Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 1

[p. 170]

[Februari]

⁺ Op den eersten Februarii wast geheel stille ende en verhoerden van het⁺ leger niet altijts. Maer quaeme wederom doer Amsterdam over die veertich waegens met cruyt ende clooten gelaeden ende reysden nae het leger.

Op onser Vrouwen Lichtmisdach¹ oefende ick mij in tgunt ons van Symeon gescreven staet, hoe hij nae lange claegen van alsulcke benautheyt als thuys van Israël in stack, biddende om verlossinge voer denselfde, te laetsten eens antwoert ontfinck van God, dat hij niet storven en soude voer ende eer die vertroester ende verlosser gecomen waer, ende voert oeck⁺ Jhesum in sijn armen ontfinck, een seker bewijs dat God in sijn beloften niet en falgeert. Hier docht ick, dat mij troest wuyt te ontfangen stonde, soe verde ick mij oeck sulx Symeon gedaen heeft geheelick tot den Heer schickte te keeren. Ick sach wel, dat ons gheen minder benautheyt perstede dan eertijts, als Symeon leefde, thuys van Israël benaut en heeft, alsoe hier niet alleen ons wuytwendich lijden en pinichde, tlichaem oft wuytwendich goet angaende, maer meest getribuleert werden, doerdien want verhindert werden om God te dienen. Denckende dan, dat die Heer gheen wuytnemer der persoenen en is maer ygelick genaedicheyt bewijst, soe wie tot hem coemen, dit dede mij inwerts gekeert werden om te bekermen, te beclaegen ende te beschreyden alle tgunt ick bij mijselven sach, dat tegenwoerdelick alle tlant in soe groete dangier, bangicheyt ende verwoeste desolaetheyt behielt. Och mijn hart dede mij soe wee. Ick vonde mij soe beswaert bij mijselven ende ontfinck seer versceyde gedachten, maer wat ick peynsde, ick vonde mij even troerich, alsoe ick toch sach dat die bangicheyt soe veel te swaerder rees, soe wij die vertroestinge met meerder affectiën langer verwachten. Beghan hierom tot den goedertieren Jhesum mij te keeren, voer hem te suchten sijn goetheyt te vernieuwen ende te openenen alle hetgheen nu soe wredelick over allen⁺ goede menschen tot versceyde plaetsen an // gerecht. Ende badde hem, dat hij oeck nu ons doen soude, sulx wij tegenwoerdelick saegen dat hij Symeon met sijnre genaedelicke ooghen hadde anghesien. O Heer, spraeke ick, wanneer sal ons blijck coemen, dat ghi goet sijt, dat ghi genaedich sijt ende dat ghi rijck sijt in bermharticheyt? Wij lesen veel van dijn onwuytsprekelicke goedertieren ontfermherticheyt. Wij hebben selver hierof veel wuytgeroepen tot vertroestinge van andere ende hebben niet geleert dan dat dijn heylige propheten, apostelen met andere leeraers ons bescreven hebben. Ende waerom vertouft ghi dus langhe? Wij steken ten hals toe in swaer verdriet. Wij lesen dat ghi spreeckt; soe wie in tribulacie sijnde mijn anroupt, ick sal hem verhoeren. Wij roupen u nae dijnselfs vermaeninge an. Ende ymmers bliven wij ongetroest. Jae, als wij ontset wachten, soe vinden wij ons altijts meerder bedrouft. O God wilt ons toch ansien ende verleent ons, dat wij gevrijt werdende van ons murmurerende gepeynsen⁺ ymmers te laetsten besoucken dijn waerheyt van u groete beloften. Laet ons waerachtich gevonden werden van tgunt wij dickmaels voer dijn glorie tot vertroestinge van dijnen oetmoedige onderdanige hebben gepredickt ende verleent oeck ons daertoe een subite, schielicke ontlastinge, opdat wij

+ FEBRUARIUS.

+ Anvaert tot het leger van cruyt ende loet.

1 2 Febr.

+ Oefeninge van mij op Purificacionisdach.

+ f. 93. r.

+ Gebet.

[p. 171]

verder dij verheffen ende dijn lof vercondigen mogen. Jhesu, Davids soon ontfermpt u onser over soe swaere bedrucktheyt als ons nu over den hals gecoemen is ende, opdat wij lichtenisse moegen voelen, soe gewaerdicht te laetsten met ons te doen sulx ghi den goeden Symeon vertroest hebt. Wij luysteren nae dijn, dat ghi ons wilt inspreken vrede, want hiernae ist dat wij seer hartelick verbeyden. Symeon hebt ghi inwendelick op sijn gebeden geantwoert ende hij is verblijt geworden, dit doet mede met ons ende daermede tevreden sijnde sellen wij dij voerts dancken ende loven. O alderbermhertischste Heer wilt toch dese onse gebeden an dijn vaderlickheyt ymmers niet wederhoeren, alsoe ghi alleen sijt, die ons in dese swaere noot eenichsins verlichten mach. Maer altijts gheschie dijnen godlicken wille, die toch goet is, hoewel ons verduystertheyt tselfde qualick verstaen kan.

Op desen dach werde mij wederom een missive gelesen wuyt Montfoert⁺ gescreven, inhoudende hoe die van der Goude noch al blockhuysen ende haer wallen starck maeken. Mede vermelde die brief, dat die borgherie het casteel selver over nacht ende over dach bewaerden, met malcander geconfedereert van gheen vreemde soudaeten in den stadt te laeten. Item op den // derden deser maent wast Dynsdach in de vastenavont, alsoe wij⁺ nu in dit jaer hadden die eerste vrouchste Paeschen die ymmermeer coemen mocht. Maer was een seer bedroufde Vastenavont, gemerckt die benautheyt des tijts ymmers gheen vroechde toe en liet. Blijschap en hoerde men niet, dat yewerts bedreven werde, maer verdriet, hartseer, gebreck ende swaericheyt overvloyde overal, soedat wonder geweest soude hebben, had men by yemant eenige lichtvaerdicheyt vermerckt.

Men vercoft een pont resijnen voer tien st., voer een tonne haerincks⁺ most men geven viftien R. gl.: ende hoe costelick voert alle andere dingen waeren en is niet te bescriven. Die leeser heeft goet te versinnen, hoe menich⁺ eewich mensch in dese tijt doer armoede, honger ende commer verdwijnt ende vergaen is. Ick keerde mij tot overdencken van die verscheienge, waerdoer ick mij verscheyden vonde van mijn stadt, van mijn convent, van mijn broederen, van mijn susteren, van mijn bloet ende van alle mijn goede kennisse. Ick besach noch die geperstheyt, daerinne benaut saeten soe menich goet mensch in de revolteerde steden ende verder mede den ballingen, goede priesteren ende catholiken, die eertijts rijck ende welvaerende geweest sijnde nu soe tot armoede gedreven waeren, dat in de stadt van Utrecht voer die daer waeren aelmissen vergadert sijn omdat sij daerdoer gealimenteert souden werden. Dese swaericheyden te oefenen ende diep inne te sien dit was op dese tijt die vroechde van mijn vastenavont. Och het verdroet mij soeseer ende mij jammerde soe hartelick tgunt ick wel conde vermercken dat alle desen in dese getribuleertheyt pijnichde ende hart viel, dat icks niet wuytdrucken en mach. Ende was onder alle bedrouftheyt mijn meeste hartseer, dat ick gheen middele conde begrijpen om enichsins enige kennisse te crighen, hoedat het met alle dese mocht gaen, hoe sij haer gelieten, wat sij deden ende of sij leefden of doot waeren. Wat soude ick doen? Ick suchtede ende ick weende wuyt der harten, biddende⁺ den almogenden God sulx ick dikmaels dede, dat hij toch wilde ontfarmen mids verlossinge te gheven ende ons met desen benauden, in

+ Die van der Goude maeken haer wallen sterck.

+ f. 93. v.

+ Groete dier tijt.

+ Merckt wel an.

+ Ick sucht.

[p. 172]

den steden bewaert, ende oeck den ballingen, om haer geloofs ende religie wil overal dwaelende, te neder seynden sijnen heyligen engel, doer den welcken wij sulx beschermet werden dat ons niemant toch verder deeren en mach. Mede riep ick onse lieve Heer hartelick an, oetmoedelick biddende dat hij den verkeerden wilden sulx inspreken, dat sij te laetsten tot vrees⁺ quaemen ende daerdoer haer schickten tlant te verloepen // ende ons altsaemen doerdien den weghen te openen tot onse verlaete stede ende plaetse.

O God <sprack ick> werdt wacker ende en blijft over ons niet gestadelick vergramt. Ghedenckt dijnre oude ontfermherticheyden, dien ghi van beghinsel of altijts met dien gedaen hebt dien ghi gevonden hebt dat haer tot u met alre harten gekeert hebben, ende doet sulx met ons, opdat wij⁺ ons van dijn mogentheyt ende goetheyt tegens ons vijanden mogen vergloriëren. Och weest genaedich ende en laet ons niet wesen een bespottinge onser vijanden, maer verlost ons wuyt haer gheweldige tyrannie, haer stellende een fabule tot bespottinge van allen die noch coemen sellen, doerdien want sij haer vermeten hebben ongodlicken ende geheel booslick te versetten Lucifers gewijs tegens den heylighen religie ende alle hetgeen dat God anhanget ende anghaet. Ende gedoocht niet, o goedertierenste Heer, dat soe menich schreyen, weenen, suchten, clagen ende vuerige wuytroupinge in hartelicke begeerten ende oetmoedich bidden, als u wel bekent is dat seer veel goede harten sonder ophouden voer u mogende majesteyt gestadelick opofferen, bevonden werden tevergeefs gestort te sijn, maer vergunt dese, dat sij doer dijn groete genaede vercrighen die begeerten haerder harten, welcke niet en sijn tot groete welvaert hier op der aerde, maer alleen om te sien dat dese verjaechde goede menschen wederom met blijschap mogen comen in haer plaetsen ende aldermeest van te sien, dat dijne hoochwaerdige heylige sacramenten mids die heylige diensten wederom in der heyliger kercken met vrijdom ende eerwaerdicheyt geadministreert werden.

Op desen dach werde ons een daelder¹, sulx die bij den gosen geslagen was, getoent ende was gemunt an die een sijde met een form van paeuws,⁺ welck omgekeert sijnde toochde eens duyvels wesen, hebbende voer opscrift: ‘Ecclesia perversa habet faciem dyaboli’. Willende hiermede seggen, twelck oeck waerachtich is, maer niet tot haer propoost: Die kerck, omgekeert ende verkeert sijnde, heeft eens vijants oft duyvels insien. An dander sijde was tmundt een cardinael, die mede omgekeert sijnde een vorm vertoonde van een sot, daermede opscrift op stonde: ‘Stultus adulando fit sapiens’, waervan mijn docht dat sij mede tegen haerselfs meeninge van den cardinael goet lof ghaven, om des wil want die cardinael, tegen wiens sij dese verkeertheyt anrechten, alleen wuyt oersaeck want hij haer niet wilde te wille sijn ende hem achterhiel van met haer te pluymstrijken in haer versmaedenisse gecoemen is. Als sij dan spottelick scriven, dat een wijs man <sulx dese inscriptie wuytdruckt> pluymstrijkende wijs wert ofte dat een sot doer vlackevloyen voer wijs opgetoghen wert, soe prijsen sij onverdochtelick den cardinael ende bespotten haerselven, dien sij niet

+ f. 94. r.

+ Gebet.

1 Bijzonderheden over dit soort penningen met een afbeelding van de duivel en de paus, waarvan de eerste reeds in 1543 werd geslagen, vindt men bij F.B. Barnard, Satirical and controversial medals of the Reformation, Oxford 1916.

+ Abhominabele munt der guesen.

[p. 173]

versaeken en mogen dat sij pluymstrikers sijn, vougende haer in alle manieren tot alle reden te approberen, oeck hoe ongeschickt die sijn die van dese oproerders // wuytgestelt werden. Dit saeghen wij an ende bemerckten⁺ hier die wonderlickheyden Goods, waermede hij den bosen bedwanck dat sij in haer groete verkeertheyt selver wuytspraeken ende wuytghaven twelck was tot confuys ende groete bescaemtheyt van hemselven. Vindende⁺ dit genouch gelijck te wesen tghunt wij lesen van Cayphas, die in een seer quaet oerdel bescreven wert dat gesproken heeft een treffelicke sentencie⁺ tot ons vertroestinge ende sijnsselfs ewighe verdommenisse ende scandalizatie. ‘O’, seyde hij, ‘tis seer orber ende profitich, dat één mensch alleen gedoot wert ende voert alle andere van den doot gevrijt bliven’. Hij sprack dit spottelick van Christo Jhesu, maer twas nochtans des heylich Geests woert. Ende sal tselfde woert ten jonxsten daeghen Cayphe een fundament wesen van sijn verdommenisse, alsoe hij dan hierdoer verwonnen sal werden van dien dat hij den onnoeselen veroerdelt heeft. Dus en is niet te twivelen, of⁺ ten sal dese int oerdel Goods een sonderlinck confuys ende veroerdeling wesen, dat sij doer den heyligen kerck om te keeren met haer tyrannie ende valsche leeringen dese nae haer selfs oerdel een duyvels aensicht denselfde heylige kerck hebben doen crigen. Maer en doet evenwel ons niet goets, dat sij in dese vrese sijn, ende behoerde ons noch een begeerte te wesen, dat dese noch soe haer tot penitencie begaven dat haerder die Heer int laetste ontfermde ende in sijn rijck plaets ghave.

