houden, dat sij haer soe gereet gaven tot onwaerdeerlicke cost te doen in apparaten van oerloch, in toemaekenge van scepen met geleyen ende voerts in anvaert van cruyt, loot, bosschen ende andere desergelijck armatuere. Ende is sonderling an te mercken, dat dese goosen daertoe aldermeest tendeerden ende bearbeyden, dat sij den catholiken haer moet mochten ter neder crighen, mids overal verspreydende sulcke faeme, waerdoer den gemeente gheen ander verstant mocht wesen dan dat haerluyder opstel gehelick voerspoedich was, oeck tot sulcker stonde als sij den nederlage treffelick gehadt hadden. Sij stroyden ondert volck, dat sij seker waeren van soeveel volcks, die haer tot assistentie coemen soude; sij hadden soe groete meesters in haer verbant. Ende tot niet toe vercleynden sij des conincks armey, soedat voer haer geheel seker stonde die victorie. Tot welcks bewijs sij oeck ter plaetsen, dien sij inhielen, alle dinck sulx bestelden, mids den geestelicken goederen tot haer selfs tafel tappliceren, den kercken⁺ tot haer ongeschicktheyt te accomoderen // ende den conventen <waerwuyt sij den religiosen ongenaedelick verdreven hadden > tot haer gemack om daer selver in te woenen bequaem te maken, als die niet en twivelden of sij hadden nu gerustige possessie sonder achterdacht van ymmermeer wederom verjaecht te mogen werden. Ende alst aldus stonde met den quaden, wiens moet gheensins en scheen te flaeuwen, soe werden sommige van die goede catholike soeveel te lastiger getempteert, soe sij vermerckten dat des conincks armey, waerwuyt dachlix veel goets verhoept ende belooft werde, seer weynich altijts bevonden werden te vordelen ende wel dickmaels groetelick scade leede. Och die quelling, welck hier rees was bij den bedruckten ende verjaechden soe groet, dat die van niemant te vollen soude mogen wuytgedruckt werden. Hem docht, dat die mogende God haer most verlaeten hebben ende daerom nu genouch sonder hope waeren van wederom tot den haeren toeganck te mogen crigen, overmids dat sij nae soeveel verdriets ende nae soe verscheyde hartelick biddens haer nochtans altijts met lastiger gedreycht vonden. Men suchte, men weende ende men screyde hierom seer deerlick, maer die troest welck vercregen werde en was anders niet dan insprekinge van patiëntie ende vasten hope tot God te houden, oeck hoe vreeselic hem alle dinck opdoen mocht, alsoe toch die Heer sulx is dat hij in der eewicheyt die sijnen niet en verlaet.

+ f. 122. r.

[p. 223]

Stondt dan in deser vougen op dese tijt het tegenwoerdige oproer ende was noch een vermeerderinge van onsen benautheyt, dat wij verder vernaemen, dat oeck al schenen verleyt te wesen sommige, dien wij voerens als treffelicke voervechters bekent hebben van den religie ende obediëntie tot den coninck, welcken wij nu vonden den prinsch excellentie ende goedertierenheyt toe te scriven, jae sulx dat haer docht swaer te wesen haer wuyt sulcken geluckighen plaets, daer men den religiosen haer heel goet benam ende wederom een brock toewurp, haer te verscheyden. Die mogende Heer hoopten wij, dat noch soude mettertijt sulx doen, dat alle goede menschen haer souden geoersaeckt vinden om hem wonderlick te dancken ende te loven, mids een sonderlinck verlossinghe ofte trooste.

Op desen dach ontfinck ik wederom een missive van ons E. prior van Syon, daer hij onder anderen in screve, dat mijn nichte Apollonia van Vlaerding, die voerens tot Amsterdam bij mij geweest was, haer bij hem vertoont⁺ hadde. Ende was mij tselfde tot een sonderlinge vertroestinge. Oeck stelde hij mij met die brief in sijn plaets om capittel privaet te houden, waerinne wij den convente van Lely stellen souden een pater, maer screve ick hem wederom dat ick sulx te doen niet van sinne en was ende dat het beter geraeden waer om saeken¹, dat hij selver quaeme.

Die faeme liep hier, dat ons volck in de Meer ontrent die tonne² bij Haerlem een blockhuys opgeslaeghen hadden ende dat nu het belegge die stadt al heel nae geleyt werde, sulx dat men nu daerinne niet // wuyt oft inne⁺ en mocht.

Op den vijfden deser maent dwaelde ick met mijn sinnen, dien ick qualick inwerts keeren conde, doer oersaeck van de benautheyt mijns harten, die in mij was, ende overdocht die groete verstroytheyt van den religie doer tganse lant van Hollant ende Zeelant. Wuytgesondert Amsterdam ende Wesop was alle dit lant van de religie gesceyden. Middelburch ende Goes waeren in Zeelant maer goet gebleven. Die deken van Zirckzee³ was tot Loven gevlucht, ons susteren tot den Drie Coningen binnen Zirckzee waeren ygelick sijns weechs gevlucht. Die commenduer ende die pastoer van ons lieve Vrou tot Leyden, die pater van Romen, die pater⁴ van den Falibeghinen oeck tot Leyden, die pastoer van der Goude met sijn cappellaen, die guardiaen van der Goude ende andere veel meer pastooren van dorpen als Haestert⁵, Stolwijck, Polsbrouck⁶, Ouwerkerck⁷, Bograven, Slupick⁸, met andere priesteren, dese waeren al tot Utrecht met oeck den pastoer van

+ Missive van den prior van Syon.

1 Waarschijnlijk doelt dit op het feit, dat de schrijver zelf pater wilde worden.

2 Bedoeld is waarschijnlijk de schans bij de Fuik (Wijn 120).

+ f. 122. v.

3 In 1560/61 werd Jan van Strijen deken der St. Livinuskerk te Zierikzee. Als vicaris-generaal van de bisschop van Middelburg vertoefde hij echter, zoals vaststaat, tijdens het beleg te Middelburg. Hij volgde in 1575 de bisschop op en st. Leuven 1594 (N.N.B.W.).

4 Heer Dirrick (dagboek).

5 In 1567 was pastoor van Haastrecht Theodorus Cornelius (Van Rappard 371), in 1588 en 1602 wordt als voormalig pastoor van Haastrecht genoemd Theodorus Berge (H.B. 1886, 175 en Die Goude I, 30).

6 Heer Niklaas, geb. ± 1495, omgebracht 8 Aug. 1575 te Schoonhoven (Opmeer II, 143).

7 In 1567 was pastoor Van Ouderkerk Hendrik Hendriksz, gelaakt wegens ergerlijk gedrag (Van Rappard 370).

8 In 1570/71 werd Cornelius Jacobi pastoor te Sluipwijk (H.B. 1926, 169).

[p. 224]

Schoonhoven, Tot Amsterdam waeren die pastoren van Haerlem¹, van sinte Pancras² te Leyden, van Enchuysen³, van Edam⁴, van Monickedam⁵ ende seer veel dorpen. Item waeren noch hier die oude met die nieuwe commenduer⁶ van Haerlem⁷, die pater van Zijl, die pater⁸ van de Falibeghinen binnen Haerlem met andere paters ende priesters met oeck sommige preeckheeren mede van Haerlem. Item die prior van Blocken, die prior⁹ buyten Haerlem¹⁰, die prior wuyt Beverwijck, die prior¹¹ van Mariënhove¹², die prior van der Goude, die pater van Poel; die suppriors van Gravesant, van Blocken¹³, van die Beverwijck, van der Goude. Die pater van den Magdalenen van der Goude, die pater van het oude convent tot Schiedam¹⁴, die paters van sint Agnieten¹⁵, sint Catharynen¹⁶, Silverschoen¹⁷ ende andere wuyt Hoorne met seer veel religiose susteren oeck wuyt Hoorn.

1 Wierick van Ham Blisius, geb. Bilsen bij Maastricht, 1564 pastoor van St. Bavo te Haarlem, geschorst eind 1573 of begin 1574 als zodanig (H.B. 1926, 171). Hij logeerde bij de Nieuwe Nonnen en betaalde Maart 1573 6 gulden mondkosten en Aug. 1573 tezamen met de deken 32 st. (N.N. fol. 13).

2 Arent Dircksz Boekenberg was van 1566 tot 1592 commandeur van de St. Pancraskerk te Leiden (H.B. 1873, 247). Als pastoor in 1580 wordt genoemd Dirrick Pols (Van Heussen, Rijnland 126).

3 Omstreeks 1558 werd pastoor van de St. Gommaruskerk Mr. Baltassar Platander (H.B. 1915, 420).

4 Meindert van Enkhuizen werd in 1547 pastoor te Edam, st. 31 Juli, begr. Oude Kerk Amsterdam 1 Aug. 1573 (H.B. 1875, 4 en 1908, 159).

5 Jan Willemsz Reersius keerde in 1584 als pastoor te Monnikendam terug (H.B. 1906, 357).

6 Henrick van Swol was van 1542 tot 1571 commandeur der Johanniters te Haarlem. Door zijn opvolger, Philips van Hogestein, werd hij 2 Juli 1574 als krankzinnige uitbesteed bij de speldenmaker Lambert Anthonisz te Amsterdam, die getrouwd was met zijn zustersdochter, voor f 250. - per jaar. Hij stierf Oct. 1574. Zijn opvolger Philips van Hogestein stierf Amersfoort 17 Dec. 1574 (Allan II, 334, 339 en 358).

7 Johanniters (M.B. II, 82).

8 Jacob Claesz Wij, geb. Haarlem, sedert 1560 pater van het Begijnhof aldaar, 1573 kanunnik St. Bavo, 1574 pastoor aldaar, st. Keulen 1582 (N.N.B.W.). Hij logeerde bij de Nieuwe Nonnen en betaalde daar in April 6 gl., in Mei 10 gl. en in Juni 1573 8 gl. (N.N. fol. 13).

9 In 1581 ontving Willem Bol, voormalig prior, alimentatie (Allan II, 427).

10 Reguliere Kanunniken van St. Augustinus buiten Haarlem, aangesloten bij het kapittel van Windesheim (M.B. II, 79).

11 Marcellus van Lent, broeder van Windesheim, prior van Mariënhove te Amersfoort, sedert 1573 prior-generalis van het kapittel van Windesheim, st. 1603 (N.N.B.W.).

12 Reguliere Kanunniken van St. Augustinus van Mariënhove bij Amersfoort, aangesloten bij het kapittel van Windesheim (M.B. II, 13).

