Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 1

[December]

Op den eersten Decembris liep onder die gemeent spraeck wederom,⁺ dat die prinsch met Lymme noch binnen Delft seer tyrannizeerde, daer hij⁺ of eysten twee tonnen scats, nemende in gevanckenisse twee burgemeesters om te bet tot sijn wille te coemen. Men seyde, dat sij oeck te landewert⁺ desgelijcks scatteden, willende hebben binnen die tijt van een uwre tgunt sij eysten op peyne van haer huysen verbrant te werden.

Item, dat die prinsch eerst comende binnen Delft geweygert heeft tlogis, dat tegen hem bereyt was ten huyse van de Heuters¹, maer wilde logieren in sijn oude plaets, welck was sint Aechten². Daer coemende heeft hij twee maelen den pater³ boven hem an de tafel geset, maer quaem Lymmee⁺ daernae ende seyde tot den prinsch, dat hij den paep an deen sijde soude doen gaen, of dat hij hem om hals soude brengen. Dese faem ghinck op desen dach doer den stadt ende men seyde, dattet van een raetsheer gescreven was. Die leser siet hierinne, wat tijt dat geweest is dese tijt, ende hout hem als sonderling vermaent, als hij hem vint in vridom om God te mogen dienen, dat hij dan niet en laet of quijt hemselver ende danckt God wuyt alre harten van sijn wonderlicke gracie, waerdoer hem gegunt is sulcke benautheyt niet te besoucken.

Ons quam wederom in ons memorie die groete geperstheyt van ons⁺ voirn. eerwaerdige heeren, die priores van Syon ende Zande⁴ met haer conventualen ende andere religiose met veel goede kerste menschen, in Delft besloten, ende werden tot haer met groet jammer // beweecht, den⁺ goedertieren Heer wederom voer dien biddende, dat hij toch goedertierlick wilde doen ende dese alsoe bewaeren met sijn mogentheyt, dat wij hem wederom mochten vinden in tijden van vrede, daer wij oeck seer oetmoedelick om riepen ende suchten.

Op desen dach brochten wij den voirn. overleden pater Floris Joosten⁺ ter kerck ende songen wij reguliers selver die vigilie ende sanderdaechs die zielmisse. Present waeren hier die prioers van Blocken⁵ ende van Steyn⁶,

+ DECEMBER.

+ Die prinsch tyrannizeert binnen Delft.

+ Exactie.

1 Jan Jansz de Huyter, de kleinzoon van de bouwer van het huis, vluchtte in 1572 uit Delft. Het nieuwe Hof van Holland werd in zijn huis gevestigd (Dr. Th.F.J.A. Dolk, De geschiedenis van het Gemeenlandshuis van Delfland te Delft, Delft 1933).

2 Tertiarissen van St. Agatha (M.B. I, 51, M.B.S. I, 39 en V.H. 118).

3 Cornelis Musius, geb. Delft 1500, dichter etc., pater van het St. Aagtenconvent te Delft, omgebracht Leiden 10 Dec. 1572 (Opmeer II, 112, N.N.B.W. en Noordeloos).

+ Merckt wel an.

+ Gedenckenisse van de onse, die benaut sijn.

4 's Gravezande.

+ f. 49. r.

+ Die vigilie van pater Floris.

5 In 1570/71 was Jacobus Matthias Goudanus prior van het convent Nieuwlicht te Westerblokker (H.B. 1910, 458).

6 De schrijver is de prior van Stein.

[p. 88]

paters van S. Magdalenen¹, S. Agnieten² ende die Oude Nonnen met ygelick een soos³, suppriors van Steyn⁴ ende Zandis⁵ ende was officians⁺ die prior van Steyn, die oeck gedreven hadde, dat dit dus doer dese reguliers ende niet doer den susteren gedaen werde, seggende dat wij in dit werck dencken souden, dattet in de plaets van onsselfs wuytvaert mocht sijn, alsoe wij gedreycht ghingen van gehanghen oft anders vermoert te werden ende daerdoer als beesten voer den honden verwerpen te bliven sonder enige begravinge ofte beganckenisse te genieten.