Ons staet meer an te mercken het groete quaet, twelck ons hierdoer over⁺ den hals te coemen gedreycht wert. Ymmers weten wij wel, hoe swaerlick bij ons voerouderen altijts gestraft is, soe wanneer yet sonderlinck quaets oeck doer singulier persoenen yewerts bedreven was. Jae bevinden oeck, dat onser God opelick doer Moysen sijn volck gewaerschuwet heeft, seggende dat sij schicken souden die boosheyt, welck onder hemluyden mocht bedreven werden, selver te straffen, ofte dat hij haer vreselick plaegen soude. Ende sijn verscheyde plaetsen in der heyliger scriftuer, daer bescreven staet hoe somwijlen tgheheele huys van Israël met swaere last is geplaecht ende voer haer vijanden scandelick die nederlaege hebben gecregen, alleen om overtredinge van Goods gebod doer één persoon int heymelick gedaen. Dit nu angemerckt, soe hebben wij goet te vrestaen, dat wij voertsmeer niet anders en verwachten dan groete bedrouftheyt wuyt die plagen, die God gedwongen werdt over ons altsaemen an te rechten. Heeft Judith⁺ terecht haeren priester gestraft, die met die van Israël doer groete benautheyt gesloeten was vijf daegen te vasten ende te bidden om ontset van God te verwerven ende bij faute van geen verlossinge te vernemen daernae haer den vijanden over te gheven, hem aldus toesprekende: ‘Dit sijn woerden niet om genaede te verengen maer meerder om den toorne Goods // te⁺ verwrecken, dien gheen tijt geset behoert te wesen. Soe moet nu des Heeren toorne al seer over ons omsteken sijn, onder wiens soe swaere blasphemie gesproeken, ghehoert ende oeck gesien is. Waer mocht toch ymmermeer meerder vylennie gevonden werden, als wij hierinne bemercken? Ymmers blijckt ons genouch, hoe vrijmondich onse lieve Heer ons bevolen heeft te eeren ende onderdanich te sijn onse overicheyt. ‘Op die stoelen van Moysen hebben geseten die phariseën’ <is Jhesus sijnselfs woert>, ‘soe

+ f. 94. v.

+ Mercket wel an.

+ Cayphas raet.

+ Betrou voer de heylich kerck.

+ Mercket wel an.

+ Judith.

+ f. 95. r.

[p. 174]

wat sij u gebieden dat doet’. Ende nae veel meer andere noch te laetsten tot sijn apostelen, wiens plaets behouden die nu bij ons des heylich kercks⁺ regenten sijn: ‘Soe wie u hoert, die hoert mij ende die u versmaet, die versmaet mij’. Ende dese alle niettegenstaende coemen dese secktdrivers ende nomen Christi Jhesu sijn vicarium oft stadthouder een duyvel, een narre ende een gheck te sijn. Och Heer weest gedanckt ende geloeft van dijne langmoedicheyt, dat ghi, nae soe swaere blasphemie als hier van dijne creaturen eylacie gesproken is, ons noch spaert ende niet en hebt laeten versincken in der aerde. Laet ons toch genouch sijn voer onsen straffe, dat wij nu lijden moeten doer het ommesetten bij dese godiose verkeerden van dijnen heyligen kerck diens wesen ons te toogen een aensicht als van den duyvel, want u wel kenlick is dat meerder hartseer ons niet overcoemen en mach dan ons dit beswaert. Die heylige kerck, welck dese dus oneerlick lasteren ende bij den duyvel gelikenen, dese hebt ghi ons moeder gemaeckt, doer haer hebt ghi ons herboeren doen werden ende van dese is ons angerecht tgebruyck dijnre hoochwaerdiger sacramenten. Soude dese dan ons tot een duyvel verandert werden, dat waer ons ymmer een lastige saeke. Maer wij hoepen neen. Die mogende God salt anders <betrouwen wij hem toe> scicken, mids dese van haer verkeertheyt tot penitencie te trecken ofte haer mettertijt te doen gevoelen wat last dat is alsulcken moeder yemant tot⁺ een duyvel verandert te sijn. Altijts hebben dese bedreven, dat die schoene geschicktheyt ende vreetsaemheyt in den heylighe kerck nu wuytwendelick heel verandert ende verworden is in groete ongeschicktheyt ende sulcke onvrede, dat hier schijnt nu nyemant te regieren dan die vijant van der⁺ hellen. Soudet ghi nu, o goedertiere Heer, wuyt willen pijnighen ende te vollen willen wreken over ons altsaemen tgunt hierinne tegen u mayesteyt is bedreven, soe waeren wij wel ellendich ende seer miserabele creaturen. Wij en souden oeck ons van dien voer u niet mogen beclagen, dat ghi ons ongelijck dedet, want wij toch van als hierinne niet vrij en sijn, al waert maer om saeke dat wij nae ons beste vermoegen die boesheyt niet tegengestaen en hebben. Och wij hebben mede swaerlick gesondicht. Maer als⁺ ghi // het alderuterste met ons soudet willen doen in u te wreken van sulcks als wij tegen u misdaen hebben, waer sellen wij dan u dancken ende loven voer dijnen bermherticheyt? Ymmers vermaent die heylige scriftuer, dat daer altijt overvloyt dijne genaede ende ontfermherticheyt, soe waer veel sijn die overtredingen ende die sonden. Mede is u wel bekent, dat hoewel wij cranck ende gebrecklick sijn nochtans daerinne niet geconsenteert en hebben, dat in deser vougen dijn eere ende dijn dienst dus onwaerdelick bevochten ende verduystert wert. Soe weest toch, o alreliefste Heer, goedertieren ende weest versoent over soe swaere ende groete boesheyt, verwoestheyt⁺ ende blasphemie als nu hier angerecht wert. Siet neder met die oegen dijns ontfermharticheyts over ons, dien ghi wel weet hoe swaer dat valt dese turbele te draegen. Laet u vernougen voer ons voergaende cranckheyt tgunt wij nu geleden hebben. Ontfermt den onnoesele ende laeten die voer andere luyden verkeertheyt toch niet al heel verdruckt ende vernielt bliven. Bedenckt dijnre beloften, die ghi gedaen hebt over allen goeden die in tribulacie mogen coemen, ende toont nu dat ghi waerachtich sijt mids nedersendende dijne vertroestinge. Den blasphemeerders doet oeck gracie

+ Mercket wel.

+ Der guesen wercken.

+ Ansprekinge tot onse lieve Heer.

+ f. 95. v.

+ Gebet.

[p. 175]

nae dijn goetheyt, haer hart sulx raekende met die cracht dijns godlicheyts, dat sij scaemt ontfangen wuyt haer verkeerde boosheyt ende doer scaempt haer tot penitencie begheven. O Heer, verhoert ende dijnen godlicken naeme gevet glorie ende eere, opdat wij ons altsaemen in dij verblijden moegen.

Op den vierden deser maent ontfinghen wij tijdinge, dat ons volck den gosen⁺ ontrent Haerlem ofgenomen hadden wel bij de vijftich sleden gelaeden met verscheyde last als cruyt, loot ende provande¹, maer anders en hoerden wij van de leger niet met allen dan dat darwerts gestaedelick toevaert gedaen werde van veel cruyt ende loot.

Mede soe quaem op dese tijt een groete gemeen spraeke van die van⁺ Delft, dat sij daer onder malcander twistich geworden waeren ende tsamen geslagen hadden. Men seyde, dat die catholike den quaden machtich geworden waeren, dien wuyt den stadt verjaecht hebbende, ende dat sij den prinsch gevanghen hadden. Maer hoe gemeenlick tselfde geseyt werde, soe vermaeckte ons dat weynich, overmids dat wij waenden hier oeck soe weynich an te sijn als wij dickmaels voerens vernomen hadden dat geweest was an verscheyde gelijke tijdingen. Ende hadden sorrich, dat tegens dese wuytstel ons wederom wat swaerders metter waerachticheyt soude moeten. Hoepten evenwel op onse lieve Heer sijn goetheyt, dat hij sijn toorne niet altijts over ons houden en soude, maer nae veel bespottinge die ons overgecomen was te laetsten eens // met sekere blijschap verhoegen soude.⁺ Hadden hierom op dese tijt groete quellinge, alsoe wij gestadelick tusschen hoepe ende vreese gehouden werden, ende sonderling daerom te meerder, soe wij dachlix selden yet troestelix ontfingen, of geboerden terstont daeran dat wij daertegens veel swaerlicker bedrouft werden.

Op desen dach sprack ick Cornelis Dirrick Pietersz van der Goude,⁺ die nu mede gevlucht was. Dese vertelde mij van meester Aert Hoonsz², hoe die oeck wesende in de vlucht gevallen was in der goosen handen blivende tot Oudewater van denselfden gevangen ende oeck van als gepilgeert. Van den Margrietensusteren, die ter Goude nu jammerlick verstroyt waeren, seyde hij tgunt ons ter harten ghinck ende seer bedroufde, te weeten dat wuyt die waeren die seer wuytweeckten, te preken gaende ende oeck ten gebede bij den gosen. Ende mede datter één gehilickt was an een soudaet, wesende met denselfde op die been. Seggende voorts, dat veel van die vergaderinge haer seer ontgaen hadden in wuytmondich te spreken tot den gosen ten tijde als die daer quaemen ende die wijn drancken. Och wij saegen soe deerlick toe tot anhoeren van dit, dat dat van ons niet genouch wuytgedruckt en mach werden. Ende verdroet dit ons soeveel te meerder, soe wij dit convent meerder geschicktheyt toebetrout hadden, als meenende dat sulx ymmers hier niet geschieden en soude mogen, daer voerens soe goede hoe ende bewaeringe geweest is. Maer hadden die vosschen oeck, eylacie,

+ Ons knechten benemen den guesen veel guets.

1 Op 2 Febr. 1573 werden aan Spaanse zijde tien sleden of enkele meer buitgemaakt (Wijn 92).

+ Tijdinge van Delft, datter twist is.

+ f. 96. r.

+ Cornelis Dirrixz van der Goude vertelt veel dingen.

2 Mr. Aert Hoensz had een huis te Gouda in huur (kohier 1556 fol. 32). Hij had een lijfrente op Gouda (rek. 1572 fol. 68vo). Op 25 Oct. 1574 trad Dirck Hoensz op als curator over de boedel van zijn broeder Mr. Aernt Jan Hoensz (weesboek I fol. 269). In 1578 begiftigde Mr. Arent Dirksz Hoensz het oude Mannenhuis (Walvis I, 172).

[p. 176]

⁺ dese des Heeren wijngaert doerloepen ende jammerliken ommegewroet. Die schoene blommen, daer dese nu ghehilickte in oneer, Trijn Jacops van Antwerpen, sonderling onder bloyende stonde in Jhesus prieel, sijn wacharmen ander geplockt ofte verwelckt gemaeckt doer der vijanden dienaers. Wij suchten ende wij weenden seer hartelick. Oeck keerden wij ons hart tot ons lieve Heer, hem soe hartelick biddende als wij ymmermeer mochten, dat hij toch wilde nedersien ende anmercken die swaere desolatie⁺ waertoe gedreven waeren dese sijn getroude. O Heer <seyden wij> ontfermt ende siet an dijnre beminden haer swaer temptacie. Verleent dese dijnen onderstant ende en gedoocht niet, dat die wolf dese altsaemen verslint. Die noch niet gebeten en sijn dese bewaert voert tot dijn glorie. Ende die doer soe geweldelicke des vijants treken misleyt sijnde op den doel gecoemen sijn, wilt toch dese met dijn gracie crachtelick inspreken ende sulx trecken, dat sij, kennisse crigende van alle tgunt doer haer eenichsins bedreven ende waerachtich berou, ymmers haer tot dij wederom keeren. Weest indachtich deser haer eerste vuericheyt tot dij, siet an die goede affectie van deser haer ouderen, waerdoer dese gedreven sijn om haer dochteren dij, o mogende God, tot eewige diensmaechden op te offeren. Ende merckt voert tverlies wuyt dijnen dienst van soeveel, die voerts verdwaelen sellen, tensij ghi nu u mogentheyt toont. Ende hierdoer wilt opstaen ende om dese crachtelicken te wederkeeren tot den rechten wech gevet⁺ gracie, opdat dese // altsaemen metterdaet mogen voelen, dat ghi dijn bermherticheyt niet en ontreckt dengheenen, soe wie haer tot dij keeren. O God ontfermet ende verhoert toch. Ende ghi, o heylige maeget Margareta, biddet Jhesum onse lieve Heer voer dese dijne vergaderinge, die in dijnen naeme haer onder Christi Jhesu sijn juck begeven hebben, opdat sij doer u gebet voer Jhesu wederom ontfangen werden in gracie, welck sij mogelick doer haer enige ongeschicktheyt mogen verloren hebben. Seyde voirts⁺ die voirn. Cornelis Dirrixz, dat sint Agnietenconvent noch sommige al bij malcander waeren, brouwende altemet ende hebbende noch haer bouwerie, daer sij haer suyvel of creghen, maer waeren gestelt onder waerlicke vaders¹. Dat mede int Magdalenenconvent noch wel veertich susteren² tsamen waeren, die oeck waerlicke vaders hadden³. Ende vonde mij hierdoe<r> soe verde vertroest, als ick sach dat dese scaepkens noch eenich onderhout hadden, hoewel mij hierdoer geheelick vernieuwet werde mijn bedrucktheyt, dien ick hadde doerdien want dese nu verhindert werden haer professie ende goede ordinantie in alle simpelheyt te beleven.

+ Beclach voer die misleyde religiosen ter Goude.

+ Gebet.

+ f. 96. v.

+ DAgnieten ter Goudesijn noch bij malcander.

1 Als ontvanger van het St. Agnietenconvent wordt in 1576 genoemd Jan Cornelisz (rek. 1576 fol. 70vo). Deze was echter waarschijnlijk niet dezelfde persoon als een der vaders.

2 Op 20 Jan. 1573 waren er 45 of meer zusters (vr. boek fol. 26). Op die dag werd in de vroedschap een doleantie van de administrateuren van het convent over de armoede daarvan behandeld en besloten, dat zij overleg moesten plegen met de Heilige Geestmeesters of Leproosmeesters en een staat van het convent opstellen. Op 9 Febr. 1573 werd op een request van pater, mater en conventualen van dit convent om goederen te mogen verhuren, belasten en verkopen voor hun onderhoud besloten de vaders daartoe te machtigen. (vr. boek fol. 26 en 29vo).