13 Na de pacificatie van Gent ontving de supprior Pieter Jansz van Hoorn alimentatie (H.B. 1912, 141).

14 Geen van de drie vrouwenconventen, twee van Tertiarissen, één van Regularissen, te Schiedam werd als zodanig aangeduid. Het is dus mogelijk, dat de schrijver zich hier vergist in de naam van de plaats.

15 Tertiarissen, aangesloten bij het kapittel van Utrecht (M.B. I, 114 en M.B.S. I, 87 en V.H. 166). In 1577 was pater Pieter Meynertsz van Enchuysen.

16 Tertiarissen, aangesloten bij het kapittel van Utrecht (M.B. I, 115, M.B.S. I, 88 en V.H. 164). Pater was in 1574 Gerardus Petri.

17 Mr. Frans Silverschoon, geb. 1521/22, pater van het St. Mariënconvent te Hoorn, vond een onderdak bij pastoor Duncanus, ging met hem in 1578 naar Amersfoort, st. aldaar 1587 (Noordeloos II, 73 en 86).

[p. 225]

Noch die guardiaen¹ van Haerlem², die pater van Schagen³ tot Leyden, die cappellaen van ons lieve Vrouwe tot Leyden, twee canoniken van sinte Pancras tot Leyden, religiosen wuyt den Hem één ende één wuyt Steyn. Alle die conventualen van Blocken, van Beverwijck ende van buyten Haerlem hadden hier mede dus lange geweest, maer waeren nu versonden, soe oeck die Cathuysers van buyten Amsterdam, binnen den stadt tot noch toe in verscheyde huysen geweest sijnde, nu mede versonden waeren. Hier waeren oeck susteren van Poel één nonne, van sinte Magdalena ter Goude één, van sinte Agnieten één, ende van sinte Margrieten tsamen mede ter Goude oeck één ende noch wuyt andere conventen seer veel, daer mij niet mogelick is dat ick van als kennisse hebbe. Conventen heel vernielt waeren dese: Syon, Hem, Donck, Eemsteyn⁴, Rugge⁵, Blocken, buyten Haerlem, die Cathuysers⁶ buyten Delft, Conincksvelt⁷, Poel, buyten Enckhuysen⁸ één ende één in Tessel⁹, noch een susterconvent buyten den Briel¹⁰, die Minrebroeders¹¹ met Roomburch¹² // buyten Leyden, die⁺ Clarissen¹³ buyten Alckmer, die Margrieten binnen der Goude ende andere veel, daer mij gheen memorie noch of mocht voercoemen. Item sinte Mariënwaert¹⁴. Ende voerts waeren alle die religiosen wuyt den conventen verdreven ende most ygelick sijns weechs loepen. Die priesters, die noch in den revolteerde steden gebleven waeren, die mosten waerlick ghaen, soe oeck die religiosen deden, want men toch gheen gheestelick habijt sien en wilde. Die bisschop van Haerlem, die prior¹⁵ der Preeckheeren oeck van Haerlem, die procuratrix met haer suster, nonnen van Zijl, dese waeren nae Antwerpen ende Bruysel gevlucht. Ende voert soe, wie onder den gemeente voer catholiick gehouden werde, dese hadden haer oeck ygelick sijns weechs gebercht, soedat op dese tijt een deerlicke verstroeyenghe was van allen, geestelick ende waerlick, vrouwen ende mannen, gehuyt, ongehuyt, jonghe ende oude. Die vermoorderie, die in de geestelickheyt geschiet is ende oeck an andere seer veel goede menschen, is groeter geweest dan wij teghenwoerdelick conden vernemen.

1 Henricus Regius, vluchtte in 1572 als gardiaan uit Haarlem (Allan II, 438).

2 Minderbroeders Observanten (M.B. I, 65 en M.B.S. I, 90).

3 Tertiarissen van St. Catharina of Schagen te Leiden (M.B. I, 128 en M.B.S. I, 101).

4 Reguliere Kanunniken van St. Augustinus te Eemstein, aangesloten bij het kapittel van Windesheim (M.B. II, 61).

5 Reguliere Kanunniken van St. Augustinus te Rugge bij den Briel, aangesloten bij het kapittel van Windesheim (M.B. II, 165).

6 Karthuizers (M.B. III, 28).

7 Norbertinessen van Koningsveld bij Delft (M.B. II, 43).

8 Welk convent de schrijver bedoelt, is niet duidelijk. Buiten Enkhuizen lag geen convent, dat in aanmerking komt.

9 Tertiarissen te den Burg, aangesloten bij het kapittel van Utrecht (M.B. I, 178, M.B.S. I, 148 en V.H. 202).

10 Bedoeld moet zijn de Brigittinessen van S. Catharina (M.B. II, 38).

11 Minderbroeders Observanten te Leiderdorp (M.B. I, 132 en M.B.S. I, 103).

12 Tertiarissen van St. Margrieten of Rodenburg (Roomburg), aangesloten bij het kapittel van Utrecht (M.B. I, 129, M.B.S. I, 101 en V.H. 171).

+ f. 123. r.

13 Clarissen (M.B. I, 15 en M.B.S. I, 11).

14 Norbertijnen van Mariënweerd te Beesd (M.B. II, 29).

15 Henrick Cock, geb. Bergeyck 1527/28, 1569 prior te Haarlem, wijkt in 1578 uit Haarlem, st. Keulen 1597 (N.N.B.W.).

[p. 226]

Enckhuysen ende den Briel waeren haer moertcuylen, daer gebrocht werden die men in haerselfs steden niet en dorst doeden¹. Ter Goude² sijn drie religiosen ende een waerlicke priester deerlick om hals gebrocht. Tot Schoenhoven³ sijn twee religiose priesteren gehanghen, een religioes leeckbroeder, tsamen conventualen in den Hem, doersteken. Tot Leyden⁴ sijn twee priesters wredelick gedoot. Tot Monickedam⁵ is een religioes priester van Blockhem gehangen. Van Roemundt⁶ hadden wij tevoeren veel gehoert, dat Cathuysers met andere jammerlick omgebrocht waeren, maer volcomen bescheyt en bleeck ons hierof niet, sulx ons oeck andere moorden, die eylacie toch veel waeren, tot noch toe verburgen bleven. Was voert noch deerlick om bedencken, dat soe menich goede menschen, die hem noch niet hadden konen versien, haer mosten in houcken ende holen verburgen, bevreest sijnde van oeck gevangen ende gespannen te werden, sulx oeck veel, gevanghen sijnde, gehouden werden in eenige plaetsen lange tijt met gestadelick dien veel spijts tegenwoerdelick an te doen ende voerts te dreigen met veel quaets, twelck hem angedaen soude werden. Ende waeren dien dit geschiede wuyt die rijcktste, wuyt die eerlickste ende geschickste van den steden. Die leser van dit mach dencken, hoe die goede menschen tot deser tijt te moede geweest mogen hebben, daerinne niet meerder gesocht en werde dan verdruckinghe van alle doechde, sulx wuyt het gunt hier nu geteykent is genouch verstaen wert. Twas oeck op dese tijt, dat nyemant int regement van den steden toegelaeten werde dan die voerens bij allen wel bekent waeren als sectarysen, oproerders, quaetdaders ende anders ongeschickt. Die benaude riepen in dese benautheyt onse lieve Heer gestadelick an, dat sij toch te laetsten verlost souden mogen werden. //

⁺ Op den sesten Aprilis verhoerden wij, dat die goosen in Waterlant het⁺ hooft wederom heel opstaeken, dat bewijsende daermede want sij haer dorpen nu overal met soudaten beleyden. Ende was dit weder een beroerte om den goeden tot versche benautheyt ende hartseer te driven. Men twivelde seer waen die knechten vandaen mochten coemen, maer der werde niemant ghevonden diet wiste te seggen. Ons docht, dat onse lieve Heer haer boesheyt haer noch wat toelaeten wilde om hierdoer ons verder te suyveren ende voerts op sijn tijt ons bekent te maeken sijn wonderlicke mogentheyt in den alderverwoetste ende verkeertste subitelick te versachten, vercrachten ende te vernielen.

⁺ Werde ons mede op desen dach vertelt wuyt een missive welck gecoemen was wuyt Utrecht, hoe dat die van der Goude nu wuytgerist hadden ses

1 Uit Alkmaar naar Enkhuizen, uit Gorkum naar den Briel (Opmeer II, 19 en 32).

2 De pater en procurator der Collaciebroeders, een broeder van den Hem en Pieter Herck, allen vermeld door de schrijver.

3 De supprior, een broeder en een lekenbroeder van den Hem, allen vermeld door de schrijver.

4 Hiermee moeten bedoeld zijn Judocus Tollius en Cornelis Musius, beiden vermeld door de schrijver.

5 Een broeder van Westerblokker, door de schrijver vermeld.

6 Op 23 Juli 1572, na de overgaaf van Roermond aan de prins, werden een groot aantal Karthuizers en andere geestelijken om het leven gebracht. Over het aantal lopen de meningen uiteen. (Habets II, 66 en Van Alfen 120).

+ f. 123. v.

+ In Waterlant.

+ Goude.

[p. 227]

ende dertich scepen, die nae die Meer gereyst waeren, ende hadden die schepen inghenomen veel deelen, rachteren, wagheschots ende diergelijck, welck sij al wuyt den conventen genoemen ende gebroken hadden. Ende was dese tijdinge ons al mede een swaer verdriet, alsoe wij hierdoer bevonden dat ons vaderslant altijts verder ende dieper int verdriet quaeme, maer mosten ons oeck hierinne ghelaeten ende tot paciëntie begheven.

Tghesciede oeck op dese tijt, dat voer Haerlem int schansen van den stadt⁺ die hartoch dom Vrederico, die grave van Boshuy, die heere van Bilgy ende die cornel van den Spaengers, dese vier tsamen, haer met soudaten an vier quartieren stelden van den schans, welck sij maeken wilden, ende begaven haer dese groete meesters om selver in persoen met die eerste alsulx te arbeyden ende daerbij te persevereren, al hadden sij van die minste puniers gheweest.

Men sach oeck op desen dach veel brants in Waterlant ende datter⁺ schutgevaert scerpelick gehouden werden, maer en wisten gheen seker kennisse te crighen van de plaets daert gheschiede.

Der liep mede fame, dat nu wederom een crijschman wuyt Haerlem⁺ gevallen sijnde geseyt hadde, dat die soudaeten binnen den stadt genouch sochten om haer doer den leger te slaen ende soe den stadt te verlaeten. Ende alsoe dese sijn confessie was, dat hij maer wuytquaeme om te verspiën waer tleger cranckste was, soe is dese mede opgehanghen.