⁺ O lieve Goeds heyligen, Maria moeder Goeds, waerdige apostelen ende evangelisten, gebenedijde martelaeren, salige confessoren, maechden ende alle bijsondere lovelicke engelen biddet ende verbidt toch den almogende God, dat hij ymmers gewaerdicht sijn erfnisse, sijn familie ende sijnsselfs volck te laetsten ontset te verleenen ende te vrijen van alsoe gruwelicken dreygenisse, daer sij gestadelick lange tijt inne gestaen hebben. Vermaent voer die hooge consistorie Goeds, dat noyt bij sijn godheyt anders geschiet is, dan dat hij altijt sijne getribuleerde dienaers verlossinge verleent heeft, soe haest sij haer in haer benautheyt tot hem hebben gekeert, sijn bermherticheyt in oetmoedicheyt versouckende, ende laet hem deesgelijcks noch bij ons doen, want wij toch, te keel toe vol sijnde van onwuytsprekelicke miserie, ons alleen tot sijn goedertierenheyt weten te keeren. O salige heyligen, hoert ons toch, want wij hoopen dat die soen Goeds dij eert ende niet en weygert. Vertroest ons ende helpt ons o God voer wiens u dijne lieve sancten ende sanctinnen devotelick anroupen.

Men sach ontrent den avont van desen dach wuyt Amstelredam een groeten⁺ roock opghaen ende scheen te Naerden ofte daerontrent te wesen, waerdoer verscheyde gepeynsen resen onder veel diversche menschen. Sommige

1 Reguliere Kanunnikessen van St. Augustinus van St. Maria Magdalena op het Spui te Amsterdam, aangesloten bij het kapittel van Syon (M.B. II, 17, waar het verward wordt met het convent van St. Maria Magdalena in Bethaniën, en Van Eeghen 215). Pater was reeds in 1571 Willem Pietersz Bronchorst, broeder van den Hem, ook na de alteratie bleef hij in Amsterdam (Van Eeghen 224).

2 Willebrort Jelisz of Gielisz, broeder van Stein, geb. Oudewater, pater van het St. Agnietenconvent te Amsterdam 1560-1592, begr. 12 Aug. 1592 Oude Kerk te Amsterdam (Van Eeghen 90, Die Goude VI, 107 en 116). Hij begiftigde het Oude Mannenhuis te Gouda (Walvis I, 183).

3 De socius van het St. Maria Magdalenaconvent is niet bekend. Socius van het St. Agnietenconvent was Dirck Gerritsz Wacht, broeder van Stein. In 1570 gaf hij een bijdrage voor de kerk (Sterck 58). Hij verliet 28 Sept. 1573 met een der nonnen, Elisabeth Robbertsdr., het convent, trok naar Gouda, trouwde haar, en stierf daar herfst 1574. (dagboek). Socius van de Oude Nonnen was reeds in 1564 Ewout Thomasz, broeder van Nieuwlicht te Westerblokker, st. Amsterdam 12 Juli 1573 (dagboek en Van Eeghen 292).

4 De supprior van Stein is niet bekend. Hij werd in Nov. 1575 socius in het Zijlklooster te Haarlem (dagboek). Hij kan niet dezelfde zijn als de supprior Leonardus, die in 1584 te Oudewater stierf (Walvis II, 137). Op 15 Oct. 1578 schreven de burgemeesters van Gouda naar de Staten van Holland om Leendert Leendertsz, eertijds supprior, die vóór de aanvang van de oorlog uit Holland was getrokken en zich daar had opgehouden zonder iets vijandigs te doen, alimentatie te geven volgens de pacificatie van Gent, echter uit andere geestelijke goederen, niet uit de conventsgoederen, die aan de stad in pandschap waren gegeven (ing. st.).

5 Jan Hermansz, broeder van 's Gravezande en supprior aldaar, st. Amsterdam 15 Juli 1573 als vluchteling bij de Nieuwe Nonnen (dagboek).

+ Wuytvaert van de voirn. pater.

+ Ghebet.

+ Versceyde suspicie wuyt roeck, welck ghesien werde.