3 In 1573 en 1574 waren Willem Heynricxz Vosch en Pieter Cornelisz Ghansman vaders van het St. Maria Magdalenaconvent (rek. Houltman II fol. 17 en 17vo).

[p. 177]

Maer ick offerde dit onse lieve Heer op, dien ick dese oeck wuyt alle mijnre harten grondelick beval, hem biddende dat hij dese toch als sijn kinderen wilde bewaeren, soe verde dat haer die vijant ymmers niet bescadigen en mach. Ende bedroufde mij aldermeest, dat dese goede man, als hij van veel andere wel wist, van de mijnen nochtans anders niet en wist dan dat sij wuyt ons convent altsaemen gesceyden waeren ende ygelick hem achterhielt, sonder dat sij veel onder den gemeent gesien werden. Mede badde ick ende oeck alderhartelickste voer dese onse lieve Heer, dat hij dese tot haer salicheyt wilde driven ende oeck tot vercondighe van sijn goetheyt noch wilde spaeren.

Op den vijfden deser maent soe werden binnen Amsterdam tot den Cellebroeders¹⁺ in den kercker gebrocht een priester, daer spraeck van ghinck dat tot Bercou^a2 geboren was, ende was dese onder die gosen gevangen, die voer Haerlem met sekere sleden genomen waeren op den vierden deser maent.

Op dese tijt was oeck Gerrit Cornelisz, burgemeester van der Goude, tot Utrecht gereyst om daer met sommige te consulteren, ofder enige bequame middelen mochten bevonden werden, waerdoer die gemeente van der Goude tot obediëntie van den coninck conde gebracht werden.

Ontfinck ick mede op desen dach een missive van S. Anna Zandersd.,⁺ religioes vant convent sint Agnieten binnen der Goude. Van Leyden quaeme op desen dach tijdinge, dat daerinne weder soudaeten gecoemen waeren met haer capiteyn Gouriaen³. Men seyde, dat dese quaemen om te verhinderen den goeden, dat sij haer tot des conincks obediëntie niet weder gheven en souden.

Van der Goude werde geseyt, dat die grave Lymmee van Delft daer⁺ gevanghen gebrocht was om opt casteel sijn gevangenisse te hebben⁴. Ende suspiceerden veel menschen, dat die gevanckenisse op een bedroch wuytcoemen soude om doer middelen van dien oeck met // clouckheyt⁺ daer wederom knechten in te crigen, welck die gemeent geresolveert was om niet in te nemen.

Van Haerlem worde oeck vertelt, dat daer nu wederom meerder knechten⁺ ingecomen waeren. Dat voerts op dese tijt oeck van Amersfoert gesproken werden, was den goeden menschen swaer om hoeren ende beoersaeckten haer groete sorghe van noch langer ende verder verdriet. Want die goesen hierdoer haer hoofden wederom beghannen op te steken. Die faeme ghinck,⁺ dat die Amersfoerders haer seer beclaechden, dat sij soe lichtelick ende haestelick in subjectie gecoemen waeren, overmids dat sij saeghen dat Haerlem soe lange mocht tegenhouden. Ende werde meer geseyt, dat van die stadt in driën gedeelt die twee deelen wel gosen waren ende dat dieselfde

1 Cellebroeders of Alexianen (M.B. II, 18).

+ Een priester van Bercou wert gevangen gebrocht tAmsterdam.

a Er stond aanvankelijk ‘Haestrecht’, maar dit is doorgehaald.

2 Berkenwoude.

+ Anne Zanders.

3 Cornelis van Assendelft, geb. 1539/40, was sedert het overlijden van zijn vader in 1569 heer van Goudriaan, werd door de prins tot gouverneur van Leiden aangesteld, maar kreeg 10 April 1573 een opvolger als zodanig, st. 1600 (N.N.B.W. en Holleman 373 etc.).

+ Lymmee is ter Goude gevangen gebrocht.

4 Op 12 Febr. 1573 zou Lumey gevangen binnen Gouda zijn gebracht (Tersteeg 9).

+ f. 97. r.

+ Haerlem sijn meere knechten ingecomen.

+ Amersfoord.

[p. 178]

goosen wel vrijmondich waeren van haer angel te steken ende goselicke woerden voert te brengen.

⁺ Men seyde noch op desen dach, dat die van Monickendam ontrent Harderwijck genomen hadden wel negen sleden van des conincks soetelaers, die wuyt het leger quamen ende nae Vrieslant wilden reysen. Och bedroufde tijt, daerinne nae soe lange hope van genaede ende gracie te verwerven altijts swaerder ende lastiger opcoempt. Wie sal ymmermeer wederom mogen beleven, dat gerusticheyt int lant is? O God, ghi sijt ons toevlucht ende cracht alleen. Ontfermt u hierom onser ende doet met ons, soe ghi vertroest hebt die van Samariën, soe ghi verlost hebt die van Bethuliën, soe ghi oeck die van Israël, gevangen in Babiloniën, wederkeert hebt tot haer selfs lant. Dat dese, dien ick hier voer u ophael lange getouft hebben, eer ghi haer dijnen hulp vertoende, dit weten wij wel, maer en kennen ons nochtans hiermede in ons benautheyt niet troosten, soe lange wij gheen verlossinge en ontfangen. Ygelick ure dunckt ons een jaer te sijn ende is daerdoer ons bangicheyt ons te swaerder, soe wij claerder bemercken⁺ dat soeveel meerder die ongodlickheyt in deser verwoeste haer hart verwortelt alst langer vertouft, dat hier tegen ons te hulp coemt dijn wonderlicke mogentheyt. Siet hierom ons cranckheyt an ende ontfermt die onwuytsprekelicke ellendicheyt dijnre geconsecreerde, die eertijts in groete welvaert geweest sijnde nu haer vinden gedreven in groete swaere noot van honger ende commer te moeten lijden. Och gunt ons toch dijn godlicke genaede ende verleent, dat wij mogen sien hoe wonderlick ghi sijt in u wercken. Gedoocht oeck niet, dat dese verkeerde haer ongewroeken vinden van soe swaere overdadicheyt als doer haer tegen dijnen dienaeren is angerecht. Maer bescaemt haer doer sulcke middelen als u dat alderbest dunckt. Ende laet allen menschen int generael overal blijken, dat ghi die Heer, die God, sijt, tegen wiens alle dese boosheyt is bedreven. Opdat ygelick bedwongen wert dij wuyt der harten te belijden, dat ghi goet ende bermhartich sijt ende mede dat ghi sulcke macht hebt, dien niet teghens gestaen en mach⁺ werden. O goedertierenste Heer verhoert ende weest genaedich. //

⁺ Op den sesten deser maent is bij mij gecoemen die bode van Leerdam, die tot Delft bij den prior van Syon geweest was om die bootscap van tconvent van Lely roerende haer paterschap¹, ende was dese goede man onder den gosen haer handen geweest, die hem al ontnoemen hadden soe wat hij hadde met den brief doer den prior van Syon roerende tantwoert van tgunt wij hem gescreven hadden. Ende vonden ons doer dien sijn nederlage seer verslaegen, alsoe wij sonder bescheyt bleven. Dese bode seyde mij, dat hij den prior selver gesproken hadde int convent van sint Anna, wesende noch in sijn geestelick habijt, blivende int selfde convent ten eten van des middachs te elven tot over eenen toe. Ende bevonden hier gelogen te sijn die fame, die voerens gegaen hadde, dat dese goede heer met sijn driën tot broeder Jeroens moeder gelogeert soude sijn, gaende int waerlick met een⁺ gescoeren hooft ende een baert. Affirmeerde oeck dese selfde wuytstel te sijn die fame die van Delft ende van den prinsch recht voerens gespreyt was ende dat waerachtelick binnen Leyden oproer geweest hadde, doer-

+ Die van Monickendam nemen sleden van soetelaers.

+ Gebet.

+ f. 97. v.

+ Prior van Syon sijn brief is onder den geusen gecomen.

1 Vergel. fol. 73vo.

+ Van Delft.

[p. 179]

dien dat geseyt werde, dat sekere goede menschen verraet wuytstelden om den stadt onder des conincks obediëntie te brengen¹.

Quaeme oeck op desen dach binnen Amstelredam S. Anna Zandersdochter⁺ van dAgnieten binnen der Goude ende ginck tot den Magdaleenen om daer te woenen. Hebbe noch op desen dach wederom een missive gesonden an den prior van Zyon wuyt den naeme van tconvent van der Lelie.

Van der Goude werde mij vertelt, dat die warre daer mede began te⁺ rijsen ende dat die rebelle wilden dat men den pastoer² daer wuyt den stadt verdreef, of dat sij wederom daerinne soudaeten wilden hebben.

Geboerde voerts op desen dach, dat binnen gebracht werden geheel naeckt⁺ een timmerman wuyt die stadt Amsterdam ende was vermoert van den Spaengers, omdat sij gesien hadden dat wel gelt bij hem was, van hem vercregen doerdien dat hij int conincks leger soetelde. Ende waeren van die Spaengers twee gehanghen ende noch twee gevanghen. Merckt leser alt⁺ gunt hier an malcander gescreven wert ende verwondert u van dese benaude, geperste ende woeste wilde tijt, daerinne wij geweest sijn. Die last was swaerder dan men wel soude konnen geloeven, al waert perfectelick mocht gescreven werden. Wij worden oeck voerts altijts meerder vervaert ende verbaest, om reden dat des conincks leger soe weynich vordelde. Want die een dach voer ghinck ende dander nae, sonder dat wij hoerden datter yet gedaen worde twelck sonderling was. Ende vermerckten den goosen noch⁺ altijts het hooft meer ende meer op te steken, als die niet eens en troerden maer meerder seker waeren dat haer nyemant crencken soude mogen. Oeck waeren onder haerluyden al die opelick wuyt die mont spraken, dat niet te twivelen en stonde of die gosen souden eer meesters werden van Amstelredam dan des conincks leger Haerlem soude mogen becrachtighen. Stonden hier // om alle goede menschen in swaere dangier, tusschen vreese⁺ ende hoepe gestadelick ghepinicht, niet siende eenigen middelen vanwaen wij troost mochten wachten, alsoe toch soewat an onse sijde angerecht werde geheel anders ende contrarie liep. Hoewel wij noch altijts God hadden, tot wiens wij ons oogen ende ons hart keeren mochten om hulp, bijstant, genaede ende gracie te verwerven.

Op den sevenden deser maent hoerden wij, dat Haerlem wederom beschoten⁺ werde, maer niet seer, sulx oeck dese twee voirlede daegen gedaen was.

Op den achtsten passeerden wederom doer Amstelredam een vaendel⁺ Waelsche knechten nae den leger. Ende maeckten dese een groet rumoer

1 Op 1 Febr. 1573 werden enkele personen gevangen genomen op beschuldiging van verraad (Orlers 567).

+ Anna Zanders.

+ Der Goude wil haer pastoor quijt sijn.

2 Cornelis van Schoonhoven werd benoemd tot pastoor Nov. 1571, nadat de stad hem een inkomen van f 400. - had gegarandeerd. Op 5 Oct. 1572 besloot de vroedschap hem f 50. - te geven (vr. boek 15vo). Hij weigerde in te gaan op een verzoek om alleen te preken en niet de mis op te dragen. Onderhandelingen over zijn ontslag liepen uit op een besluit van 19 Jan. 1573, waarbij werd bepaald dat hij voortaan de cure zou bedienen op eigen risico. Op aandringen van de prins werd tenslotte op 2 Febr. 1573 besloten de pastoor te verzoeken weg te gaan. Dit moet inderdaad in Maart zijn geschied (vergel. fol. 114ro). Hij ging eerst naar Antwerpen. Op 1 Aug. 1575 noemde hij zich nog pastoor van Gouda. Hij was toen vicecureit van de Mariakapel buiten de muren van Brussel en gaf een getuigenis aan de zoon van Cornelis Dirck Pietersz (B. en M. 1956, 6). Hij st. te Oudenaarden. (Kesper 412-423, H.B. 1888, 97 en 1932, 420).

+ Een tymmerman vermoert.

+ Anmercket.

+ Die boose steeken op.

+ f. 98. r.

+ Haerlem wert bescoten.

+ Treck van knechten ende maeckt binnen Amsterdam rumoer.

[p. 180]

binnen Amstelredam, sulx dat die soudaeten van den stadt om dese weder te staen tsamen vergaderde. Die saeck waerom was eensdeels, overmids dat dese berooft hadden die lantluyden, daer sij des nachts tevoeren gelogeert waeren, ende wilden haer dien roof ontdoen ende hierenboven wilden sij binnen Amsterdam bliven tegen des stadts willen. Was dan dit mede een oersaeck van vrees ende sorrich, alsoe hierdoer wel gemerckt werde dat in allen op dese tijt rebellicheyt ende verkeertheyt overvloyde.

⁺ Reysden noch op desen selfden dach verbij Amsterdam nae het leger drie vaendels knechten.

Sprack oeck op desen dach een, die mijn seyde dat hij staensvoets quaeme⁺ van een plaets ontrent een mijle weechs van Amsterdam, daer hij gesien hadde dat laghen twee cloucke mannen beneden den wech vermoert, noch tegenwoerdelick bloende, ende waeren soetelaers coemende nu vant leger, alsoe sij gelt hadden om thuys te reysen. Ende was dit ons oeck een groete benautheyt ende een vermaeninge om in te sien in wat swaere verdriet ende perket wij staeken, alsoe nu nieuwerts meer of gehoort en werden dan van roeven, stelen ende moerden. Wij riepen, wij suchten gestadelick wuyt bangicheyt onser harten ende baden om ontset ende vertroestinge van onse lieve Heer sonder ophouden, maer siende dat die tijt noch niet gecoemen en was, waerinne die mogende God opgestelt had om onser te ontfermen, soe gelieten wij ons met groeter wedemoedicheyt in ons liefs Heeren wille, mids an sijn goetheyt versouckende dat hij ons te minsten gracie van verduldicheyt wilden instorten.