Op den sevende Aprilis ontbode ick wederom den E. prior van Syon doer eenen Heynrick Jansz¹ van Delft, die nu wuyt die gevangenisse gecomen was, daer hij nu binnen Amsterdam een maent in geweest hadde, omdat hij geaccuseert worde, maer onrechtelick, als een verspieder.

Op desen selfden dach hadden wij groete spraeck, dat die prinsch selver⁺ seer doende was met scepen gereet te maeken om Haerlem te ontsetten. Hij ghinck selver in de scepen ende besichtede die, ordineerende welcke best tot haerder propoost souden dienen. Hij sprack oeck den luyden een vroom hart an, haer seggende dat sij niet twivelen en souden of Amsterdam soude onlanx an haer sijde sijn. Ende was die roup van die sce // pen, welck sij⁺ opbrengen souden, over het getal van hondert. Maer en werden tselfde gheen geloof gegeven van den goeden, die meenden dat haer macht soe groet niet wesen en mocht. Hoewel nochtans sommige niet al sonder sorge en waeren, als denckende of onse lieve Heer den rebellen noch wilden toelaeten, dat sij haer boesheyt tot proevinge van sijn wuytvercoeren verder mochten anrechten. Men vonde oeck veel, die doer dese faeme meer verblijt waeren dan bedrouft, doerdien dat sij hier een haestich eynde verhoepteden, waenende dat die goede God hier sulcke victorie verleenen soude, dat die vijanden, haer macht gecreynckt sijnde, haer voerts geoersaeckt souden vinden om tlant te verloepen.

Op den achtsten Aprilis sach men, dat wederom fundament van bedrouftheyt rees doerdien want heymelick verspreyt werde, dat oeck Middelburg⁺ in Zeelant van den gosen ingenoemen was. Die goede hoepteden ende vreesden. Sij hoepteden, dat het maer der gosen wuytstel en was om den haeren die moet te verwackeren, soe sij oeck int voerleden jaere dickmaels

+ Voer Haerlem.

+ Waterlant.

+ Voer Haerlem.

1 In het confessieboek niet te vinden.

+ Die prinsch.

+ f. 124. r.

+ Middelburg.

[p. 228]

van die stadt met logental wuytgestelt hadden. Maer vreesden evenwel dieselfde goeden daerom, overmids dat sij saeghen dat deesgelijcks swaericheyt nu ghestadelick voertquaeme ende dat toch die wonderlicke Heer ons verder verdrucken ende bedroeven wilde. Wij troerden hierom, seer beducht sijnde werwerts dit spul loepen soude, ende was ons al te swaeren torment dat wij ons aldus verdreven wuyt den onsen vonden, dwaelende, verscheyden wuyt ons familie ende alle kennisse, maer wij mosten paciëntie hebben ende den tijt verwachten welck ons dalmogende God gestelt heeft tot onse verlossinge.

Hier werde noch geseyt, dat veel paerden ende ander soudaten wuyt onse leger opgetogen sijnde gereyst waeren nae het leger van den gosen bij Sassen om tselfde te bevechten. Ende baden wij ons lieve Heer, dat hij hier gewaerdichde victorie te verleenen tot troost van sijn volck, die alleen sochten vridom om hem te dancken, te loven ende te dienen.

⁺ Op desen dach sijn wederom verbij Amsterdam nae het leger tot Haerlem getrocken vijf vaendelen Burgoense knechten ende waeren al hagelscutten sonder enige spiesen. Sij worden genoemt den Burgundionen adel¹. Der waeren oeck sommige puniers tevoeren derwers ghereyst.

Op den negende Aprilis quaemen die revolteerde steden van Hollant wel met hondert ende vijftich zeylen in de Meer om Haerlem te ontsetten, ende werde wuyt Amsterdam besceydelick gesien, dat des conincks schepen daertegens an voeren ende geweldelick schoeten, maer wij en verhoerden niet wat datter mocht bedreven sijn.

Van Haerlem worde geseyt, dat sij nu drie nachten an malcander sonderling wuyt hoer kercks toorn gevuert hadden ende naemen wij dat voer een teyken, dat sij haer benaut vonden ende daerteghen hulp, bijstant ende ontset versochten.

⁺ Op desen // dach ontfingen noch tijdinge van der Goude, dat het daer⁺ weder seer tumultueerde, dat daer knechten op een nieu inghecomen waeren ende dat die knechten voert an stucken gesmeten hadden soe wat voerens in de goodshuysen heel gebleven was, sonder te spaeren het schoene heylich sacramentshuys ofte het crucifix² voer het hoochchoer, twelck onlanx tevoeren gemaeckt was ende over die duysent R. gl. gecost hadde. Ende heeft die almoegende God dit aensiende noch al geleden ende hem achter gehouden van eenich wraeke hiertegen te doen in maniere of hij tselfde voer niet gerekent hadde, maer en twivelden die goodsvruchtige niet of die Heer soude op sijn tijt, welck hij daertoe gestelt hadde, hiertegens hem wel alsulcks vertoenen ende verweeren dat het ygelick soude sijn tot een verscrickinge ende een ijsinge.

⁺ Op den tiende Aprilis ontfingen wij weder bescheyt, dat der gosen scepen, die wuyt den revolteerde steden tot ontset gecomen waeren van Haerlem, nu die vlucht genoemen hadden, sulx dat men die wuyt Amsterdam op die Meer niet meer sien en mocht.

+ Knechten.

1 Waarom deze troepen zo werden aangeduid, is niet bekend (mededeling van Dr. J.W. Wijn).

+ f. 124. v.

+ Goude.

2 In gevolge van een vroedschapsresolutie van 18 Febr. 1573 werd het crucifix verwijderd, in April 1573 het sacramentshuis (Kesper 425 en 427).

+ Op die Meer.

[p. 229]

Men seyde van Haerlem, dat daer seker scepen wuytgecoemen waeren om die nieuwe ghemaeckte scans ofte die brugge, daer geleyt, met gewelt <alsoe het voer die wint met haer was> of te zeylen ende te vernielen, maer en quaemen tot haer propoost niet, alsoe hem sulx wedergestaen werde, dat sij met verlies van twee ofte drie scepen ende seker soudaeten haer wederom nae Haerlem keeren mosten.

Werde voerts op desen dach geseyt, dat oeck daechs tevoeren die van⁺ Haerlem wuytgelockt waeren, doerdien dat sij vermerckt hadden, dat die voirn. Burgundioense knechten, haer eerst vertoenende dom Vrederico, met denselfde dom Vrederico tot den nieuwe scans geghaen waeren. Twelck sij siende dochten dat die Spaense leger vermindert was, alsoe sij niet beter en wisten ofte dien sij gesien hadden waeren Spaengers. Trocken hierom sij vrijmoedich wuyt tot den Spaengers leger, meenende die geheel te vernielen. Maer werden dese oeck hier verhindert om haer voirnemen te effectueren. Die Spaengers sagen haer coemen ende, clouckelick op haer wachtende, soe hebben sij haer sulx geweert dat die gosen gedwongen werden te loepen ende bleven doer den Spaengers verslegen over die hondert van die soe tot haer ingevallen waeren.

Liep noch fame, dat wuyt het leger van Sassen mede doer ons volck⁺ over die tweehondert in een scermutse verslaegen waeren op dach voer desen dach.

Ter Goude worde mede op dese tijt gevangen genoemen van den goosen⁺ deersaeme godsvruchtige man Claes Maertensz, die voerens een verburger ende een huysvester geweest hadde van den minrebroeders als sij om vermoert ende verongelijckt te werden vervolgenisse leden, ende was een valsche titule van dese // sijn gevangenisse, dat hij gescelt ende gelastert⁺ werde als een verraeder.

Oeck overvielen die gosen eenen, die genaemt was Tromper¹, wesende⁺ nochtans haer genouch toegedaen, ende smitende al an stucken tghunt in sijn huys was, soe beroofden sij hem van als dat hij hadde. Ende was die reden waerom dese man dit lede niet anders dan dat hij niet en approbeerde datter knechten in den stadt quaemen, seggende dat ment wel maeken soude sonder vreemde soudaten.

Op den elfden Aprilis werde ons geseyt, dat in de Meer voer Haerlem een schip van der Goude in de gront geschoten was ende dat der gosen⁺ scepen haer behielen niet verde van de Caech, verwachtende noch wel vijftich scepen die tot haer assistentie gereet gemaeckt werden.

Van Vlissingen liep spraeke, dat sij te zeyl gegaen waeren ende voer⁺ hadden ghehadt sekere steden van Vlaenderen te invaderen, maer was tselfde op dese tijt haer noch belet. Ende was dese tijdinge een vernieuwinge

+ Haerlem.

+ Sassen.

+ Goude.

+ f. 125. r.

1 Willem Jacobsz Tromper, gedeputeerde ter dagvaart 1572 etc. (vr. boek. fol. 19vo), schepen 1573 (Walvis). Hij had in 1556 huizen in eigendom en huur te Gouda (kohier 1556, fol. 2 en 19vo). Op 18 Juli 1574 werd in de vroedschap verklaard, dat hij verdacht was van vlucht, zodat zijn vrouw werd bewaakt in haar huis totdat hij zijn rekening zou hebben afgelegd. Op 26 Juli 1574 werd verklaard, dat hij van zich had laten horen (vr. boek fol. 75 en 76). Op 9 Oct. 1574 werd hij benoemd tot ontvanger van belastingen (vr. boek fol. 81). Hij werd begraven in de Janskerk op 26 Nov. 1575. Zijn weduwe verliet Gouda, maar keerde in 1577 terug (R.H. 11). Op 17 Mei 1580 bewees zij (Trijngen Gherrit Bennincxdr.) aan haar kinderen het erfdeel van hun vader (weesboek I fol. 339vo).

+ Goude.

+ In de Meer.

+ Vlissingen.

[p. 230]

van der benauder goeden haer beswaernisse, overmids sij hier wel vermerckten, dat dese beroerte sulx stont datter weynich hoops gesien werde van vereffinge ofte gerusticheyt te vercrijgen.