[p. 89]

meenden, dat des conincks volck den brant daerinne geschoten hadde. Andere waenden, dattet die goosen selven gedaen hadden of dat het maer buyten den stadt was. Ende der ghinck gemeen spraeck, dat die van Naerden des conincks armey wel getroest waeren, verhardt ende verstijft doer een missiif van Lymmee an hem gesonden, inhoudende dat hij bij hem in Waterlant hadde over die twalifduysent vrome knechten, daermede hij hem te hulpe quaemen ende soude den Spaengers // alsoe benarren ende overvallen,⁺ datter niet een overbliven en soude, jae oeck haer naem ende memorie verduysteren soeseer, dat men van hem niet meer souden weten spreken. Dese reden werden verhaelt, dien ick al anhoerde ende leyde die wel naerstich in mijn hart over, soe ick oeck al tgunt dede, dat ick dees oproerts angaende ymmermeer mocht vernemen, ende dochte waertoe dit regement eynden soude, maer maeckte mij groeten hope tvermetel^a spreken der gosen, alsoe ick niet en twivelde of sij rekenden buyten den waerdt ende stonden maer als hovaerdige op haerselven, twelck oeck altijt tot quaet ende scandelicke vernederinge der hovaerdigen getermineert is. Mijn quamen voer Golyas, Rapsases¹, Holophernes met anderen desergelijck ende, siende deser opgeblasen haer laetsten, rees mijn betrouwen vastelick in God, dat hij oeck verhoen soude, dat dese met al haer crachten yet tegen hem ofte sijnen wijngaert vermoegen, maer dat sij sellen bescaemt bliven.

Op den anderden Decembris begroven wij bovengenoemde reguliers⁺ den overleden voirges. pater heer Florentius ende waeren dienders van die misse die prior van Blocken met die pater van sint Agnieten, heer Willeboert Gielisz. Over tafel van dit wuytvaert werde geseyt van Naerden,⁺ dat het met gewelt ingenomen was², dat alle manspersoenen daer vermoert waeren, dat die gehele stadt gepilgeert ende berooft was, sulx dat men alle dinck daer om cleyn gelt crege, jae om een st. dat meer waert was dan een pont Vls. ende noch meer dattet tot vier ofte vijf plaetsen in brant gesteken was. Ende was in dese desselfs wuytvaerts maeltijt present die burgemeester van Amsterdam Jan Claesz van Hoppen, die ons seyden dat hij daechs tevoeren wederom brief van waerschuwe bezegelt hadde, die gesonden waeren tot die van der Goude ende van Leyden. Ende bezegelde, daer tegenwoerdich sijnde, opgeropen wesende van de tafel, noch drie andere missiven an sekere steden gesonden, soe hij ons ter selver stonde persoenlick seyde.

Op desen dach quamen binnen Amstelredam die grave van Boshuy,⁺ ons stadhouder, met Nooirdt Carmis ende teerden een cort mael binnen den stadt ende scheyden daer in corte stonde wederom wuyt nae Muyen, daer seker groet gheschut gecomen was, soe men seyde, maer men wist niet waerwerts men daermede henen wilde.

Werden op desen dach oeck tot Amstelredam gehangen die tien gosen,⁺ die gevangen waeren in den nacht als sij volgende sinte Catharynendach den groeten brant gesticht hadden daer boven of geseyt is. Dese waeren altsaemen redelick gedweech gemaeckt, maer sonderling een van Witsen-

+ f. 49. v.

a Er staat ‘vermeltel’.

1 Rabsaké.

+ 2 December.
Die begravinge van pater Floris.

+ Naerden is overvallen ende lijdet veel verdriets.

2 1 Dec. 1572 werd Naarden overgegeven (Ter Gouw VII, 71).

+ Die coemst van die graef Boshuy binnen Amstelredam.

+ Tien guesen werden tAmsterdam gehanghen.

[p. 90]

berch, die oeck het kerckhof creech, ende sterven met biecht gelijck kerstemenschen.⁺ Die mogende Heer verleen des sijn ewige glorie. Amen.

⁺ // Op den derden deser maent sijn binnen Amsterdam gecomen dom⁺ Vrederico, Noirdtcarmis ende die graef Boshuy, brengende met haer des conincks armey. Der quamen binnen den stadt over die vijfhondert ruyters, paerden ende seer veel waegens met provande, wijn ende anders. Ick sach oeck veel goets, tinne, laken, clederen ende sulx meer, dat wuyt Naerden voer prijs gebracht was, te coep staen ende werde om cleyn gelt veel vercocht. Behalve die ruyters, die in stad quaemen, sach men op den avont⁺ drie ende twintich vaendelen verbij den stadt trecken. Ende twas wat laet in den avont, dat het groet schut gevoert werden op sint Thonisdijck ende bleef berustende tegens den ancomenden dach beneffens ontrent der goosen schepen. Die goosen dies ontwaer werdende ende, niet beters wetende dan dat het geschut sonder veel bewarings was, soe hebben sij sekere van hem bij getale ontrent hondert wuyt haer scepen herwerts gesonden om tselfde ombruyck te maeken. Maer die onse en sliepen niet, die hem terstont⁺ tegen haer ter weer stelden ende, schermutsende tegen haer, soe hebben sij der sommige ter neder geleyt ende wel tsestich gevangen genomen, die oeck op den ancomende dach gelijckelick doersteken sijn.