⁺ Van der Goude worde ons hier mede geseyt, hoe Jan Gerrit Hey Daemsz getormenteert worde, sulx dat hij hem versteken most van deene houck in den ander. Ende is op een tijt geschiet, dat doer toespreken van seer quade menschen Swieten angedient worde van confiscatie deses bedruckte sijn goeden, om saeken dat geseyt werde dat hij den stadt verloepen was. Heeft hierom dese Swieten terstont geinsisteert, versouckende vertoeninge van dese gelasterde sijn persoon ofte plunderinge van sijn goet¹. Dar worde gelopen. Men suchte seer. Ende men sach niet wat men hierinne mocht doen sonder swaere ende treffelicke pericule. Maer is onderhant dese goede, goodsvruchtige man selver gesproken, die hem toonde mids scrivende een briefken met subscriptie: ‘wuyt mijn hutteken’. Ende en heeft niet mogen ontcomen of hij most sijnselfs persoon in sijn lichaem toenen, twelck oeck geboert is. O waerdige, treffelicke man, waertoe //⁺ sijn dij u doochden gedijt? Wie en sal in toecoemende tijde niet verscrickt werden, als voer der menschen memorie sal coemen dijn eerlickheyt, dijn geschicktheyt met dijne getrouwe dienste tot den stadt ende alle den burgeren, soe wie dij oyt versocht, ende dan hierbij gevoucht wert die wredelickheyt, ongenaede ende tyrannicheyt, soe in u goet als tegen u bloet van dese verwoede angerecht? Och weest verduldich, vecht vromelick ende siende dat oeck Jhesus onsen Heer, desesgelijck besocht ende geleden hebbende, wederom is in sijn glorie ende hemelsche vroechde gecoemen, soe versterckt u met den hope, dat dese onverdrachlicke geperstheyt drae sal overghaen ende dat u wederom in die plaets van dien sal verleent werden deewighe

+ Treck van knechten.

+ Moorderie.

+ Jan Hey Gerritsz.

1 Door zich te vertonen ontgingen de uitgewekenen de annotatie van hun goed (voorbeelden bij Smit 206).

+ f. 98. v.

[p. 181]

glorie Goods. Weest oeck in God gesterckt ghi waerdige goodsvruchtige⁺ vrou Lucia Paeuwend.¹ met alle u lieve kinderen ende nu, dus ellendelick geperst sijnde onder soe swaere tribulacie als op dese tijt allen goodsvruchtigen overvalt, soe vertroest u, mids denckende dat die mogende God u sonderling vercoesen heeft, doerdien dat hij u dus heeft gewaerdicht te oefenen, alsoe hij toch sijn alreliefste vriende die alreswaerste last opleyt. Och weest niet weemoedich, maer versterckt u in lijdsaemheyt ende verwacht die vertroestinge des Heeren, want die toch coemen sal oeck⁺ schielicken ende eer dan wijt sellen meenen. Des Heeren gracie sij met u. Des Heeren benedictie sij over u, over dijn huysgesin, over mijn volck, over allen den goeden binnen der Goude ende over allen yewerts nu verdruckt mids oeck over mij sondige mensch. Amen.

Op den negende deser maent ghinck gemeen spraeck, dat dese gosen wederom in Waterlant begonnen te vergaderen ende daer haer scansen maeckten. Ende was dit den goeden menschen swaer om hoeren, alsoe die hierwuyt wel saeghen wat verder oproer dat het lant nu gedreycht werde om te overcoemen. Gheboerde oeck op desen dach, dat sommige gosen, als sij ontrent Amsterdam in een dorp den goede luyden thaer benoemen ende geroeft hadden, wederom van deselfde lantluyden overvallen sijn, die haer niet alleen en ontweldichden tgunt sij haer benomen hadden, maer oeck haer bedwongen dat sij haer selfs clederen mosten wuytrecken ende hem gheven. Ende wilden noch haer gevangen brengen binnen Amsterdam, hoewel sij tselfde doer deser oetmoedich bidden lieten. Worde mij noch op dese tijt een missive getoont tot Antwerpen gescreven, inhoudende die miserie der conventualen van den heylige drie Coningen² binnen Zirckzee, waerinne principalick gescreven stonde, hoe haer convent gehelick geruineert sijnde nu gebruyckt werde tot soutkeeten.

Van der Goude worde hier mede geseyt, dat daer nu voer den catholiken gestelt waeren predicanten, die pater van den Magdaleenen met heer Maerten Scarp, ende dat onlanx onder predicatie van een deser twee geschiet was een sonderling groet confuys. Maer en conden niet vernemen wat confuys oft van wiens wegen tselfde gevallen // mocht sijn. Verhief haer⁺ hier noch seer dese tegenwoerdige oproer veel swaerder, mids dat hier vertelt werde waerachtich te sijn dat die prinsch tegenwoerdelick eyste van⁺ den Waterlantse dorpen, dat sij mosten opbrengen binnen acht dagen op peyne van verbrant te werden twalif st. op die margen, die hondertste penninck van alle haer goederen, met noch hiertoe vier ende twintich hondert R. gl. ende hierenboven die derde man van allet lant op te comen tot sijnre assistensie. Wesende voerts in fame, dat die gosen wederom starcke⁺ reeschap maeckten met haer gheleyden ende oerlochschepen in menichte te bereyden, hebbende voer weder nae Amstelredam te terren. Die almogende God is wel bekent wat hartseer den wuytlandigen ende loepende menschen hierdoer is overgecomen, die, nae soe groet verlangen ende hope

+ Lucia Paeuwendochter.

1 Lucia Dirck Paeuwendr., vrouw van Jan Hey, trok een lijfrente op Gouda (rek. 1545 fol. 52 en 1572 fol. 74vo), in 1575 werd deze uitbetaald aan Jan Hugen (rek. 1575 fol. 53vo). Zij st. Utrecht 1575 (dagboek).

+ Jan Hey.

2 Reguliere Kanunnikessen van St. Augustinus van de Drie Koningen, annex aan het kapittel van Syon (M.B. II, 215).

+ f. 99. r.

+ Groete scattinge.

+ Geusen dreigen Amsterdam weder te quellen.

[p. 182]

van pays ende vrede mids ontset van soe swaere benautheyt, daer sij nu in staeken, ende wederkeringe tot den plaetsen haerder woonsteden, nu voer oeghen saegen veel lastiger dreigementen van ondrachlicker bangicheyden dan sij voerens geleden mochten hebben. Maer mosten haer gelaeten in die verhengenisse des Heeren.

⁺ Van der Goude hoerden wij noch meer, dat daer die rebellicheyt van den gosen soe groet was, dat sij op niemant en pasten, oeck dreigende soe wie haer enichsins contrarie was mids seggen: ‘Wij sellen soe lange wederstaen ende soeveel weerbieden als wij moegen; ende als wij ymmers sien, dat wijt sellen moeten verloepen, dan sellen wij den stadt an versceyde steden an brant stellen ende den catholiken ofte doersteken oft met ons vervoeren’.

⁺ Verdwijnden mede die menschen daer ghehelick doer benautheyt haerder harten, dien sij ontfingen doerdien dat sij niet alleen gequelt waeren met die costelicke tijt, maer oeck hierenboven haerselven alleen vonden, alsoe nyemant den anderen dorst betrouwen oft toespreken. Jae men vonde vrees onder ouders ende kinder, dat sij malcander ontsagen eens te groeten overmids der boser lasteringe, waermede sij haer niet en ontsaegen den goede luyden te accuseren als verraders.

⁺ Wij hoerden oeck mede van den conventuaelsusteren binnen der Goude, dat van dien verscheyde gehilickt waeren ende haer begheven hadden tot verscheyde soudaeten om daermede te doelen. Ende werde van den onderpriester⁺ op die Goude geseyt, dat hij oeck een van den religiosen op die Goude getrout hadde voer een huysvrou.

Die leser heeft hier groet oersaeck van verscrickinge, om reden wil dat die mogende God hier bevonden is alsof hij hem van als leech behiel ende sijn dienaers gheen ontset en wilde doen, daer nochtans soe swaer pericule hem verhief om allen doochtsaemen te verdrucken. Maer vertouft, o leser, soe wie ghi sijt ende mijn betrouwen is dat ghi noch in dit bouck lesen salt tgunt waerdoer ghi gedwongen salt werden die wonderheyden Goods te prijsen ende te loven. Want hij toch niet en slaept, maer ons oefent of wij⁺ oeck hem trou bliven //.

⁺ Op den tienden deser maent quaeme bij mij Jan Michielsz, leeckbroeder van den Hem, wesende nu een soudaet onder den coninck. Dese seyde mij, dat hij met sijn vaendel, daer hij onder lach, met noch drie andere vaendelen soude staensvoets ghaen reysen nae Waeterlant om den gosen tschansen aldaer te verhinderen ende die plaets te vrijen.

⁺ Op desen dach sterf binnen Amsterdam Heynrick van Ascendelft, swaeger van meester Gerrit Verlaen, wesende oeck doer dese oproericheyt ballinck alhier, niet sonder groete benautheyt sijns harten, sulx ygelick wel verstaen kan. Die Heer sij dese sijn siel genaedich.

⁺ Van die prinsch werden op dese tijt gescreven, dat hadde doen publiceren¹ doer alle de revolteerde steden dat ygelick onbecommert ende vrilick mocht

+ Der geusen binnen der Goude haer afgriselick dreygement.

+ Der gueder geperstheyt.

+ Sommige van der Goudse religiosen hylicken.

+ Die soos op die Goude.

+ f. 99. v.

+ Broeder Jan Michielsz, leecbroeder van den Hem, nu een crijchsman.

+ Ascendelft wert gescoten.

+ Prinschen ordinantie op tvleis eten in den vasten.

1 Ofschoon een dergelijk placaat van 1573 niet bewaard is gebleven, is het zeer waarschijnlijk dat het inderdaad is afgekondigd. Van 22 Febr. 1574 dateert een placaat van de prins van deze strekking met het oog op het behoud van de veestapel. (R.H. 96). Op 6 Maart 1579 besloten de Staten van Holland het laatste placaat om tot Pasen geen vlees te eten te doen renoveren (R.H. 39).

[p. 183]

in dese vasten vleysch eeten, maer mosten driemael des weecks vasten eensdeels om te bidden dat die papisterie <soe sij ons heylige religie noomden> ymmers tot haer niet wederom ingevoert soude werden ende voerts wuyt dancberheyt van de groete victorie, welck sij malcander diens maeckten dat sij voer Haerlem gehadt hadden in de laetste storm.

Men seyde oeck hier, dat nu van den leger des conincks getogen waeren⁺ nae Noordelant wel vijfduysent soudaeten om daer oeck wat te beghinnen.

Op den ellifden deser maent worden noch continuee<r>lick van die tijt of, daer ick hier laetst van geroert hebbe, voer Haerlem geschoten. Men⁺ seyde, dat die stadt nu scerper beleyt was, sulx dat mer qualick mocht bij coemen om provande daerinne te brengen. Ende worde voerts nu anders niet vertelt dan van de groete benautheyt, die tlant hoe langer hoe swaerder overquaemen.

Die armoede, die geleden werde op dese tijt, en is niet te bescriven ende⁺ bleeck datselfde genouch doer seer menich ewich dooden, die hier op dese tijt sturven. Want dickmaels geboerde, dat op eenen dach tien ofte twalif soudaeten wuyt het gasthuys te grave gebracht werden ende werden begraven sonder kist in mattens¹. Ende quamen die soudaeten wuyt het leger sieck binnen Amsterdam. Die menichte, die int leger sturven ende daer simpelick in de velde begraven werde, was voert ontelber.

Worde oeck op desen dach het dorp Crommenie bij Ascendelft gelegen⁺ van ons volck verbrant, waerdoer wederom veel menschen in swaere droufheyt gecomen sijn, als die verdreven waeren wuyt haer possessie ende nieuwerts heenen en wisten, wesende veel van haer met cleyne kinder ende siecke ofte oude onbequame menschen beswaert. Oersaeck, waerom dat sij verbrant werden, was dat sommige van hemluyden haer tegens den Spaengers verset hadden, die haer gewelt deden ende het haer benamen, sulx datter vier ofte vijf van den Spaengers gebleven waeren. Dus werde alleyncken tghehele lant bedurven. Ende was ygelick vervaert om hemselfs enichsins te verweeren tegen al tghunt van ongelijck als forsch ende gewelt oeck hoe swaer tselfde wesen mocht haer opquame, gemerckt // sij daerdoer⁺ hem altoos veel meerder ende swaerder vercraft ende beswaert vonden, doerdien want sij toch overmids die groete menichte van soudaeten als hier nu laegen altijts het onderspit delven mosten. Die mogende God is bekent wat deerlickheyt van suchten, kermen ende screyen op dese tijt in allen houcken is geweest.

Op den twalifden deser maent werde ons een missive gelesen wuyt der Goude gescreven, vermeldende hoe Dirrick Andriesz² oeck wuyt der Goude⁺ gescheyden was ende dat die goosen binnen der Goude haer hoofden wederom meerder opstaeken, sulx dat sij des Sonnedaechs voerleden S. Janskerck

+ Wuyt conincks volck treckt in Noordelant.

+ Voer Haerlem wert gescoten.

+ Groete armoede en sterfte.

1 Het begraven in matten kwam in de gewone tijden alleen bij de armen voor.

+ Crommenie wert verbrant.

+ f. 100 r.

2 Dirck Andriesz, in de vroedschap en 1560 etc. schepen te Gouda. Hij trok een rente ten lijve van zijn zoon Andries Dircksz op Gouda (rek. 1572 fol. 85vo). Hij had een huis in eigendom te Gouda (kohier 1556 fol. 32vo). Na zijn uitwijken huurde aanvankelijk zijn vrouw zijn huis (rek. Houltman II fol. 7vo en rek. van Schawijck fol. 52vo), daarna zijn zwager Willem Dircxz (rek. J. Dircksz fol. 9). Op 28 Dec. 1576 legde Dirck Andriesz te Gouda de eed op de pacificatie af (ing. st. 29 April 1579). Waarschijnlijk was hij dezelfde als Dirck Andriesz Bokkenburg, die in 1603 het Oude Mannenhuis en in 1604 de Heilige Geest begiftigde (Walvis I, 173 en 203).