⁺ Op desen dach is geschiet, dat die van Haerlem wederom wuyt sijn gevallen tot der Duytscher leger met seven schepen ende oeck met ander voetvolck. Setteden oeck die gosen, die op die Meer waeren, veel volcks wuyt haer scepen an lant om oeck den Duytsche leger van achter te verrassen. Maer gaf onse lieve Heer gracie, dat die gosen hier den nederlage creghen, want van haer scepen, wuyt Haerlem gecoemen, twee in de gront geschoten werden ende mosten die knechten, die wuyt stadt gevallen waeren, wederom die vlucht niet sonder groet verlies van den wuytloepers tot den stadt nemen. Het volck, dat wuyt die scepen an lant geset was, worden bijnae altsaemen vernielt ende verslagen. Die roupe was, datter over die vierhondert gebleven waeren.

Op den twaliftsten Aprilis saege ick in den convente van den Minrebroeders⁺ binnen Amsterdam broeder Augustijn, eertijts dispensier van den Minrebroeders binnen der Goude. Dese hadde lange gevangen gheweest binnen der Goude, in de eerste furie gebrocht met sijn guardiaen ende president opt casteel. Ende vermerckten wij hier des Heeren wonderlicke moegentheyt, die sonderling is in te verlossen sijn volck oeck in dien tijden alst schijnt oft al verloeren waer, want dese goede broeder al geseyt was gehangen te sijn ende is ymmers nu doer Goeds goedertierenheyt wederom tot sijn religie gecoemen. O Heer sijt gedanckt ende geloeft van dijn bermherticheyt. Wij bidden u soe oetmoedelick als wij ymmermeer vermoegen, dat ghi oeck onser te laetsten ontfermt ende mede wederom toeganck verleent tot dijne hoochwaerdighe diensten.

⁺ Op desen dach hadden die gosen haer ooch opt huys ter Hart ende waenden die plaets in te nemen, maer waeren die onse daertegens ende worde die plaets beter versien als voeren met scansen, grof gheschut ende volck. //

⁺ Men begon oeck te seggen, dat die van Enckhuysen wederom haer seer⁺ starck gemaeckt hadden ende nu mede met veel schepen nae Amsterdam quaemen, alleen souckende Amsterdam te crencken, den leger te verstroeyen ende Haerlem te ontsetten. Ende was hier een claer vertoeninge hoe verwerlt die tegenwoerdige tijt stonde, daerinne gesien werde niet anders dan alle rebellicheyt, verkeertheyt ende verwoetheyt. Men vermerckte, dat die boosheyt noch altijt hoeger rees ende dat het lant van alle sijden sulx met chrijchsluyden doerloepen, beset ende vervult werde, dat nyemant scerp openinge saech van vrijheyt om een half mijl weechs te reysen sonder vrees van gevangen ofte gespannen te werden. Die ghemeente beloofden haerselven veelal, dat dit oproer nu naebij was om geslecht te werden, maer die wat diepsinnich waeren dese ontfingen hoe langer hoe swaerder sorghe van lastiger verdriet haer noch voer die doore te staen, overmids dat sij wel saeghen, dat soeveel goede maeren, als continueerlick gestroyt werden, niet alleen tot gheen effeckt gebrocht en werden, maer veeltijts metterdaet contrarie vernaemen, dat die verkeerde sonderling in haer overdaedige tyrannie ende ongodlicheyt prospereerden, soe seer dat, nae het werck hem dickmaels wuytwendelick ontdede, die hope van den goeden seer getempteert werde om te laten vallen, als in tgunt desperaet is. Hoewel die-

+ Haerlem.

+ Ter Goude.

+ Thuys ter Hart.

+ f. 125. v.

+ Enckhuysen.

[p. 231]

selfde nochtans haer uterlick fondeerden in die hulpe van den almogenden God, hem toebetrouwende dat, hoe ongesien dese saeken in de gront staen mochten, hij nochtans hier niet gedoogen en soude dit regement lange te staen, maer sulx doen dat sijn wercken ygelick souden wesen tot een vescrickinge ende verwonderinge.

Op den dertiende Aprilis is gebrocht doer mij ende den pater van den Magdalenen ter Goude wuyt het convent van den Magdalenen tAmsterdam tot het convent ter Lely aldaer suster Margriet, nonne des convents der Drie Coningen binnen Zirckzee. Ende was dese suster van den convent der Magdalenen haer pater wuyt dat convent verstoeten, om saeken wil dat sij sommighe brieven gescreven hadde, daermede sij versocht ontfangen te werden in sinte Agnietenconvent, scrivende dat sij tot den Magdalenen⁺ niet bliven en wilde nochte en mocht. Sij en hadde nyemant gelastert, maer waeren die brieven heel biddelick. Dese suster socht hiervan groetelick genaede ende bermherticheyt. Sij beloofde desgelijcks nymmermeer weder te doen. Ick bade ende andere versochten met mij seer vriendelick, dat dit vergheven soude sijn, maer bleve die pater even onbeweecht, sulx dat hij haer ten convente wuyt dede ghaen. Ende deden wij op die tijt het beste met dese dochter, haer om goodswille plaets verwervende tot het convent van Lely voirn., die dese ontfingen als een die nieuwerts inganc en hadde, op conditie dat sij daer wesen soude soe langhe die prior van Syon tot Amsterdam quaeme ende dat sij al doen soude tgunt andere // susteren⁺ deden van wercks angaende ende dordinantie van den huys.

Op den XIIIIen April worden die lantluyden met trompetslach wederom op lijfstraffe geboden, dat sij coemen souden bij thuys ter Hart. Ende was spraeck, dat men die zeedijck wederom toeleggen soude, daer ons scepen doer in de Meer gecoemen waeren, alsoe ons volck nu een ander oepen hadden om doer Spaerendam weder voer Amsterdam te coemen.

Van der Goude quaeme op dese tijt tijdinge, dat die Claresusteren, die⁺ daer dus lange in swaer verdriet ende sonderlinge paciëntie bij malcander in haer convent geseten hadden, nu wredelick van malcander verstroyt waeren¹. Ende maeckten die van der Goude hierdoer ende doer andere deserghelijck ongesciktheyden haer stadt soe te beswaeren ende sulcke scande met coste te beoersaeken, dat het haer naesaeten tot een eewich beclach sal bliven.

Op den XVen Aprilis was bij ons een coopmansdienaer van Antwerpen, die wel waerdich scheen om gheloeft te werden. Dese vertelde ons tghunt, waerdoer wij seer verwondert waeren, alsoe toch deesgelijcks in dese lande noyt gehoert en was, te weeten dat hij tot Nijmwegen voer sijn rietpaert⁺ het hoy most betaelen bij die ponde en hadde voer tpondt moeten gheven

+ Vervoeringe van een nonne wuyt den Magdalenen convent tot die van der Lely.

+ f. 126. r.

+ Goude.

1 Uit een fiat van 16 Mei 1573 op een request van burgemeesters van Gouda om de goederen, die door 36 soldaten en hun luitenant, door Van Swieten van Oudewater naar Gouda gehaald om Lumey beter te verzekeren, waren geroofd uit een burgerhuis, terug te krijgen, blijkt inderdaad, dat kort tevoren de Clarissen door enkele oproerigen uit hun convent waren verdreven en dat enigen van hen met de pater en enkele vrouwen uit de stad, in een burgerhuis zijnde, door de luitenant en zijn soldaten waren verrast en dat daarna dit huis was leeggehaald op beschuldiging dat daar de mis zou zijn opgedragen (ing. st.).

+ Hoy.

[p. 232]

drie deuts. Twas een vernieuwinge van ons geperstheyt, maer ghaevent toe die tegenwoerdige beroerte ende verkeertheyt, waerdoer nootlick volgen most alre dingen dierte ende selsenheyt.

⁺ Vertelde dese selfde voerts, dat die van Machlen ende Loven, nae soeveel verdriets als haer in haer voerleden was overgecoemen doer den goserie, nu wederom seer wel tevreden waeren in anders gheen manieren dan of sij voerens niet quaets vernoemen en hadden. Ende werden wij hierdoer tot hope gebrocht, dat ons mede van onse lieve Heer noch soude werden gegunt gelijcke vrede ende blijschap, mids veranderende dese onverdrachtige turbele ende raesende dulheyt tot gesaeticheyt, alsoe die mogende God toch niet altijt vergrampt bliven en mach.

Op den XVIen Aprilis hoorden wij van der Goude, dat daerwuyt tot⁺ Utrecht gecoemen waeren die sangmeester met noch een ander priester ende affirmeerden die, dat ter Goude alle dinck seer qualick stonde, dat die quaeden het hooft daer al boven hadden ende dat die niet minder dochten dan dat die goede religie ymmermeer wederom soude werden geërigeert ofte dat haerder die coninck soude te machtich werden. Wij verscrickten ons van tghunt wij hoerden ende, anmerckende hoe hem noch alle dinck anstelden, soe ontviel ons ghehelick onse moet, seer bevreest sijnde wat eynde dese beroerte toch int laetste soude hebben. Ons troeste, dat wij wel wisten dat God hier selver bevochten werde, alsoe alle deser anslach principalick was tegens sijn dienaers ende hoechwaerdige sacramenten. Ons betrouwen was mede, dat die coninck, catholiick ende seer machtich sijnde, hem dus niet en soude laeten verongelijken, maer dese injurie strengelick wreken. Maer als wij hiertegens contrarie vermerckten die groete hoemoet ende wonderlicke gereeschap van den gosen, dien sij opbrochten //,⁺ soe volck als schepen ende andere tot rebellie ende ten oerloch dienende, seer menichvoudelick ende rijckelick, soe en wisten wij niet, wat wij dencken souden ende werden al heel beteest. Ende reese onse vrees soeveel te swaerder, soe wij gestadelick vernaemen, dat soe menige vertroestinge als wij ontfinghen van in corte tijden, jae ten lanxsten binnen twee ofte drie daegen, verlost te werden, met persuasie dat der gosen crachten cleyn waeren, dat sij gheen geschut en hadden, noch cruyt of loot ende dat binnen Haerlem gheen eetcost mendallen en was, niet alleen gevonden werde wuytstel te sijn ende versieringe, maer meerder contrarie saegen, dat onse pertie hoe langer hoe stijver verharde, toenende haer geheel onbeweecht ende sonder sorghe, van des geheele lants meesters te werden. Ons volck, riepen wij, souden Haerlem eer yet lange hebben. Die quaeden dreychden ons, dat sij niet en twivelden of Amsterdam waer heur. Ende Haerlem bleve int oude sonder te troeren soe men verspreyde, maer hoerden wij dat die gosen niet en rusten om sij voerhadden te effectueren, onversaechdelick anvallende soe waer sij voer haer enige oportuniteyt open saegen. Dit in te sien was op dese tijt ons oefeninge ende vonden ons ter doot toe bedrouft, als die haer al heel buyten kennisse ofte raet saegen werwerts sij haer om onderhout te hebben soude keeren. Die Heer riepen wij an ende baden hem hartelick, dat hij onser wilde ontfermen, ons verleenende tghunt wuytwendelick scheen dat wij toch niet ontfangen en mochten.