+ Oproer ter Goude.

[p. 184]

opgeloepen hadden ende aldaer die groetste docke luyden¹. Dat sij voerts oeck tot den Collaciebroeders² ende den Clarissen jammerlick gerumoert hadden, maer en werde niet gescreven int speciael wat dat sij bedreven mochten hebben.

⁺ Van Spaerendam werde hier geseyt, dat daer gereeschap gedaen werde van een casteel te maeken³. Ende worden seer vreeselick geschoten op Haerlem over nacht ende over dach. Hadden mede op desen dach die goosen met haer geleyen nu op een nieuwen wederom in het waeter geweest om die provandescepen van des conincks leger op te nemen ende oeck die visschers te verjaeghen. Ende wat brieven of ons gelesen werden oft wat tijdinge wij ontfingen, altijts quaeme ons gheen troost altoes, maer hoe wij die troest langer vertoufden, hoe wij ons desolater ende meerder bedrouft vonden. Oeck viel ons dit daerom veel te swaerder, omdat wij in ghenen brieven eenige vermaeninge ontfingen van den onsen, die ons sulx verduystert werden al hadden sij lange voer dese tijt deser werlt overleden geweest.

⁺ Der liep mede op desen dach tijdinge, dat die jonghe grave van Aerdenberch⁴ wuyt Spaengen gecomen was met brieven van commissie wuyt authoriteyt van den coninck an den staten van de landen harwerts over ende was wuyt die oersaeke dachvaert beroepen van de ghemeen staten tot Nijmwegen bij den hartoch, waertoe oeck die van Amstelredam nu al over twee daegen gereyst waeren⁵.

Vertelde mij mede op desen dach des pastoors van Wuytgeest sijn moeder, wesende een seer oude vrou, van de wreetheyt, die sij gesien hadde bedreven⁺ te werden van den soudaeten tegen haer volck ende sonderlinck dat sij oeck haer persoonlick van haer lijf ofgenoemen hadden een rock, daer sij mede gecleet was, twelck al te deerlick om hoeren was, maer en ontsaghen haer dese gheensins deesgelijx ende veel swaerder dachlix an te rechten tegens ygelick, daer sij over mochten, sonder eenich anschouwe te nemen van yemant, twaeren vrouwen ofte mannen, jonck, out, waerlick oft geestelicken. Seyse mij oeck ter selver tijde dese selfde vrouwe, dat als doen oeck onder veel andere mede een seer goet out man, die met een slede wech rede⁺ om te borgen sijnsselfs, sijns huysvrouwen ende // sijnre kinderen lijf,⁺ mede in groet beclachlick verdriet quaeme, die, doerdien dat sijn slede snovelde, van den soudaten onderreden worde ende selver met sijn huysvrou ter doot toe gequetst sijnde gedwonghen werde te sien, dat sijn drie soonen daer in sijn tegenwoerdicheyt doersteken ende vermoert werden, wesende dieselfde jonghe, cloucke vrijers. Och, wie soude dit sonder huylen

1 Op 8 Febr. 1573 werd met geweld de St. Janskerk geopend en daar een predikatie door de Gereformeerden gehouden (Kesper 423).

2 Kort daarna moet de Collaciebroederskerk verhuurd zijn aan Job Daemsz, die een rol had gespeeld bij de overgang van de stad en die tegen de wens van de prins zich bemoeide met het innen van de grafelijkheidstol (rek. Houltman II fol. 81, Walvis I, 345 en ing. st. 21 Aug. 1572).

+ Tot Sparendam wert reescap gemaeckt van een casteel.

3 Op 1 Febr. 1573 begonnen de belegeraars even ten Noorden van de stad aan het Spaarne een schans te maken (Wijn 92).

+ Die jonghe grave van Aerdenberch.

4 Charles de Ligne, graaf van Arenberg of Aremberg, geb. 1550, diende sedert 1570 onder Alva, werd gebruikt voor eervolle zendingen, trok zich daarna terug om pas weer later in het leger op te treden, st. 1616 (N.N.B.W.).

5 Op 9 Febr. 1573 reisden Jacob Cornelisz, burgemeester, en Mr. Marten Blockland, pensionaris, naar Nijmegen om Alva te spreken over verschillende zaken (rap. 1573 fol. 124).

+ Wreetheyt der geusen.

+ f. 100. v.

+ Onwuytsprekelicke wreetheyt.

[p. 185]

mogen bedencken? O God, siet neder ende verleent dat dese der menschen⁺ verwoetheyt doer dijn godlicke gracie toch eens versacht ende tot besaticheyt verandert. Gedenckt, dat wij dijn scepsel sijn ende oeck doer dijn bitteren doot wederom wuyt onser vijanden gewelt verlost sijn. Ende doer andachte van dit, soe ontfermet toch onsre, verhinderende dat soe groete verkeertheyt toch gheen voerspoedicheyt en heeft. Tot allen tijden hebt ghi den boesen wederghestaen ende haer sonderling bescaemt, dit doet nu wederom, bidden wij u met alre oetmoedicheyt. Ansiet die tribulacie, daer wij inne gedreven sijn, niet alleen van des weghen dat wij als ballingen nu achter tlant dwaelen moeten, gescheyden wuyt ons familie, possessie ende alle ons bloot, vrienden ende magen, twelck claerlick lastich ende overswaer is om lijden, maer oeck van weghen dat noch pijnlicker is, te weten dat wij gedreycht werden met hangen, doersteken ende andere moerderie mids noch der quaeder verwijt ende spiticheyt, waermede wij dachlix geoefent werden, hoerende dat wij toch gheen ontset ymmermeer sellen mogen crighen, dat wijt sellen moeten verliesen ende voerts dat deser goosen opstel ymmers niet quaet en is. Dese geperstheyt van ons siet o goedertierenste Heer an ende schickt u om ons te laetsten eens te vertroosten. Ontbindet den bant, waermede ons hart gestadelick gebonden is. Toont u mogentheyt ende voerhoet, dat wij niet en comen in twivelinge van dijn goetheyt, van dijn beloften ende van allet gheen ons die scriftuer getuycht, dat ghi altijts gedaen hebt bij denghenen, die wesende in swaere tribulacie haer toevlucht tot dij hebben genomen. Ymmers is, o Christe Jhesu, dijnselfs godlick woert, waermede ghi ons noodet dat wij in ons benautheyt ons tot dij souden keeren om ontlastinge te verwerven: ‘Compt tot mij, soe wie belaeden sijt, ende ick sal u vermaeken’. Die propheet spreeckt oeck, als dijn persoon ons vertoenende: ‘Tot mij heeft geroepen die benaude ende die bedroufde ende ick sal hem verhoeren. Met hem sij ick in sijn tribulacie. Ick sal hem verlossen ende ick sal hem glorioes maeken’. Dit wilt onder menich ander dijne beloften, o goetste Heer, gedencken ende merckt nu ons bedroufde toeganck tot dij. In de uterste benautheyden sijn wij gecomen, wij en konen niewerts bemercken dat ons eenich vertroestinge van yemant te verwachten staet ende siin claerlick wel dat wij als scapen in der wolven gewelt sijn ende sijn seker dat wij van dien verslonden sellen werden, tensij // ghi, o God, ons geweldelick beschermet. Soe coemen wij nu tot u in groeter⁺ benautheyt onser harten, met diepe oetmoedicheyt u beclaegende onse swaericheyt, wel wuytmondelick belijdende dat wij toch als nu ons anders nieuwerts en weeten te keeren dan tot dijn vaderlickheyt. Bidden hierom u, dat ghi ons nu wilt verleenen ende gheven tgunt ghi ons belooft hebt, te weeten vertroestinge in soe deerlicke desolaetheyt ende in soe vreeselicke dreygementen, als ons nu is overgecoemen. O Heer vertroest ende ghebiet dese oproerte, dat sij besaticht, ende wij sellen u dancken ende loven in der ewicheyt, want u godlick woert en mach niet tegen staen. Soe wij dickmaels tot dijn goetheyt geroepen hebben, soe bidden wij noch dat u gelieft met een wonderlicke haestige verlossinge ons te verbliden ende sulx bij ons te doen, dat ygelick gedwonghen wert te bekennen ende te belijden dat ghi wonderlick ende machtich sijt, tot glorie van dijn godlicken naeme ende confuys met scande alre boesen, soe wie haer oyt tegens dij verset hebben.

+ Toeroupinge tot God.

+ f. 101. r.

[p. 186]

⁺ Op den dertienden deser maent werde wederom swaere tijding verbreyt, als dat tot Aelsmeer veel gosen gecomen waeren, die haer daer bescansten ende nu die van Amstelveen groete last ende swaer verdriet andeden, nemende haer beesten ende ander quaet doende.

⁺ Van Utrecht werde geseyt, dat daer nu mede geleyen toe ghemaeckt werden, waermede men voerhadde die provande convoy te doen tegens den goosen, die seer naerstich waeren om dieselfde op te nemen.

Der ghinck oeck fame, dat die Spare voer Haerlem nu gedampt waere, soedat mer met paerden wel over mocht rieden¹. Ende en konden noch niet vernemen, waerdoer wij enichsins vertroest mochten werden.

⁺ Op den veertiende deser maent quaemen die grave van Boshuy met den cornel van Vrieslant, die heere van Bilgy, wuyt den leger binnen Amstelredam ende spraeken met den cappiteynen van den oerlochscepen.

⁺ Haerlem werden noch continueerlick beschoten ende men seyde, dat daerinne noch met schuyten gebrocht was provande. Die menschen sach men hier geheelick troeren, als die bevreest waeren niet wetende wat haer noch soude mogen overcoemen, overmids dat sij saeghen dat dese saeken haer soe swaerlick ophieven ende alle dinck soe weynich vordelde. Yghelick sorchde swaerder dan swaer ende men beghan te murmureren in verscheyde manieren. Die een weet dese ongeluck van tweynich vordelen in den tegenwoerdige crijchshandelinck den hartoch Albano, die ander den⁺ Spaengers haer overdaedicheyt. Sommige leydent op die negligentie van den capiteynen. Maer tgunt ongetwifelt die meeste saeck was, hier letteden seer weynich menschen op, als die ghemeen overtredingen in den geboden Goods van ons allen, waerdoer wij genouch soe verre gecoemen waren dat wij Goods vrese al heel bevonden werden verworpen te hebben. Ende⁺ bleven hierdoer even bedrouft. //

⁺ Op den vijftiende deser maent hadden die gosen des snachs tevoeren gemeent, dat sij thuys ter Hart ingenomen hebben, maer voerquaeme haer een vaendel wuyt die stadt van Amsterdam, die in deselfde nacht subitelick van dies gewaerschuwet sijnde terstondt daerwerts trock.

⁺ Men was mede op desen dach seer doende om den Overtoom bij den stadt te doergraven, mids doer den trompet hiertoe den lantluyden ontboden hebbende, ende werde dit gedaen dat men seker scuyten met geschut in die Meer socht te brengen om daermede den gosen te beletten van Haerlem te vitaelgiëren. Die vorderingen int maeken van de drie nieuwe geleyen worden seer gedreven ende men hoorden veel van der goosen gewelt ende starckte opt zeede.

⁺ Oeck hoorden wij, dat die stadhouder, grave van Boshuy, naerstelicken versocht dat ons oerlochscepen haestelick souden toegemaeckt werden. Maer van Haerlem bleef nu geheel stille ende verloeren veel menschen die moet van cortelick daerof een goet eynde te ontfangen, om des wil want sij daer binnen soe forsch bleven ende oeck daerom want die stadt niet te vollen belegert en was, soedat mer genouch wuyt ende inne mocht. Der werde veel benautheyts gesien in menighe menschen, die gestadelick hoepten van eenichsins vertroest te werden ende haer altijts dieper saeghen te

+ Tot Aelsmeer comen veel guesen.

+ Geleyen werden oeck tot Utrecht gemaeckt.

1 Waarschijnlijk wordt bedoeld de brug, die de belegeraars begin Febr. 1573 over het Spaarne legden (Wijn 92).

+ Boshuy ende Bilgy comen tot Amsterdam.

+ Wonder van Haerlem.

+ Merckt wel an.

+ f. 101. v.

+ Die guesen soucken thuys ter Hart in te nemen, maer twort hem belet.

+ Die Overtoom wert doergraven.

+ Doorlochscepen werden wederom toegemaeckt.

[p. 187]

coemen in haer benautheyt, als vindende haer buyten raet, doerdien want⁺ sij nu al verteert hadden dat sij wisten te gripen ende te raepen ende gheen middelen en saegen waerwuyt sij voerts haer noottruft souden mogen vinden. Twelck oeck seer veel dede nae ons verstant, dat der soe menich an een quael quaemen ende bij hoepen sturven wuyt den ballingen, als pastoren, priesteren, religiosen, burgemeesteren ende andere treffelicke ende goede catholike menschen. Mede vonde ick mijselven dickmaels in soe groete benautheyt, dat het qualick te scriven is, doerdien want ick diep insach in wat deerlick perket dat ick nu gecoemen was, als wesende sonder thuys, niet wetende werwerts ick mij keeren soude, wel merckende dat ick tgoede convent daer ick was seer beswaerde ende den goeden pater benaude ende⁺ ontvrijde. Ick sach oeck an, dat ick toch mettertijt ruymen most, alsoe tconvent ymmers in mijn niet gehouden en was, twelck mij veel te veel deuchts gedaen hadde. Ende merckende voerts, dat ick gheen plaets conde verdencken, daer ick onderhout soude mogen vinden, ende dat oeck van mij nieuwerts mocht gereyst werden, daer ick niet in vrees most wesen van gevangen, gespannen, gehangen oft anders vermoert te werden, soe werde mijn hart dickmaels alsoe benaut ende overstolpen, dat mij die doot scheen te overvallen. Jae mijn docht dickmaels, dat het insien van mijne peregrimagie mijn hart ge // heelick doorsnedet. Ende brochte met dusdanige⁺ swaere gepeynse altemet veel tijts over, soedat mij tot sulcke stonde niet anders in mijn sinnen ontfangen mocht werden.

Op den XVIen dach deser maent werde wederom een missive vertoent van den hartoch gesonden, inhoudende dat sijn wille was, dat die van Amsterdam souden scriven an haere naestgelegen steden, hoe die conincklicke mayesteyt geneycht sijnde tot bermherticheyt nu goedertierlick peredoneerde ende in genade ontfinck allen revolteerde steden, sulx dat hij⁺ beloofde dien gracie ende verghiffenisse van allet gunt voertijts bij hemluyden dese turbel angaende bedreven mocht wesen, soe verde dieselfde steden haer vouchden ende schickten binnen die tijt van vijftien daegen nae datum haer dit gebleken soude wesen te wedercoemen onder des conincks obediëntie, haer vriënde van der goosen tyrannie¹.

Op desen dach quame wederom doer Amsterdam tot het leger veel⁺ boscruyt, clooten ende ghelt met convoy van veel knechten. Ende werden diep in den avont die trompet geblasen met wuytroupinge, dat alle lantluyden wesende in den stadt haer metter haest mosten schicken te ghaen⁺ buyten sint Anthonis poert ter plaetsen, daer die goesen in de voerwinter den dijck bijnae doergesteken hadden, sulx boven op sint Thomasavont² genouch geteykent staet, om denselfden dijck, die noch onbesturven³ was ende tegenwoerdelick nu gewelt leedet doer den wint, die geweldelick woy, te helpen tegens imbreck.

Voerts van Haerlem werden meer niet altijts geseyt, maer bleve daervan groete stilte als daechs tevoeren, soedat hierdoer ons moet altijt meerder

+ Groete benautheyt der menschen, waerdoer veel qualen ende sterven.

+ Mijn benautheyt.

+ f. 102. r.

+ Perdoen.

1 Deze brief van Alva is gedateerd op 10 Febr., op 16 Febr. 1573 zorgden de burgemeesters van Amsterdam voor de verdere verspreiding (Ter Gouw VII, 83/84).

+ Anvoert tot het leger.

+ Die lantluyden moeten te werck.

2 20 Dec.

3 Hiermee moet bedoeld zijn, dat de dijk na de vernieuwing nog niet genoeg was samengeklonken.

[p. 188]

ontviel. Ende bleven noch binnen Amsterdam die stadthouder Boshuy met den heer van Bilgy, cornel wuyt Vrieslant, becommert met ordineren van scepen, die op die Meer souden vaeren tegen den gosen.

Op den seventiende deser maent geboerde, dat ick mij wederom geheel van harten benaut vonde, doerdien dat ick sach, dat die verkeertheyt onder den menschen even gestaedich bleve. Mijn docht, dat nae alle dinck hem anstelden die hope van tlant ymmermeer wederom in sijn geschicktheyt⁺ te coemen al heel wechliepe. Ende ontfinck hierdoer verscheyde gedachten, waermede ick mij oefende, gepeynsende waerwerts ick mij keeren soude. Op deen stonde sach ick nae Coelen, op dander nae Loeven. Somtijts docht mij ick wilde nae Ytaliën, somtijts waende ick in Vlaenderen. Ick hadde mede voirnemens van te besoucken, of ick int een of het ander convent gheen plaets soude mogen vinden. Maer wat ick van dusdanige gepeynsen begreep, ick vonde altijts wat, tghunt mij propoost nootlick dede veranderen, alsoe ick mijn natuer wel kende ende mij ombequaem vonde om in mijn oude dagen doer tlant te dwaelen. Ende was hierdoer als één⁺ sonder ende teynden raet, niet siende wat ick // toch beghinnen oft doen soude. Ende en sach gheen ander troost dan an ons lieve Heer aleen, alsoe⁺ toch van gheenen sijden hem enige hope verhief van verlossinge. Anbaede hierom den goedertieren Jhesum ende buychde mij voer sijn moegentheyt soe oetmoedelick als ick mocht, hem biddende in maniere hiernae bescreven. O Heere God, scepper hemelrijcks ende aertrijcks, die van beghin of altijts dijn bermharticheyt over dijn creatueren getoont hebt, niet voer genouch houdende dat ghi ons altsaemen eerst van niet gescaepen ende gemaeckt hebt, maer hebt ons anderwerf willen hermaeken, als wij in ons doer sonden dijn sceppinge hadden verduystert, mids tot ons sendende dijnen eenigen geboeren soon, angedaen met onse stervelicke natuer, diewelck oeck voer ons misbruyck deerlick eylacie gepinicht, gegeselt, gecruyst ende gemoort is. Met dese grondeloese dijnen ontfermherticheyt wilt ons nu toch vertroesten ende instorten kennisse om tgunt te beghinnen, waermede wij tot dijn alderliefste wille te volbrenghen mogen vinden die naeste weghen. Maeckt ons hart open, ontnemet ons dit swaere troeren ende doet ons toch in dij verhoeget werden. O God, siet an die onwuytsprekelicke verwoestheyt deser raesende menschen ende bemerckt wat overlast doer dese gedaen wert dijnen oetmoedige dienaeren ende hierdoer ontfermet u onser. Wij hebben dickmaels an u genaede versocht, veeltijts hebben wij om u bermherticheyt geroepen ende ons en is noyt yet verdriets opgecoemen of wij hebben ons toevlucht altijts tot dij gemaeckt. Ende hoewel wij ons noch altijts in meerder ende swaerder vreese vinden, soe is nochtans ons vast betrouwen in dijn godlicke vaderlickheyt, dat ghi onse kermen met onse suchtende gebeden niet versmaet en hebt, noch tegenwoerdelicken oeck niet en veronwaerdicht. Ghi werckt wonderlick tot ons vertroestinge, oeck sulcks dat ghi doer het opdoen vant alderswaerste ons die volcoemste blijschap weetste in te voeren. Ende ghi vertreckt somwijlen mede onse gebeden, omdat ghi ons oefenen wilt ende proeven of wij dij oeck getrouwe bliven ende mede om dijn vertroestinge ons soeveel soeter ende genuchlicker te maeken, soe die nae lange vertoeven te laetsten met veel suchtens vercregen wert. Soe wij dan menich reys voerheen beleden

+ Twivele, waer ick mij keeren soude.

+ f. 102. v.

+ Ghebet.

[p. 189]

hebben, dat wij u alle macht toebetrouwen ende niet en twivelen of ghi sijt goet ende dat ghi ons helpen wilt, soe is ons geloeve noch tot u ende en twivelen niet of ghi sijt van als ons te verleenen machtich. Bidden hierom dij // wuyt alre harten, dat gi te laetsten ons toch dijn godlicke aensicht⁺ wilt vertoenen ende allen menschen kennisse gheven van dijn wonderheyden doer sulcke verlossinge, waerdoer wij ons verblijt mogen vinden als metterdaet ondervindende dat ghi der ellendiger kativicheyt niet en vergheet, maer daertoe dijn godlicke gracie bekeert. O Heer, verhoert ende soe wij voerens dickmaels gebeden hebben soe ghevet dijn heyligen naeme glorie, maer bescaempt dijnen vijanden, opdat wij u dienaeren wederom eens in u verblijdet mogen werden.

Op desen dach ontfinge ick een missive wuyt Delft van ons prior van⁺ Syon, inhoudende nae veel andere swaericheyt oeck dat die schoene conventen buyten Delf als Syon ende andere deerlick geruineert ende ofgebroken werden.

Voer oeck die stadthouder Boshuy op desen dach wederom nae Haerlem, met hem hebbende des stadts twee gheleyen ende alle die oerlochboets.

Der liep oeck fame van sekere victorie, die ons volck gehad hadde tegens⁺ den scepen van Vlissingen, soedat men seyde dat haer ammirael¹ gescoten was in de gront ende die vice-ammirael gevangen².

Op den achtiende deser maent quaem tijdinge, dat daechs tevoeren voer Haerlem onder die begraven walle daer boscruyt geleyt was den brant daerin gesteken was ende dat daerdoer een guet stuck van den stadtmuer⁺ met die walle opgebursten was. Maer ten hadde soeveel niet geopereert, als men wel gewaent hadde. Men schoet hiernae op dieselfde plaets gestadelick van die tijt dattet angesteken was tot den laeten avont toe van desen tegenwoerdigen achtiende dach, soewel overnacht als overdach. Twelc gedaen werde, omdat men tgeborsten gat wilden openhouden ende wijder maeken. Der werden dickmaels geseyt van stormen, maer die daeghen ghingen verbij ende voerts en worden van dies niet vernoemen.

Binnen Amsterdam saegen wij, dat op dese tijt toegemaeckt werden⁺ veertien schietschepen³ om op die Meer te vaeren.

Op den negentiende deser maent sach ick, dat wederom doer Amsterdam⁺ nae het leger trocken ontrent vijftich paerden met drie Bruynswijckse waegens, daer in ygelicke waegen ghingen vier paerden.

Sach mede, dat die scepen daer recht voer of geteykent staet op desen dach ofvoeren ende voeren den Regulierspoort wuyt ende nae den Meer.

Van der Goude hoerden wij wederom, dat daer die schoene nieuwe toegemaeckte⁺ kerrick gesmeten ende ontsiert was, maer hoepten nochtans een beter⁴.

+ f. 103. r.

+ Syon wert ofgebroken.

+ Victorie voer Vlissingen.

1 Ewout Pietersz Worst, admiraal van Zeeland, st. 9 of 10 Mei 1573 (Van Haecht II, 277). Hier moet met ammirael echter bedoeld zijn het admiraalschip.

2 Jan de Moor, geb. Vlissingen, vice-admiraal van Zeeland, sneuvelde 21 Mei 1573 (Van der Aa A. sub Vlissingen). Het bericht omtrent deze slag is echter onjuist.

+ Die walle ende muer tot Haerlem springen op.

+ Scepen op de Meer.

3 De gewone term is schietschuiten. Zij werden in Amsterdam voor bepaalde veerdiensten gebruikt.

+ Treck van ruyteren.

+ Van der Goude.

4 Op 18 Febr. 1573 besloot de vroedschap het kruis uit de St. Janskerk te laten wegnemen (Kesper 425).

[p. 190]

⁺ Van Delft ende van Leyden ghinck tijding, dat ygelick naerstich was om sijn stadt noch altijts starcker te maeken als die niet minder en dochten dan dat sij haer onder subjectie wilden gheven onder den coninck.

Der werden oeck met den trompet omgeroepen, dat alle lantluyden, den stadt subject, haer mosten vinden met scoppen ende spaden bij den Haerlem⁺ // se poort op een sekere tijt op peyne van lijfstraf, ende werden dese arme menschen aldus gedwongen sonder arbeytsloon op haer selfs cost. O benautheyt,⁺ o ghemeen alre menschen bangicheyt. O God, salt ghi dese afgriselickheyt aldus gestaedelick verhengen? En salt ghi niet te laetsten bermhertich worden? Och siet neder ende ontfermt toch onser. Schoert dijnen hemelen ende laet ons dijn genaede ontfangen. Coemet ons te baeten ende laet ons vernemen, dat ghi ons niet al vergheten en hebt. Soe ghi u hebt laeten verbidden van het Cananeetse vroutken, dien ghi voerens lange u liet bidden, maer nochtans te laetsten verhoerde, soe doet mede ons. Ghi hebt ons tot noch toe dravende¹ gehouden ende ghi hebt wel gedaen, alsoe ghi toch rechtvaerdich sijt ende onse sonden swaere straffinge eyschen. Maer laet, o God, dijn genade toch dijn rechtvaerdicheyt verwinnen ende verhoert ons te laetsten, ons oeck gunnende dat wij van dij hoeren: ‘U geschie nae dijnen begheeren’. Merckt an onse crancheyt ende wilt ons genesen, wilt ons helpen ende wilt ons vertroosten. Amen.

⁺ Op den twintichsten deser maent worde een missive wuyt Utrecht gesonden, die vermelde dat Swieten te Delft geweest sijnde wederom ter Goude gecoemen was met hem brengende veertich soudaeten, die het casteel bewaeren souden. Ende ontliep hierdoer den goede menschen haer hope van weder te mogen coemen tot die obediëntie van den coninck sonder groete destrucktie van haer stadt.

Op desen dach is mede geschiet, dat die gosen wederom in Waeterlant sijn gecoemen ende hebben gearbeyt om die scansen van ons volck, die daer nu laegen, in te crijgen, maer sijn te laet op geweest, want ons volck⁺ haer tegensstonden, sulx dat sij voer dese tijt ruymen mosten. Der quaem vandaen een schuyt met gewont volcks binnen Amsterdam, maer ofder van haerluyden gebleven waren en verhoerden wij niet.

⁺ Van Haerlem werde hier geseyt, dat wederom seker scepen daerin gecoemen waren, twelck menich mensch een verscrickinge was.

Voerts continueerde gestadelick die groete benautheyt ende bangicheyt, die den dorpen ende den lantluyden op dese tijt hoe langer hoe swaerder overquaeme, alsoe toch al tgunt die crijchsluyden anrechten daer men of hoerde maer was van branden, blakeren, roeven, hangen ende vangen.

⁺ Die ballingen, wesende die goede wuyt den steden gevlucht om der godloeser ongeschicktheyt wille, dese en saeghen noch niet waerdoer haer eenich ontset mocht coemen, dan alleen wuyt die wonderlicke mogentheyt Goeds, die wel doen kenne tghunt onse oeghen schijnt onmogelick te sijn. Troerden hierom ende werden altijts benauder als wij op tgunt wuytwendelick⁺ angerecht werde ons sinnen keerden //, maer verclouckten ende versterckten onsselven als wij hiertegens bedochten des Heeren sorrichvuldicheyt voer ons, die sulx is dat hij nymmermeer en sluymert nochte en slaept ende tot

+ Delft ende Leyden maeken haer sterck.