⁺ Op den seventiende Aprilis verhoorden wij, dat binnen Antwerpen doer

+ Machlen.

+ Goude.

+ f. 126. v.

+ Magdalenen van der Goude.

[p. 233]

François van den Cruyce onderhouden worden ende ontfangen waeren sekere susteren, daer lange tevoren of geteykent staet dat, verjaecht sijnde wuyt het vermerde ende gepresen convent der Magdalenen binnen der Goude, gereyst waeren nae Brabant ende onderweechs van als, twelck sij hadden, beroeft waeren¹. Ick screve tot desen François een brief van danckberheyt, hem biddende dat hij tbest daer voert bij doen wilde.

Men seyde, dat der gosen legers tot Sassen ende Egmondt opgebroken waeren ende die soudaeten vandaen haer keerden nae Enckhuysen om in die schepen daer toegemaeckt te ghaen. Van Haerlem blevet nu weder heel stille ende liepen wech alsulcke wuytstellen, waermede geseyt werde dat in Haerlem noch broot noch sout was.

Men sach den goeden ballingen hoe langer hoe swaerder in haerselven⁺ verdwijnen, overmids dat veel van haer, die voerens rijck ende welvaerende geweest waeren, nu gedwongen werden om met groeter bescaemtheyt heymelick in houcken ende winckelen te bedelen. Die verloepe priesteren, pastoren ende andere waerdige heeren en is niet wel te bescriven in wat verdriet sij haerselven vonden, overmids dat sij haer sonder eenige provisie, denckende dat sij onlanx totten haeren weder souden mo //gen comen,⁺ wuyt haer possessie ende besit hadden verscheyden ende nu haer vonden in die uterste benautheyt sonder eenigen raet werwerts sij haer keeren souden. Och der sterver soeveel, dattet te beclaegen staet. Der was oeck genouch een generael sterft onder die gemeent, alsoe der dachlix seer veel gestadelick overleden. Ende quaeme ongetwivelt tselfde, doerdien want die lucht alhier gecorrumpeert was doer groete armoede, in de voerlede tijt alhier geleden, ende menichvuldige vermoerderinge, bij ende doer den leger bedreven. Wij vonden ons hierdoer seer benaut ende bedrouft. Wij riepen oeck sonder ophouden met suchten ende met weenen tot onse lieve Heer. Maer alsoe die tribulatie haer altijts hoeger verhief ende wij ons sonder troost vonden, dit dede ons verstaen dat ons voerlede sonden noch niet wuytgesuyvert oft wuytgepinicht en waeren ende dat daerom die mogende God hem onverbiddelick vouchde. Mosten hierom op dese tijt ons in des Heeren wille gelaeten ende met paciëntie vertoeven allet gunt ons noch overcoemen mocht.

Op den achtiende Aprilis verspreyden hem wederom nieuwe tijdinge, waerdoer gesocht werde dat die bedruckte ende verdwijnende menschen enichsins souden mogen werden vertroest. Die spraeke was, dat binnen⁺ Delft wederom wat sonderlinx bedreven was an die prinsch, die men seyde dat tot aldaer gevangen soude sijn, doer oersaeck want hij met den trommel hadde doen wuytroupen, dat ygelick wie den coninck ende hem wilde⁺ dienen, soude coemen ende souden gereet gelt op die hant hebben. Worden dan daerom dese hier <soe vertrocken werde> gevangen, dat men sijn besceyt sochte te sien waerop hij dusdanich werck dede. Ende hoerden dese faeme wel die goeden, maer werden sij hierdoer meer bedrouft dan verblijt. Niet dat sij gheen begeerte en hadden tot den nederlegginge van den prinsch, doer wien het geheele lant in soe swaer verdriet gecomen was, maer omdat haer hier vernieuwet werde soe menige eewige looghen, waer-

1 Vergel. fol. 53vo.

+ Benautheyt.

+ f. 127. r.

+ Delft.

+ Prinsch.

[p. 234]

mede sij genouch gewaer geworden waeren, dat maer van den quaeden gepractiseert werden hoe sij den goeden bespotten ende best bedroeven mochten, als die wel wisten dat haer wuytgestelde vertroestinge dese nymmermeer en soude seer verblijden int eerste, of sij souden naemaels veel meerder bedrouft werden, als sij weder vernaemen dat dieselfde maer versiertheyt geweest was. Dese kennisse, dat sulx voertijts dickmaels bij haer geschiet was, dede, dat toch gheen geloeve gegeven werde van hem in tgunt nu hier verhaelt werde, hetwelck oeck al te vreemdt luyde, alsoe toch die van Delft wel wisten hoe des prinschen saeken stonden ende niet van noede en hadden om hem dieplick van des te ondervragen. Die reden waerom ickt scrive is dieselfde, welck ick voerens dickmaels geteykent heb⁺ dat ick hebbe gehad van soeveel tijdingen hierinne te insereren, die dickmaels maer wuytstel ende logental gevonden sijn, te weten want ick den leser hebbe willen onderrechten van alle vrese, benautheyt ende oproerte⁺ waerdoer die goeden op dese tijt // gestadelick gepijnicht ende gequelt sijn geweest, als die haer nymmermeer en vonden anders dan van die één vervaernisse tot den andere.

⁺ Op desen dach hoorden wij, dat een bode van Antwerpen gecoemen was ende affirmeerde seer periculoes te sijn die passagie nae Antwerpen overmids die gosen, die den dorpen gestadelick doerliepen ende den reysenaers seer traveleerden. Hij seyde oeck dese beroerte den menschen soe verde gebrocht te hebben, dat die huysluyden selver als sij haer open saegen haer niet en vreesden den goede luyden, dien sij op den wech vonden, te beroeven ende oeck te vermoerden. Ende was dese tijdinge mij een groete beswaernisse, als die mij weederom sonderlinge sorghe dede overcoemen van verder verdriet te moeten sien ende lijden. Ick vonde mij in mijn sinnen al heel perplex, vastelick voerhebbende van mij tot een ander plaets te vervoeren, alsoe ick die gestadige vrees, dien ick vermerckte altijts te sijn hier tot Amsterdam, toch niet gewesen en mocht, maer als ick hiertegens saege sulcke periculen soe verde ende swaere wech ende voerts die onbekentheyt werwerts ick mijn logiis soude vercrigen, soe en wist ick mij gheen raet ende vonde mij sonderling troerich. Wat soude ick doen? Als ick mij saech te sijn sonder raet, sonder hoepe, sonder menschen hulp in alle benautheyt, soe docht mij dat noch een sonderlinge troost te sijn, dat wij een God hadden tot denwelcken wij een vriën toeganck hebben, alsoe hij ons selver tot hem roupt te coemen in tijden van ons desolaetheyt, diewelcke goet ende machtich is tot ygelick soe wie hem versouckt. Tot desen ontfermende ende goedertieren Heer hebbe ick mij dan in dese benautheyt gekeert, voer hem hebbe ick gesucht ende an hem claegende hebbe ick hem oetmoedelick gebeden, dat hij gewaerdichde onse verstroytheyt, geperstheyt ende wuyterste ellendicheyt an te sien ende ons, nu aensiende ten tijde als wij ymmers nieuwers wuyt eenige menschen troost mochten wachten, wilde verlossen ende vriën. O Heer <sprack ick> en wilt toch den wolven niet toelaeten, dat sij dijn scaepen al heel vernielen ofte vermoerden, maer staet dien tegen met dijn mogentheyt ende toent ons metterdaet tondervinden, dat ghi sijt nae dijnsselfs woert een goet harder, die u scapen niet en versuymt, maer dien gade slaet ende daerover gestadelick goede waeck houdet. Doet toch met ons soe ghi tot noch toe gedaen hebt met alle dijnen wuytvercoeren,

+ Nota.

+ f. 127. v.

+ Antwerpen.

[p. 235]

dien ghi ten tijde als sij dijn godlicke wille te buyten getreden hadden altijt vaderlick u gevoucht hebt te straffen ende wederom als ghi haer sulx gecorrigeert haddet ende sij dan haer scult bekennende u genaede versochten haer niet en hebt geweygert dijn grondeloese goedertierenheyt //, maer⁺ sonderling dijselven haer hebt vertoent. O God weest genaedich ende en wilt ons dijn ontfermherticheyt niet ontseggen.

Hier verhoerden wij, dat oeck Vergus¹, wesende president over den raedt van den turbel, ontrent 'sHertogenbosch is geweest in groete pericule om⁺ van den gosen gevangen te werden ende soude oeck dien niet ontcoemen hebben, ten hadde gheweest dat hem bijstonden die van Os, die hem trouwelick defendeerden. Ende werden oeck om dese assistentie Vergo gedaen die van Os haer heel dorp verbrant².

Op dese tijt werde binnen Amsterdam vercocht een hoet calcks voer⁺ vier R. gl., XVI st., doer oersaeck want die weghen soe onveylich waeren dat van gheene plaetsen die hier conde angevoert werden.

Op den negentienste Aprilis beghan spraeck te ghaen, dat Engelant met den coninck van Spaengen voer twee jaeren tsaemen bestant hadden³.

Der was oeck faem van veel terwe, welck nu tlant wuyt Gelderlant,⁺ Gulick ende elders angevoert worde, soedat wuyt dese tijdinge het broot op desen dach een braspenninck ofgeset was.

Ende werden voerts geseyt, dat der gosen scepen wuyt die Meer gescheyden waeren. Alle welcke tijdinghen oeck den goeden catholiken genouchlick om hoeren waeren, overmids dat haer hierdoer scheen openinge te mogen coemen van haer verstroytheyt, maer en werden nochtans dieselfden hierdoer niet te vollen vertroest, alsoe sij seer bevreest bleven dat oeck dit maer woerden souden sijn, gelijck als soe menich eewich goede consolaciën als voerens dickmaels wuytgestelt sijnde veeltijts tot noch toe in droufheyt verandert ende getermineert sijn.