+ f. 103. v.

+ Alre menschen bangicheyt.

1 Blijkbaar gebruikt in de betekenis van onrust.

+ Swieten coemt ter Goude.

+ Die guesen moeten ruymen.

+ Guesenscepen comen in Haerlem.

+ Benautheyt.

+ f. 104. r.

[p. 191]

dien tijden sijn goetheyt aldermeest toont als hij voerens geschenen heeft alre swaerlickste vergrampt geweest te sijn.

Op den een ende twintichsten deser maent quaemen die goesen weder in Waterlant ende schermutsden daer tegen ons volck lange tijt, maer werden⁺ verdreven ende int ofwijcken soe stichten sij brant an sommige huysen aldaer. Desgelijcks stichten oeck daerontrent andere goosen brant, die met scepen daer gecoemen waeren, ende zeylden oeck terstont van daen. Tot Amsterveen waeren mede op dese tijt sekere lantluyden nu op een nieuwen van haer beesten beroeft.

Die grave van Boshuy reysde op desen dach weder nae het leger tot Haerlem, als hij nu een dach binnen Amsterdam geweest was.

Voerts werden op desen dach niet sonderlincks vertelt ende bleef heel⁺ stille tgunt die leger anghinck niet anders dan ofder gheen leger geweest hadde.

Ons werde ons hart soeseer gepinicht, dat wij verdriet ontfingen van des dat wij der Goude oyt verlaten hadden, ende quame dit doer oersaeck eensdeels, omdat wij ymmers niet altoes van ons volck conden verhoeren, twelck ons toch dootlick quetstede, alsoe wij met dien nacht ende dach becommert waeren, ende voerts doer groete vreese, dat ons docht des Heeren verhengenisse te moeten sijn dat dit lant sijns kennisse¹ ontnoemen soude werden, overmids onser alre groete misbruyck. Hier reesen ons soe verscheyde quellingen, dat ick tselfde niet genouch wuytdrucken en mach, ende werde sonderling gequelt met voornemen van ons te moeten verhuysen ende in vreemde landen te begeven. Maer wel insiende tgunt besloten was⁺ in soe onbekende reys te anvaerden, hierdoer geboerde dat ons hart geheel vercleynde, ons moet ons altemaelen ontviel ende genouch verdwinden in vleysch ende in bloet. Wij saegen ons eerlicke staet an, daer wij wuyt verstoeten waeren. Wij letten op ons ouderdom, op ons teerheyt ende op ons mijdende scamelheyt. Ende hiertegens stelden wij het swaere wuytgaen, twelc hier vallen most van een ontscamel aensicht te moeten toenen, van ons onder andere te moeten buygen, van op onsselven te moeten staen, van nymmermeer versekert te sijn, waer wij gevoet soude werden ende wie onser in sieckte ofte suchte ghaede slaen soude. Die leser kan hier bij hemselven⁺ wel sien, wat strijt ende geperstheyt ons hier overgecomen is. // Ende oft ymmers gescreven wilde wesen, soe ist seker, dat ygelick wie⁺ ons sach genouch conde verstaen dat wij vol droufheyts waeren, soe ingedaert, moeloes ende verslaegen toochden hem ons geheel weesen. Maer betrouden noch altijts op onse lieve Heer, dat hij niet soude mogen laeten van ons doer een sonderlinge manier noch te vertroesten, oock hoe vreeselick ende wonderlick hem alle dinck tegens ons scheen te verheffen. Ende suchten hierom, kermende ende weenende, mets den almogende God in alle oetmoedicheyt biddende dat hij ons toch gewaerdichde te stercken tegens alle cleynmoedicheyt ende voerts sijn goetheyt wilde toenen, soe haest hem dat ons salich docht te sijn.

Op den XXIIen deser maent werde ons vertelt, dat in de nacht voerleden⁺ die gosen wel met sestien scepen geweest hadden in Waterlant ende

+ Die guesen stichten brant.

+ Stilte van de leger.

1 Gebruikt in de betekenis van kennisse van God of geloof.

+ Swaere geperstheyt mijnsselfs.

+ Merckt.

+ f. 104. v.

+ Victorie over onse sijde.

[p. 192]

schermutsden tegens ons volck, soedat wij daer wel vijf man lieten, mae werden die gosen evenwel ofgeslaeghen ende lieten hierover een veertich mannen, die ghescoeten werden.

⁺ Van Vranckrijck hoerden wij, dat die coninck aldaer Ritzeel¹ wederon in sijn obediëntie hadde.

Men seyde, dat tot Egmont nu nedergeleyt waeren twee vaendelen gosen.

Van Haerlem bleeft op dese tijt noch geheel stille, sulx dat daer of nu niet met allen geseyt werde ende der en werden oeck gheen scieten altoes gehoert.

⁺ Van tconvent der Regulieren² binnen Leyderdorp buyten Leyden vertrock ons desselfs convents prior³, dat nu geworden was der leprosen woeninghe.

Och Heer, wederhout toch dijn roede ende en slaet ons niet tot die gehele bedervinge. Siet an, dat in u wingaert verwoestheyt gewrocht wert, dat dijne werckluyden in dijne wille niet vordelen en mogen ende dat sij⁺ seer swaere vervolghinghe lijden. Dit merckende wilt, o God, onser ontfermende genaedich wesen ende verleent dat dijn propheten ymmers waerachtich bevonden werden, die ons tot dij roupende ons opelick toegeseyt hebben dat noyt yemant in dij hoepte, die bescaempt bleve. Laet ons openbaerlick bliken, dat ons oerdelen, waerdoer wij doer soe groete tribulatie, als nu ontelber doochtsaeme is overgecomen, lichtelick wuytspreken dat ghi haer verlaeten hebt, verkeert sijn ende dat ghi, o goedertierenste Jhesu, waerachtich sijt, mids desen overvallinge te ghebruycken tot een middele van een sonderlinge wederkeere ende vertroostinge. O genaedichste Heere, o bermhertichste God, keert toch dijn swaerlicken toerne van ons, coempt ons haestelick te hulp, verlicht ons, helpt ons, ons vijanden crenckt ende goetlick doet met ons, want ghi ons God, ons Heer ende onse vader sijt.⁺ Alleen tot u maeken wij ons toevlucht. // Ons ooghen boeren wij tot u. Ende en weeten ons nieuwerts te keeren dan tot u, vervaert sijnde van die dreigementen welcke ons onse vijanden gestadelick doen. Weest hierom indachtich dijnre genaedelickheyden, welck ghi van beghinne of met dijn creaturen gedaen hebt, ende en verwerpt ons niet geheelick. Staet op ende weest opgegort tegen onse vijanden om u tegens haer te wreken. Siet an haer verwoestheyt met haer verworde quaetheyt ende ontfermpt u over onse verbaestheyt, vertoenende dat ghi waerachtelick sijt haer Heere ende onse genaedige vader. Och Davids soon ontfermt ende doet met ons wonderlick, geeft gracie, verleent een teyken, waerdoer wij eenichsins verstaen moghen dat ghi onse benautheyt niet leech en staet, maer ons alleen tot noch toe geprouft hebt om doer sulcke tribulacie in meerder vroechde ende blijschap te brengen. En gedoocht niet, dat die woerden dijnre lippen, daer gi onsselfs mede belooft hebt dijn vertroestinge soe wanneer wij benaut sijnde u anroupen, metterdaet niet bevonden werden onwaerachtich^a te

+ Fame van Ritzeel in Vrancrijck.

1 Dit bericht omtrent la Rochelle is onjuist.

+ Leyderdorp ist Leprooshuys.

2 Reguliere Kanunniken van St. Augustinus van Engelendaal, aangesloten bij het kapittel van Windesheim (M.B. II, 114).

3 In 1563 was prior Cornelis van den Berge (Overvoorde inv. 718).

+ Gebet.

+ f. 105. r.

a Hier stond eerst en terecht: ‘waerachtich’. Het ‘on’ is later toegevoegd.

[p. 193]

sijn. Och Heer, laet dat ymmers niet geschien, maer gheeft dijnen naeme glorie ende toent u te wesen <soe ghi in der eewicheyt geweest sijt> die waerachticheyt selve. Ende en laeten onse voergaende sonden dijn glorie niet verduysteren, maer hierdoer doet meer openbaeren dijn onwuytsprekelicke bermherticheyt, alsoe ons toch grondelick leet is alle tgunt wij oyt tegen dijn godlicke geboden bedreven mogen hebben. Tghunt dijne heylige apostel ons van dijn goetheyt geleert heeft, dat bewijst nu, te weeten dat daer meest dijn genaedicheyt wuytsteeckt, soe waer die sonden overvloyen. Jhesu Christe gebenedijt, en wilt toch ons arm gebet niet versmaeden, verhoert, bidden wij u, niet alleen in tghunt ons persoonen angaet, maer aldermeest over die gemeen desolatie van die heylige kerck, daer ledekens of sijn die goodsvruchtige nu geperste catholike menschen. Ontfermet u over het deerlick loepen ende schuylen van haer, onderbrengende haer vijanden, sulx dat dese te laetsten haer vinden in vrijdomme om sonder vrese tot u te loepen. Verlicht oeck met een sonderlingen troest allen denghenen, die onder dese ongeschickte gehouden ende deerlick getribuleert werden, verhindert dat sij gebruyck moghen hebben soe van dijnen heylige diensten, hoochwaerdige sacramenten, als van die predicatie dijns godlick woertds. Weest toch deser genaedich ende doet haer kennisse crighen, dat sij van dij ymmers niet verlaeten nochte vergeten en sijn.

Op den XXIIIen deser maent werde ons van Leyden vertelt, hoe daer⁺ gevaeren was eene Cornelis Woutersz¹, die voer de geheele stadt gerekent werde te sijn een goet rechtop catholiik man. Dese goede mensch, wel merkende hoe ongodlick dat binnen Leyden geleeft werde, soe heeft hij hem vandaen willen // scheyden ende is geboert dat hij met een ladder over⁺ die stedevest geclommen is, meenende hem metter selfde ladder voert te bruggen over tgene gebijt was in de stedegraft, alsoe dieselfde graft bevroeren lach wesende noch winter. Ende is geschiet, dat dese ladder hem beghevende overmids haer cortheyt dese goede man verdranck. Als dit des morgens vernoemen werde, soe sijn die gosen met verwoetheyt gecoemen ende hebben dese verdroncken mensch wuyt het waeter gehaelt, bij dien haer niet anders hebbende dan of sij wilde beesten hadden geweest. Eerst tischden sij den gemeente tegen desen doode mensch, veel bitterheyts met smeechheyt van hem sprekende, hem lasterende als een verraeder. Hiernae leyden sij hem in de poert met een brief op sijn borste, daerinne gescreven stonde tgunt sij waenden dat hem tot schande soude sijn, ende lieten hem alsoe tot bespottinge van alle menschen daer leggen twee gheheele daegen. Voerts hinghen sij hem binnen den stadt an den galghe, tot spijt van alle sijn vrienden ende andere goede menschen. Ende te laetsten als tlichaem onbequaem soude werden om voert van den menschen besien te werden, soe hebben sij dat van die galch genoemen ende hebbent voert met alle versmaetheyt wederom buyten anderwerf an den diefgalge gehanghen, daert sommige dagen gebleven is, maer is evenwel te laetsten doer goede menschen daer vandaen gedaen ende begraeven.

Die leser leyt dit over ende sal wel sien tot wat verblintheyt die boosheyt⁺

+ Sonderlinck gesciedenisse tot Leyden.

1 Naar aanleiding van het verraad, dat op 1 Febr. 1573 aan het licht kwam (vergel. fol. 97vo) trachtte Wouter Cornelisz in de nacht van de volgende dag te ontsnappen en verdronk daarbij. Op 5 Febr. werd er justitie over zijn lijk gedaan. (Orlers 567).

+ f. 105. v.

+ Merckt.

[p. 194]

den mensch brenget, alsoe hier genouch gesien wert dat tegen die natuere is. Als eertijts oeck die alderquaetste tegen malcander questie cregen, soe pleech die questie terstont als eenich van die partie gesturven was niet alleen op te houden, maer oeck sach men dat die overbleve perde den gesturven bescreyde ende beclaechde, sulx dat hierwuyt een out segswoert geresen is: ‘Wilt ghi beclaecht wesen, soe wert een lijck’. Maer dese toenen haer heel onnatuerlick, niet alleen sonder droufheyt ofte beclach sijnde over den doode, maer oeck die onwaerdicheyt, smaecheyt, ende spijt andoende. Och laet dit wel geëercaut werden ende tot ofraedinge van de boosheyt dickmaels met verwonderinge in verscheyde plaetsen vernieuwet ende vermaent werden. Altijts sij dese des gesturven ende dus deerlicken mishandelde goede man sijn naeme in des Heeren benedictie ende sijn ziele in de hemelsche ruste onder den heyligen martelaeren. Amen.

⁺ Op desen dach hoerden wij noch vertellen, dat die goesen in groete getale wederom wuyt Haerlem tot des conincks leger gevallen waeren, maer werden haer nu sommige doer den ruyteren, die tot haer inreden, ofgeslaeghen.

⁺ Op // den XXIIIIen deser maent werden ons geseyt, dat daechs tevoeren wederom veel gelts gecomen was binnen Amsterdam om daermede te betaelen den gesellen van de oerlochschepen.

⁺ Werde oeck op desen dach met die trompet ofgeropen, dat die lantluyden wederom op mosten om het ijs, twelck noch in de mont van den Meere bij den Overtoom lach, te bijten ende den scepen, die overmids het ijs tot noch toe hier gebleven waeren, doer te helpen. Ende was dit gebod al mede op peyne van lijfstraffe.