Van Noordelant ontrent Enckhuysen verhoerden wij, dat sonderling⁺ scattinge geeyschet werde, te weeten van ygelick mensch, die out was achtien jaer of daer over, een croon ende van ygelicke koe, die gecalft hadde, twee coppen boters ende soude die boter wesen tot provande van den scepen dien sij ten oerloch toemaeckten. Men hadde veel sprekens van dieselfde scepen, maer wij vernaemen die noch niet. Wij baden onse lieve Heer, dat hij die achterhouden wilden ende ons van verder vreese ende sorghe vrij houden.

Men sach op desen dach wederom ses geleyen van den gosen voer in het tIJe zeylen, maer en quaemen niet verder. Oeck worden die gosenscepen in getale van hondert ende twintich, daer recht voer of geteykent staet dat wuyt die Meer gescheyden waeren, wederom in die Meer bij die tonne

+ f. 128. r.

1 Juan de Vargas, Spaans rechtsgeleerde, lid van de Raad van Beroerten, en wel een van de invloedrijkste ofschoon geen president. Hij keerde in 1573 met Alva naar Spanje terug. (W.P.).

+ Vergus.

2 Een request van 1574 spreekt over het afbranden van Os door de geuzen op een van de Paasdagen zonder jaar te noemen, waarschijnlijk dus 22 of 23 Maart 1573 (Van Alfen 136).

+ Nota.
Kalck.

3 Op 15 Maart 1573 ondertekende Alva de zogenaamde conventie van Nijmegen, bevattende een reeks artikelen over de handel etc., die twee jaar geldig zouden zijn.
(Kernkamp 25/26).

+ Coerne.

+ Scattinck.

[p. 236]

⁺ ontrent Haerlem gesien ende waeren sekere soudaeten wuyt die scepen opt lant geset, die voerhadden buyten onses volcks scansen om nae Haerlem te ghaen, maer werde tselfde van des conincks volck vernoemen, die haer hiertegens versettende desen soe tegenstonden dat sij haer op die vlucht mosten keeren ende hadden van haer gereets verloren, soedat men haer sach wel twee schuyten vol dooden nae haer scepen voeren.

⁺ Op desen dach wast soe cout ende snuyden ende hagelden soeseer, al haddet int midden van de winter geweest. Ende werden mede op desen dach, waerinne soe swaere persecutie geviele over die religie dat gheen priesteren⁺ wisten waer sij haer souden mogen verburghen, twee eerste missen gedaen, een⁺ tot den Pauliten¹ ende dander tot den Minrebroeders. // Twas ongetwivelt te verwonderen, dat men noch vonde die haer tot desen staet voerts begeven conden oft wilden, maer wij screvent toe des Heeren wonderheyden, die sonderling die harten der menschen is drivende ygelick tot dien staet, waertoe hij se vercoeren heeft.

⁺ Op den twintichsten Aprilis hoerden wij, dat wederom een schuyt vol volcks van den gosen genoemen was ontrent die Vaert², welck gebrocht werden nae Bueren. Men seyde, datter een geestelick man onder was, ende hadden wij hierom sorge oft yemant van de onse mocht sijn, sonderling om saeke want wij tegenwoerdelick verwachten dat ons prior van Syon bij ons coemen soude. Die droufheyt, welck hierdoer ende doer gestadelick anschouwen dat het lant soe deerlick verdurven ende die menschen soe verwoest ende verkeert tegen malcander werden ende dit altijt swaerder sonder eenige sekere vertoeninge dat wij vast mochten staen van waerachtelick verlost te werden in onse harten rese, en is niet wel wuyt te drucken. Och wij verdwijnden ende verghinghen in onsselven al heel ende dit soeveel te meerder, soe wij altijts swaerder gedreycht werden met verder verdriet ende last, dat ons overcoemen soude. Maer gaeve onse lieve Heere ons altijts sijn godlicke gracie, dat wij noch gesterckt bleven ende ons toevlucht tot hem mochten keeren als tot dengheenen, die wij wel wisten, dat den getribuleerde sijnen hulpe ende trooste niet altijts en ontseyt nochte en onthout.

⁺ Op desen dach sneeude het al weer ende waeren die daeken der huysen met sneede niet anders bedeckt dan oft noch winter hadde geweest. Die mogende God toochden in allen sijn roede, als die vergramt sijnde hem wilde wreken tegens des werlts rebellicheyt. Ende maeckte hierom, dat sulx haer die menschen tierden hem oeck het weder anstelde in alle onguericheyt ende onbequaemheyt. Tlant hoerde christelick te leven ende men sachder gheen ander zeeden dan of hier gewoent hadden Christi vijanden ende vouchde hierom onse lieve Heer, dat wij maer winter en vernaemen alst somer behoerde te sijn als wesende nu die vijfste weeck nae Paeschen. Wij letteden op alle dese dinghen ende verlangden seer om kennisse te ontfangen, werwerts dit regement noch loepen ende wat eynde hier of coemen soude.

⁺ Van der Goude ontfingen wij hier tijding, dat daer nu gereets grof geschut ende veel cruyts wuyt Engelant gebracht was ende dat sij daer wederom

+ In de Meer.

+ Snee ende hagel.

+ Eerste missen.

+ f. 128. v.

1 Tertianen van St. Paulus (M.B. I, 26, M.B.S. I, 19, V.H. 91 en Jbk Amstelodamum 1943/44, 19).

+ Buren.

2 Oude benaming van Vreeswijk.

+ Snee.

+ Goude.

[p. 237]

veel crijchsvolck wachten. Men seyde, dat die palsgrave¹ haer assistentie dede ende dat sij tsamen met malcander geconfedereert waeren. Werde oeck vertelt dat daer goetcoep provande was, maer weynich neerings ende niet te doen.

Hadden oeck op dese tijt sekere ruyters wuyt conincks leger te Voerburge⁺ ende in den Hage geweest, die daer veel roofden ende sommige soe soudaeten soe oeck wuyt die huysluyden gevangen naemen. Men seyde, dat twee ofte drie burgemeesters met die sangmeester² wuyt den Hage int leger gevangen gebrocht waeren.

Bij de Wuythoern is mede op dese tijt geboert, dat sommige van conincks⁺ soudaeten daer coemende gevonden hebben dat daer gosen bij malcander saeten ende songen psalmen ende waeren dese gosen hier gecoemen met drie roybaersen. Siende die onse wat datter te doen was, soe sijn sij tot den gosen angecomen ende ont // nemende haer den roybaersen, soe hebben⁺ sij der somme int huys bedrempt, dien sij met het huys tsamen verbranden; sommige naemen sij der gevangen ende deden die andere den vlucht nemen.

Van Vranckrijck werde hier vertelt, dat daer die Huygenosen bij Ridtzeel wederom een sonderlinge moert gedaen hadden ende deden tselfde in bedroch in deser vougen. Als die stadt wel belegert geweest hadde een deel tijts, soe hebben haer dinwoenders van dien gehouden of sij haer hadden willen begeven tot compositie. Ende versochten an des conincks leger, dat men hem wilden toesenden sekere commissariën, met denwelcken sij mochten parlementeren om tot accort te coemen, maer wilden sij voer als versekert sijn van gheen soudaeten te moeten houden in haer stadt. Die coninck,⁺ niet minder peynsende dan van verraet ende houdende die vrede <dien hij hier waende te winnen> voer groete profijt ende oerber, heeft metterdaet darwerts gesonden die treffelixste van sijnen raet, versellet met sekere ruyteren ende andere soudaeten om doer dien den stadt in genaede te ontfangen. Maer die Huygenosen keerden hier tblat anders om ende naemen waer op die coemst van des conincks commissariën, doerschietende die soedrae sij haer gekregen hadden onder die plaets, dien sij hiertoe clouckelic verspiet hadden, die een voer ende die ander nae, soedat sij alle die groete meesters om hals brochten ende sloegen daernae noch seer veel andere van die soudaeten met den voirs. commissariën gesonden. Ende bleve hier vermoert die swaeger van Gwisen³, die principael anrechter geweest hadde van de nederlegginge der Huygenosen int jaer voerleden.

1 Frederik III de vrome, geb. 1515, sedert 1546 Protestant, 1557 keurvorst van Pfalz-Simmern, sedert 1559 van de Pfälz. Kur, st. Heidelberg 26 Oct. 1576 (A.D.B. en W.P.). Plannen tot een expeditie van Nassau en Pfalz van Mei 1573 kwamen niet tot uitvoering (Bezold 108).

+ Haege ende Voerburch.

2 Inderdaad was in de nacht van 17/18 April 1573 de zangmeester Mr. Jan weggevoerd met enige andere geestelijken en leken uit den Haag; burgemeesters waren daar echter niet onder (Smit 199).

+ Wuythoern.

+ f. 129. r.

+ Vranckrijck.

3 Henri van Lotharingen, hertog van Guise, geb. 1550, leider van de Ligue, het verbond der Katholieke edelen, was getr. met Catherine de Clèves (N.B.G. en W.P.). Haar zuster Henriëtte de Clèves was getrouwd met Louis de Gonzague, hertog van Nevers, geb. 1539, st. 1595 (N.B.G.). Op 7 April 1573 werd bij een mislukte aanval op La Rochelle o.a. de hertog van Nevers gewond en gevangen genomen door de belegerden (M. Dupont, Histoire de la Rochelle, La Rochelle 1830, 218-220).

[p. 238]

Op den XXIen Aprilis hoerden wij, dat die conventen, daervan die gosen weder verjaecht waeren, als tot Amersfoert, Roemundt ende elders, nu wederom van des conincks soudaeten soe seer gequelt werden als haer⁺ tevoeren die gosen ghetribuleert hadden. Tgunt voerens heel gebleven was werden nu voerts altemalen bederven ende en werde niet ontsien tegen den religiosen te doen soe wat van yemant bedocht mocht werden. Ende vonden haer dese getribuleerde in gheen andere conditie dan die haer overgegeven saeghen tot alle verdriet. Jae om vernielt te werden ende om haerder memorie gehelick te verduysteren. Soe vermerckten sij wel, dat sij ygelic overgegeven waren tot een roeve ende verstroyenge.

⁺ Van de schepen die van Enckhuysen coemen souden, sulx boven geteykent staet dat al gereet gemaeckt waeren, werde hier vertelt, dat daerom vertockten omdat sekere geleyen ende scepen wuyt Vrieslant nu vaerdich waeren om tot Enckhuysen an te coemen ende dien stadt te bevechten ende waeren dese Vriesen al op die tocht. Hebben dan hierom voer dese tijt die Enckhuysers om haer stadt in rebellicheyt te moegen behouden haer reys vertouft.