⁺ Men sach oeck, dat ontrent Amsterveen op desen dach wederom brant gesticht was, ende verhoerden voerts niet van den crijchshandelinghe, maer bleve daervan een groete stilte niet anders dan ofder gheen crijch ontrent geweest waer.

⁺ Op den XXV deser maent quaeme tijdinge, dat den gosen van ons volck op die Meer benoemen waeren vier damloepers gelaeden met tarwe, gerste havere ende oeck turf, welck daer quaemen om tot Haerlem ingevoert te werden.

Men seyde oeck, dat die missive, doer dien van Amsterdam wuyt beveel van den hartoch beroerende tperdoen¹ an Dordrecht gescreven, die van⁺ Dordrecht danckberlick ontfangen hadden, versouckende drie andere missiven van gelijken tenoere, één an hem, één an den ghildens ende den derde an de scutterie. Ende begeerden sulx, omdat sij alleen gemoyt sijnde niet souden schinen als seditioes, meenende dat alle dinck beter vallen soude als van verscheyde sij den dusdanige saeken verspreyt werden ende daerop dan vergadering gemaeckt werde. Hadden hierom die van Amsterdam tot haer begeerte dese drie missive sulx gesonden tot den voirn. persoenen ende baden wij wederom onse lieve Heer met alre oetmoedicheyt, dat hij toch gewaerdichde dit werck te gebruycken tot een sonderlinge middele van een wonderlicke verlossinge deses ons lastelick verdriets, waerom wij voertijts hem soe dickmaels angeroepen hadde.

+ Wuytval van den Haerlemsche guesen tottet leger.

+ f. 106. r.

+ Men bijt het ijs.

+ Ontrent Amstelveen is brant.

+ Den guesen wert provant benomen.

1 Vergel. fol. 102ro.

+ Tijdinge van Dordrecht.

[p. 195]

Van der Goude werde mij op desen dach geseyt, dat daer bij malcander⁺ woenden ons medebroeders in een gehuyert huys, die pater van die Magdaleenen, heer Adriaen, met heer Wijnaert¹ ende deden tsamen coemenschap.

Men seyde voerts, dat onder den gosen gedoot was een, genaemt capiteyn⁺ Crock² om saecke wil dat hij buyten sijn commissie gegaen was int sincken van een scip voer Amsterdam, dat toehoerde een van hemluyden. Werde hem mede te laste geleyt, dat doer sijn negligentie gesciet was dat ons luyden die preventie hadden van Waeterlant in te nemen. Ende noch⁺ oeck, omdat hij hem soe tyrannelick gehad hadde int vermoerden van een goet priester³, dien hij genouch van lit te lit gepinicht hadde. //

Op den XXVI deser maent geboerde, dat die scepen, die in de Meer⁺ gecomen waren om den gosen te verhinderen van Haerlem te vitaelgiëren, metten eersten der gosen galey machtich sijn geworden ende hebben dieselfde⁺ genomen mids overboert werpende sekere menschen, die daerinne waeren. Maer sijn naederhant die goosen met meerder macht gecoemen ende hebben ons volck dieselfde geley wederom ontweldicht, nemende voerts van die onse een schip daertoe, waerwuyt die bootsgesellen haer salveerden, maer werden die Waelen die daerinne waeren veelal om hals gebracht ende liepen ons andere schepen voer. Twas den benauden die dit verhoerden een groete bangicheyt haerder harten, overmids dat sij wel insaegen dat die mogende God noch niet versoent en was van sulcke sonden, waerdoer hij dusdanige plage den werlt dede overcoemen, maer mosten paciëntie hebben ende beghaven haer gestadelick tot denselfden Heer te roupen ende te bidden om genaede ende bermharticheyt.

Op desen selfden dach quaeme die van Amsterdam sonderlinge troest,⁺ wuyt oersaeck want haer nu angevoert werde veel lasten rogges van Westen. Ende werden haer nu verlaeten oeck Zeeusen tarwe om ses R. gl., daer voerens bij haer betaelt was voer Oosters die somma van ellif R. gl. die sack.

Viel oeck mijn persoen desen dach sonderlinck swaer ende pijnlick overmids sonderlinge benautheyt, welck mij hier beoersaeckt werde doer⁺ verscheyde spijt ende smeecheyt, welck mij moetede. Ick badde onse lieve Heer, dat hij toch te laetsten wilden nedersien ende mijn nae sulcken verdriet wilden sulx vertroosten, als hij verblijde Annam, den jongen Thobias' huysvrou, ten tijde als sij, bedrouft sijnde doer verwijt van haer diensmaechden, seggende dat sij haer seven mans vermoert hadde, ende hem anriep om ontset van soe swaere confuys.

Op den XXVII deser maent quaeme bij ons tijdinge, dat ons convent⁺ tot Gravezande mede gedemoliert ende ofgebroken werden. Ende dat die van Delft alle dinck alsulcks anstelden, mids statuerende over die gheestelicke

+ Tijdinge van ons broeders ter Goude.

1 Wijnand Jaspers, broeder van Stein, werd gealimenteerd in 1574, 1575 en 1587 (rek. de Licht I fol. 7 en II fol. 8vo), st. Oct. 1592 te Gouda (H.B. 1953, 59 en Die Goude VI, 112).

+ Capiteyn Crock wert van den guesen gedoot.

2 Michiel Crock of Croocq, geb. Luik, watergeus, later kapitein van een vendel, terechtgesteld te Schagen 10 of 11 Febr. 1573 wegens het ombrengen van een priester (N.N.B.W., waar ten onrechte 1574 als sterfjaar wordt opgegeven; het juiste jaar bij Bor VI, 434).

+ Merckt.

3 Johannes Culex, omgebracht te Langendijk (Opmeer II, 100).

+ f. 106. v.

+ Ons volck heeft die nederlaech in de Meer.

+ Tot Amsterdam compt veel Westers rogge.

+ Mijn gesciet spijt.

+ Gravezant wert verdestrueert.

[p. 196]

⁺ goederen¹ met groete deliberatie op haer manier of sij nieuwerts an en twivelden ofte allet tgunt sij soe ordineerden soude soe sonder yemants verhinderinge altijt bliven. Maer verhoepteden die goede, geperste menschen, dat die mogende God tselfde niet gedoegen en soude ende soeveel te verbolgender werden op haer om hem te beschaemen ende te vernielen, soe sij tot gheen penitencie gebrocht hebben mogen werden van haer verkeerde sinnen doer onses liefs Heeren lange vertoeven in hem te wreken van haer overdaedicheyt. Ende riepen wij altijts suchtende tot onse lieve Heer,⁺ dat hij onser toch wilde // ontfermen ende onse oetmoedige gebeden toch niet versmaeden.

⁺ Van Oudewater verhoerden wij hier, dat mede sonderling wuytstaeken in forsicheyt te bedriven ende sonderling om die van Montfoert te crencken ende spijt te doen. Sij hadden oeck treffelicke blockhuysen gemaeckt tot verscheyde plaetsen van haer stadt ende toenden haer als die den coninck van Spaengen niet een goet woert wilden gheven.

⁺ Waeren mede tot desen tijde die goosen seer starck op die Meer in getale over die dertich scepen met drie galeyen behalven noch andere, die geseyt werden van der Goude, Rotterdam ende Dordrecht te comen, daervan noch gheen getal of gehoert en werde.

⁺ Op den laetsten Februarii saeghen wij noch vijf vaendel Spaengers verbij Amsterdam nae het leger trecken ende quaemen die van den hartoch wuyt Nijmweghen, die men noemden des hartochs cordiael.

Geboerden mede op desen dach, dat ons ontrent den Regulierspoert moetede eenen Heynrick Jansz², tymmerman van Delft, die eertijts altemets⁺ ons bode geweest is tot ende van den prior van Syon. Dese vertelde ons, dat nu sekerlick geschiet was binnen acht daegen harwerts, dat den prinsch bij bedwanck den geestelicke luyden haer goederen, renten, landen ende juwelen tot hem genoemen hadde sonder haer eenige assignatie te doen van lijftocht³. Maer solliciteerden die religiosen om lijftocht ende werden noch maer met woerden gepaeyt, als dat men daerof spreken soude ende dat sij tselfde wederom versoucken mosten.

Seyde voerts dese selfde, dat tot Delft die catholike in getale over die vijftienhondert gesaemender hant met een supplicatie, bij haer alder naemen in specificatie onderteykent, an den prinsch versocht hadden openinge voer haer van de Oude Kerck om daerinne in het anstaende hoochtijt van Paeschen haer hoechtijt te houden ende God te dienen, met groete beclachte dat sij die twee voirleden hoochtijden van onser Vrouwen hemelvaert ende Kersmis sonder religie hadden moeten overbrenghen. Maer werden dese goede luyden haer versouck ontseyt doer tyssinge van den quaeden ende mosten haer gelaeten sonder religie, in alle schijn al hadden⁺ sij in Turkiën ende onder die ongeloevige gheweest. Van Haerlem spraeck

+ Die van Delft stellen haer niet wel an.

1 Bedoeld moet zijn het placaat van 10 Febr. 1573 van de prins, die toen te Delft vertoefde, volgens welk de opbrengst van de goederen van uitgewekenen en geestelijken ten algemene nutte zou komen (R.H. 20 en Van Beeck Calkoen 41). Dit placaat, dat op aandringen van Gouda tot stand kwam, had tot doel de regeling van het beheer der geannoteerde goederen te verbeteren (Kesper B).

+ f. 107. r.

+ Die van Oudewater bedriven forsicheyt.

+ Die guesen sijn sterck op die Meer.

+ Treck van soudaeten.

2 Hij werd spoedig daarna als verspieder gevangen gezet (fol. 123vo).

+ Tijdinge van Delft.

3 Dit slaat op het bovengenoemde placaat van 10 Febr. 1573 (R.H. 20).

+ Van Haerlem sonderlinge fame.

[p. 197]

men wonderlick, soedat die goede geheel verbaest ende verscrickt werdende hem lieten duncken, dat des Heeren gramschap al heel over hem was, doerdien dat sij haer altijts benauder vindende, saegen haer vijanden soe seer te prospereren. Ende was die fame van Haerlem, dat daer binnen alle dinck overvloedich was, dat men het broot daer coft om twee st. ende dat mer alle daechs alle sorte van versche visch hadde. Het was claerlic // seer te verwonderen, hoe dit wesen mocht, daer soe groete heerscracht⁺ voer belegert lach, maer tgheschiede nochtans ende en conden die onse tot noch toe gheen victorie verwerven. Die mogende God vermerckten wij wel, dat sijn oerdelen onbegripelick sijn, doende hierinne tghunt hem⁺ heel bekent was dat soude vordelen sijns godlicks naems glorie ende die verblijdinghe met salicheyt sijnre wuytvercoeren. Angesien toch sijn manier altijts geweest is, soe wij oeck voerens somtijts geteykent hebben, dat hij in sulke tijden meest sijn verlossingen gewrocht heeft, als sijn volck alder swaerlickste overvallen saeten. Soe wast dan op dese tijt <wesende die laetsten dach van Februarius> een seer swaer insien van alle dese beroerte, sonder dat eenighe wuytwendighe dinghen haer openbaerde, waerdoer die⁺ goede verdruckte menschen haer eenichsins mochten funderen in hope van vrede oft lantwinnige te mogen verwerven. Men sach, dat die goesen even onversaecht bleven: sij roefden, sij branden, sij scatteden, allen doochtsaemen pijnichden sij in verscheyde manieren ende confundeerden sonder eenige reden alle goede ordinanciën, policiën ende fundaciën. Ende men sach, dat desen hierinne weynich verlets gedaen mocht werden, alsoe sij toch gestadelick voertghingen in haer verwoede tyrannie. Maer contrarie liepet met des conincks regement, daerinne vernoemen werde verscheyde oersaeck van onverdrachlicke swaericheyt, alsoe daerinne groete cost gedaen werde van schieten, van graven ende andere onnomelicke apparaten van oerloch, die al bevonden werden tevergeefs oft verloren te sijn. Veel werder van dese leger geschoten, oeck van de vervaerenste ende meeste capiteynen. Men sachder mede genouch ontelber wuyt dese verdwijnen ende doer groete armoede tot niet coemen ende sterven. Ende was het alderswaerste, dat soe wat hier angeleyt werde tselfde veelal die nederlaech crege ende seer selden eenige victorie verwerfden. Gheboerden hierdoer, dat die goesen haer oeren opstaeken, ons luyden verhisten ende met alle quaet dreychden, soedat sij niet eens en twivelden of sij souden in als die meesters bliven, daer sij nochtans haer openbaerlick niet en ontsagen tegens God te versetten, sijn diensten ende dienaeren vernielende. Ende vonden haer alle goede menschen, die God toegedaen waeren, in groeter bangicheyt ende benautheyt doer vrese van tgunt sij besorchden, dat deser verwoestheyt bij hemluyden soude mogen bedriven. Die leser hiervan wert⁺ vermaent ymmers wel an te mercken in wat tijt wij geweest sijn, over // wiens dese bangicheyden gevallen sijn, ende hierdoer hemselven, goetwillich⁺ maeken om allet gunt die Heer dien toesent om te lijden verduldelick te dragen, alsoe toch gheen lijden, twelck in tijt van vrede geleden wert, gheen lijden gerekent mach werden in comparacie ende gelijkenisse van tgunt wij hier gedragen hebben. Wij hoepten evenwel, dat die goedertieren God onser te laetsten ontfermen soude sonder te gedoegen, dat sulcke verwoetheyt, rebellicheyt ende boosheyt ongestraft bleve. Baden dan onse

+ f. 107. v.

+ Doordelen Goods sijn wonderlick.

+ Gheen hope van troost wert gesien.

+ Merckt wel an.

+ f. 108. r.

[p. 198]

lieve Heer, dat hij ons wilde met het eynde van dese maent Februarius verleenen een eynde van soe groete sorge, als wij nu tegenwoerdelick in staeken, ende nieuwe gracie vergunnen met dese ancoemende maent, soe verde hem docht sulx te vermoegen sijn godlicke eere ende onse alre salicheyt. Amen.