Is oeck in dese tijt geschiet, dat die gosen in de Meer een heymelicke sloot⁺ verspiet hadden, waerdoer sij sochten met sommige roybaersen in Haerlem seker provande, boscruyt ende geschut noch te brengen. Maer werde tselfde van ons volck vernoemen, die hiertegens sijnde hem te machtich gewerden sijn ende hebben haer die selfde toevoert ontnoemen, gevangen houdende drie van die den scuyten- oft scepenvoerders van waeren. Der werde geseyt, datter onder anderen twee tonnen boscruyts in was ende dat onder die hant een van dese drie gevangens doersteken werden. //

⁺ Op den XXIIen Aprilis bevonden wij, dat wij noch in swaere last staecken, als die wel vermerckten dat die crijchshandeling seer weynich voerdelden ende hierdoer op een nieu meerder dreygementen ontfingen van dieper geperstheyt noch te moeten lijden ende doegen. Ende sonderling soeveel te lastiger, soe wij meerder vernaemen dat ons verlaeten steden altijts dieper verdwaelden ende verkeerder ende oeck woester werden. Men vont altijts die ons goede moet anspraeken ende soe nu dit soe nu dat tot een troost wuytstelden, maer alsoe sulx veeltijts alleen wuytset gevonden werden ende oeck menichwerf metterdaet contrarie vernaemen, soe en mochten wij ons niet getroost vinden ende bleven in swaer hartseer.

⁺ Op dese tijt verhoorden wij, dat in Zeelant veel goosen waeren ende dat het daer al in rumoer quaeme soe wat daer was. Der werde besceydelick genouch gesien, dat alle gehoersaemheyt tot den coninck met die anrechtinge van justicie ende mede alle goede geschicktheyt heel wuyt die lande verdreven waeren ende leefden die menschen, doonde ygelick al wat hij wilde, in boosheyt, niet anders dan of sij verwoest, wilt ende heel beesten geweest hadden, sonder dat yet anders gestraft werde dan tghunt doochdelick was. Twas tegenwoerdelick een tijt, daerin die boosheyt al heel floreerde ende⁺ die heylige doochde met gewelt verdreven ende onder die voet verdruckt werde. Wij saegen gestadelick alle dingen inne, vermerckende of nieuwerts hem yet verhief, waerwuyt wij hope mochten ontfangen van enige veranderinge te coemen, maer saegen ons altijts even naede te bliven, hoewel nochtans ons gheen cleyne moet en gave het ansien van den tegenwoerdige seer groete

+ Nota.
Tribulatie der religiosen.

+ Enckhuysen.

+ In de Meer.

+ f. 129. v.

+ Zeelant.

+ Verkeertheyt.

[p. 239]

rebellicheyt tegen allen wettelicke overicheyt, dien wij verhoepten dat die mogende God, van wien alle overicheyt coemet, niet en soude verdraegen, maer meerder met eenen ijseren roede straffen ende onderbrengen, sulx hij den hovaerdigen Lucifer eertijts ondergebrocht heeft. Ende geboerde, dat wij dus tusschen hope ende sorghe alleincken die daegen vast quijt werden ende den verlossinge meerder naeckten.

Op desen dach quaemen wederom van Enckhuysen ofte die andere⁺ Waterlantse steden bij Jacop Hannez niet verde van Amsterdam ses geleyen ende werden geseyt, datter andere meerder volchden, maer der en werder noch anders gheen gesien. Men sach, dat onse volck die daer in Waterlant bescanst laegen tegen dien seer schoeten, maer en mochten wuyt Amsterdam gheen bescheyt vermercken wat dat daer bedreven werde. Der was⁺ oeck spraeke, dat in dieselfde stonde die gosen het dorp¹, welck opt laetste van het tIJe leyt, inghenomen hadden ende haer daer begonnen te bescansen. Ende rees tegenwoerdelick aldus dese verkeertheyt, alleens al soude die nu tgunt tot noch toe overbleven was gehelick verslonden hebben, maer verhoepteden wij dat God onser te laetsten ontfermen soude ende met een subite haestige ontsettinge ende onser vijanden nederlegginge vertroesten.

Op den XXIIIen Aprilis waeren die gosen met haer geleyen ende scepen⁺ voer Amsterdam in der nacht ende schoten strengelick op den stadt, sulx dat men bescheydelick ontwaer werden dat die stadt maer doergescoten was tot drie ofte vier plaetsen, ende waeren sommige hartsteenen daerwuyt gesprongen. Oeck werden der // vijf ofte ses ende meer cloeten op den dach⁺ in de stadt gevonden van swaerte ontrent negen ofte tien ponden.

Op desen dach des avonts quaeme tot ons in sint Agnietenconvent een nonne van Poel, genaempt Maria Jacobsd. van Lichtenburch², ende hadde⁺ dese binnen Iselsteyn haer in een waerlick huys tot dienen verhuyert, verstoeten sijnde van haerselfs broeder, die binnen dieselfde stadt pastoor was. Die leser heeft goet te bedencken, hoe wee ons hierdoer is geworden, maer tmost al geleden sijn, alsoe onse lieve Heere ons noch gheen veranderinge verleenen en wilde. Het convent van sint Agnieten ontfing dese oeck seer vriendelick om bij haer te bliven ende betrouden den Heer, dat hij haer niet verlaeten en soude, dien sij wel wisten dat sonderling beminde die wercken van ontfermherticheyt.

Op den XXIIII Aprilis hadden wij tijdinge van Middelburch in Zeelant, dattet nu gevitalieert was³. Ende verbreeden haer wederom andere seer⁺ swaere fame van Nijmweghen, als dat daer verraet op die hant geweest hadde tegens den hartoch Albanum, doer sommige die denselfden sochten in⁺ handen te crigen ende tot haeren wille te vervoeren, twelck oeck alleen doer Goeds gracie voer dese tijt verhindert bleve, hoewel nochtans om dier saecke ten selfde plaetse groet ongenuchte ende rumoer rese. Och wat vreese, wat ijsinge ende hoe groete verscrickinge ons hierdoer overquaeme ende mach

+ Gosengeleyen.

+ In tIJe.

1 Hiermee moet bedoeld zijn Schellingwoude (Ter Gouw VII, 90).

+ Amsterdam.

+ f. 130. r.

2 Maria Jacopsdr. had in 1572 een lijfrente op Leiden (Overvoorde inv. 907).

+ Een nonne van Poel.

3 Op 19 April 1573 slaagde een poging tot bevoorrading van Middelburg gedeeltelijk (Van Vloten 51, Van Haecht II, 247.)

+ Nijmwegen.

+ Verraet.

[p. 240]

⁺ ick niet wuytdrucken. Ons harten werden cout ende ontviel ons onse moet, doerdien dat wij ons soeseer gedreycht sagen van noch verder achter lant te moeten loepen ende hierbij vermerckten ons gesteltenisse wesende het dwaelen geheel contrarie, sonderling omdat oeck het verloepen van deen plaets in de andere seer periculoos was, alsoe gheen landen van ons becoemen mochten werden of die raubauwen doerliepen die gestadelick, jaegende soe waer sij conden bedencken dat eenige goede menschen^a haer vlucht mochten maeken. Ende troerden hierom seer, voelende ons als die nu tegenwoerdelick in die periculen des doots stonden. Maer mosten nu draegen tghunt die mogende God ons opleyde ende met paciëntie verbeyden alle het andere twelck die Heer ons toegheschickt hadde om voert te ontfangen, twaer soet of suere, naedien hem bekent was nootlick ende oerberlickste te sijn tot onser salicheyt.

⁺ Op desen dach was der gosen armey voer Amsterdam tot die ses galeyen, daer voerens of geteykent staet¹, noch groet geworden vijftien scepen ende werden in den avont daerwuyt seer geschoeten, maer en verhoerden niet wat datter gedaen werde.

Op den XXVen verstonden wij, dat die guesen op dach te voeren bij Jacop Hannez haer wuyt die scepen opt lant begeven hadden ende meenden ons volck van den dijck te verjaegen ende haer scansen inne te nemen, maer miste hem haer opstel doer vromicheyt van ons volck, die haer heel stoutelick weerden, alsoe dat sij die vlucht nemen mosten, ende schoeten sulx wuyt⁺ haer scansen, datter een geley // seer geschent sijnde op desen dach wuyt die ses gemist werde, daervan sommige seyden dat gesoncken was, andere seyden dat die gereyst was om gerepareert te mogen werden.

Op desen dach waeren dese selfde guesen bij thuys ter Hart ende naemen een damloeper gelaeden met bier ende wijn, welck tot des conincks leger toegevoert soude werden.

⁺ Men seyde oeck, dat in den nacht voer desen dach wederom wuyt Haerlem gevallen waeren wel vierhondert mannen, die terstont weder in den stadt gedreven werden, maer quaeme daerenbinnen noch een schip wuyt Haerlem gelaeden met veel bijlen ende werden tselfde van ons volck angehaelt.

⁺ Op den XXVIen Aprilis professide ick een nonne, ghenaemt Cristina Jansd.², tot den Magdalenenconvent binnen Amsterdam, twelck ons seer dede verscrickt werden, overmids dat wij tegenwoerdelick vermerckten dat soe groeten haete was teghen allen religiosen ende dese nochtans hier onbecommert haer dede tot dese staet verbinden. Wij dochten, dat onse lieve Heer dit werck dreve om den sijnen een troest te verleenen, waerdoer sij souden vinden, dat die goede religie wederom in wesen soude ontfangen werden.

⁺ Op desen dach verhoerden wij, dat buyten Haerlem noch beesten in de wey ghinghen ende dat des conincks volck tselfde niet verhinderen en mochten. Men seyde, dat die hoofden, die meesters tot noch toe geweest sijn van den tegenwoerdige turbele binnen Haerlem, nu wuyt den stadt geweken

+ Benautheyt.

a Er staat ‘meschen’.

+ Gosen armey.

1 Vergel. fol. 129vo.

+ f. 130. v.

+ Haerlem.

+ Professie van een nonne.

2 Zij was geboren 1548/49 (Van Eeghen 230).

+ Haerlem.

[p. 241]

waeren ende haer begeven hadden tot Delft, twelck ons al te wonderlick voerstondt, als die hier saeghen dit werck soe vreemt verwerrit te wesen datter gheen reeden an vermerckt mocht werden.

Die faemen, die tot deser tijt verspreyt werden, waeren malcander gheheel⁺ contrarie, als daerinne gemeenlick versproken werde, dat Haerlem seer benarret worde wesende in groeter benautheyt sonder provande ende andere behouftelickheyt, andere spraeken contrarie voer seker vertellende, dat daerinne noch gheen ghebreck geleden werde, ende wisten tselfde met sekere bescheyt soe sijt hielen te bewijsen. Ende vernaemen, dat dese tijdingen over wedersijden al maer fabulen waeren, sonder dat wij eenich vorderinge ofte eynde saegen te coemen in het belegge aldaer, maer bleve alle dinck genouch in ééne staet, hoewel hiertoe soe swaere groete costen⁺ gedaen werden. Die benaude werden alle daechs swaerder geperst ende waeren die verkeerde over al het lant in wonderlicke gloriatie ende hoemoet, bedrivende alle haer geliefte in boesheyt tot verdruckinge der goodsvruchtighen, sonder dat yemant hem tegenstonde, genietende oeck soeveel te meer eers, lofs ende prijs, soe sij den goeden meerder bevonden werden verdruckt te hebben.

Die scepen van den guesen, die hier ontrent Amsterdam in tIë laegen,⁺ hiervan werde geseyt dat sij an ende an vermeerdert werden ende nu wederom werck begonnen om scepen te sincken. Men sach, dat ontrent daer sij met haer scepen lagen // een kerck¹ omgewurpen werden alleen om steen te⁺ hebben, daermede sij sincken mochten.

Op den XXVIIen waeren die guesengeleyen voer Amsterdam ontrent⁺ tweën na middach ende schoten forselick tegens den stadt an, maer weerden haer ons volck vromelick daerteghens, sulx dat die gheleyen den vlucht nemen mosten.

Men seyde hier van Delft, dat daer wederom een groete roboelge ofte⁺ tumult geweest was. Die kercken, die daer tot noch toe ghespaert waeren, daer werde nu soe swaere bederfnisse an gedaen, dat een mensch sijn hart verwaelde, diet maer hoerde vertellen. Die Claeresusteren werden daer nu mede verjaecht² ende deerlick bedrouft. Ende was noch sprake, dat andere religiosen, maer sonderling minrebroeders, daer oeck nu seer ghetribuleert ende met hangen oft anders vermoerden gedreycht waeren, wesende oeck sommighe tegenwoerdelick gevangen. Twaeren opheven van wateren ende winden tghunt wij hier verhoerden alleen daertoe opstekende om den ballingen voert weemoedich te maeken, maer verhoepten dieselfde altijts op Goods gracie, dien sij in den tribulacie wel wisten dat altijts sonderling is.

Van Haerlem hoerden wij, dat nu daerinne groet gecrijt hadde gheweest⁺ van vrouwen ende worden nu hier voer altemets gehouden loese alarmen. Alle daechs vernaemen wij wel die ons goet hart anspraeken, dat dese stadt toch niet lange tegenshouden soude mogen, maer vonden ons altijts even nae ende verliep die tijt vast heen. Hoe ons te moede werde doer dit

+ Contrarie tijdinghen.

+ Geperstheyt.

+ Scepen gesoncken.

1 Kerk van Schellingwoude (Ter Gouw VII, 90).

+ f. 131. r.

+ Amsterdam.

+ Delft: nieuwe tumult.

2 Een verordening, op grond waarvan deze aftocht na de beeldenstorm van 23 April 1573 te Delft begon, vindt men niet (Van Dijk 189). De Clarissen van Delft, die in grote getale tezamen naar Mons trokken, spraken echter wel van verbanning (H.B. 1882, 292).

+ Haerlem.

[p. 242]

langhe vertocken dat weet die almogende God, want hij alleen was, dien wij bekenden dat ons in soe swaere verdriet, als wij in staeken, vertroosten oft helpen mocht. Ende suchteden hierom gestadelick tot hem, sijn genaedicheyt sonderling versouckende. O Heer, seyden wij, doet toch met ons goetlick nae dijnselfs goede behaegen, want ghi ons hope, hulpe ende toevlucht sijt ende gewaerdicht soe menich eewich benaut hart, als nu tot soe versceyde plaetsen ghevonden wert, te verlichten ende te vertroesten.

⁺ Op den XXVIII Aprilis werde bij ons vertrocken, dat die van Vlissingen een nederlaege ghehadt hadden, doerdien dat haer benoemen waren seven scepen ende twee in den gront geschoten¹. Wij hoerdent an, maer vonden ons alsoe seer met hartseer overvallen, doerdien want hem bij ons alle dinck soe straf voertdede al souder nymmermeer verlossinge coemen, dat wij doer dese tijdinge weynich vermaeckt mochten werden. Men affirmeerde, dat dese fame waerachtich was ontfangen doer seker scriven ende oeck bij onderteykinge van den hartoch. Onse lieve Heer baeden wij, dat hij dese turbele voert gewaerdichde te beslechten tot sijns wonderlicke naems glorie ende onser aller ontset van alle alsulcke tribulaciën als ons hier benauden ende persten.

Van onse vrienden binnen der Goude vernaemen wij niet anders dan of⁺ sij doot geweest waren. // Wij sonden die een bode voer ende die ander nae om yet sekers te vernemen, maer en was niemant die eens nae ons taelde oft eenich antwoert wederom dede.

⁺ Op desen dach saegen wij, dat het dorp, Rijck² genaemt, van den guesen verbrant werden ende worden oeck noch veel meer brants gesien tot verscheyden plaetsen, soedat genouch vermerckt werde dat anders van den vijant op dese tijt niet gedreven werde dan volcoemen bederfnisse van tgehele lant. God, die Heer, vonden wij noch tegens ons vergrampt ende mosten oeck hierom noch voer dese tijt die paciëntie nemen.

⁺ Op den XXIXen Aprilis verhief den goede verdruckten wederom haer hartseer doer faeme welck hier nu gespreyt werden, dat alsulck crijchsvolck, als lange tevoeren geseyt was dat wuyt Ytaliën in dese landen gewacht werden, hier niet comen en souden, verhindert sijnde doer den Venetianen, die denselfden in soudie naemen overmids den Turck, die tegenwoerdelick tegen dien hem starck maeckte³.

⁺ Der viel groete suspicie, dat die guesen den Turck seer toerieden om ymmers niet achter te laeten twelck wesen mocht tot bederfnisse, soe sij toch bevonden werden te soucken in allet gheen sij oyt in dese turbele angerecht hebben.

⁺ Van Haerlem ontviel op dese tijt den goeden veel haer moet overmids continueele voirtgaende rumoer, welck daerof lange gegaen hadde, als dat daerinne gheen provande mendallen en was, ende nu contrarie voer seker

+ Vlissingen.

1 Bedoeld moeten zijn de schepen, die aan 's prinsen zijde werden verloren bij de gedeeltelijk geslaagde poging de bevoorrading van Middelburg te beletten (vergel. fol. 130ro).

+ f. 131. v.

+ Rijck.

2 Rietwijk, ter hoogte van Schiphol, werd later verzwolgen door de Haarlemmermeer.

+ Ophouden van crijchsvolck.

3 Op 7 maart 1573 was te Konstantinopel de vrede tussen Venetië en Turkije tot stand gekomen (Pastor, 242).

+ Der guesen attentaten.

+ Haerlem.

[p. 243]

vertelt werde, dat sij daerinne noch wel ontrent voer twee maenden cost hadden. Op desen dach worden oeck van Amsterdam gebracht sommige oude schepen om voer Haerlem ontrent die schans¹ <welck daer nu gemaeckt was> te sincken.

Men sach den goeden geheel troeren ende benaut wesen, doerdien dat sij⁺ gestadelick joeckten ende verlangden nae ontset ofte verlossinge ende hem tselfde an ende an ontliep niet alleen, maer oeck altijts noch swaerder vreese quaeme van lastiger ongenuchte.

Op den laetsten Aprilis werde noch al van den gosen gebrant ontrent Ouderkerck. Der quaeme spraeke, dat sij den vaert nae Utrecht wederom inne hadden, ende liepen die lantluyden wuyt dien houck nae Amsterdam. Men conde anders niet bemereken dan dat die verkeertheyt noch altijts verder tendeerde. Die goede suchteden ende weenden, niet wetende waerwerts dit opweer loepen wilde. Tot Ouderkerck werde vertrocken, dat die⁺ guesen het schip, dat Duyvelscop² genaemt was, ons volck <dien sij al⁺ vermoert hadden> ontweldicht hadden ende daer nu possessoers of geworden waeren; maer verbranden tselfde terstont³, mids daerwuyt eerst nemende het gheschut met hetgheen daer anders inne mocht sijn ende verliepen daernae wuyt dien houck terstont dieselfde guesen. Ende stonde op desen laetsten Aprilis dese oproerte dus swaerlick, sonder dat // van⁺ eenige houcke claerlick kennisse gesien werde, waerwuyt den bedroufde ontset oft verlossinge mocht coemen, contrarie soeveel beloften ende vertroestings als hem in verscheyde tijden voergehouden waeren, sulx dat die vijanden haer continueerlick niet anders bescreven worden als die gheen macht altijts en hadden ende nu al haer bestonden te vluchten, haer goet te packen ende hem te willen versien. Die leser heeft goet te begrijpen, hoe swaerlick die goede hem hier gevonden hebben gepinicht te sijn doer alsoe gestadige ondervindinge van altijt lastiger getribuleert te werden tot dien tijden, als sij voerens hartelicker met wonderlicke beloften vertroest waren. Och wij kermden soe deerlick, wij riepen soe jammerlick. Heer, seyden wij, salt ghi onser al tot den wuyteynde toe vergheten ende verwerpen? Bedenckt dijnre weldaden, die van beghin of altijt van u dijn wuytvercoren bewesen sijn, ende wilt te laetsten oeck onser ontfermen. Gevet glorie dijnen godlicken⁺ naem ende benarret den boesen, dat sij tot gheen verbooch en comen van haer vromicheyt, alsof sij tegen dijnen heylige yet vermochten, maer laeten sij haer bescaemt vinden ende verleent dijnen belijders, dat sij te laetsten met eene wonderlicke manier ontwaer werden dat ghi een wonderlick ende mogentich God sijt. O Heer verhoert ende weest ons genaedich.

1 Schans bij de Fuik.

+ Geperstheyt.

+ Ouderkerck.

2 Vergel. fol. 109vo, waar van duyvelsmoer wordt gesproken.

+ Duyvelscop.

3 Dit geschiedde op 30 April 1573 (Ter Gouw VII, 90).

+ f. 132. r.

+ Gebet.