⁺ Die van Haerlem sonden op desen selfden dach tot die hartich¹ dom Vrederico etc. een van heur burgemeesters² metten pensionaris³, daerdoer sij versochten gratie van als, soewel voer den quaeden als voer den goeden, maer mosten wederom reysen ende open antwoert brengen, of sij den stadt die coninck openen wilden dan niet. Ende werden haer wuytstel gegeven tot den middach toe van den vierden deser maent met communicatie^a,⁺ quamen sij niet, dat men hem met die armey opcomen soude. Quamen oeck andere van verscheyde steden, die voerens hem gebercht ende versteken hadden, volgende het leger, als van Monickedam ende Leyden⁺ etc. ende solliciteerden ygelick voer sijn stede. Van Naerden werden hier breder geseyt, dat van alle die mans daerin sijnde voerseker maer twee int leven gebleven waeren, oeck vermoert sijnde veel vrouwen. Ende noch, dat die geheele stadt tot asch gebrant was.

⁺ Op den vierden dach sach ickselver dom Vrederico met sijn staet ter Heyliger Stede misse hoeren. Hij sat daer geheel devoet al die misse geduyrende op die opclimmige steenen van het sanctuarium op sijn beyde kniën, hebbende maer een^b cussen onder sijn kniën.

+ 3 December.

+ f. 50. r.

+ Dom Fre{derico} is ghecomen binnen Amstelredam.

+ Groot heerscaer treckt doer of verbij Amsterdam.

+ Nederlaech van den guesen.

+ Haerlem sendet an dom Frederico.

1 Ten onrechte wordt Don Frederik de titel van hertog gegeven, welke hij pas na de dood van zijn vader kreeg.

2 Er kwamen twee burgemeesters, namelijk Dirk de Vries, die niet naar Haarlem terugkeerde, en Christoffel van Schagen. Deze laatste werd bij zijn terugkomst te Haarlem gevangen genomen wegens het verbreken van zijn eed en stierf te Delft in de gevangenis op 6 Febr. 1573 (Opmeer II, 140).

3 Mr. Adriaan van Assendelft, bekend rechtsgeleerde en pensionaris van Haarlem, opgehangen te Delft wegens het verbreken van zijn eed 24 Dec. 1572 (Opmeer II, 140 geeft ten onrechte 9 Jan. 1573, N.N.B.W.).

a Er staat ‘comminatie’.

+ Ygelick solliciteert.

+ Groete moert tot Naerden.

+ Den 4 December.
Dom Vrederico hoort misse.

b Er staat ‘en’.

[p. 91]

Op desen dach sach ick noch, dat seer veel haeckscuts wuyttogen nae Waeterlant tot den goosen toe ende cregen den dijck in, soedat die goosen daer verliepen nae den goosenschepen.

Der werden geseyt, dat van Waterlant getogen waeren nae Haerlem wel⁺ acht vaendelen, meenende die stadt met gewelt te houden.

Ick sach mede op desen dach seer veel lantluyden met graven, spaden, vorcken ende bijlen doer den stadt gaen, die al tegen nae Jaep Hannesen¹ over die gosenscepen om daer te scansen, want sij daertoe belast waeren op lijfstraf van des conincks wegen. Ende reden ter selver stede oeck mede veel lichte paerden met sekere voetknechten. Oeck reysden derwerts selver in persoon dese voirn. dom Vrederico ende men seyde, dat men die scepen bestormen ofte beschieten soude. Och of God nu hier ende voerts overal victorie gave. //

Des avonts van desen dach quamen die voirn. heeren wederom in de⁺ stadt met alle die paerderiërs, maer die voetknechten bleven buyten op sint Anthonisdijck bij den scansen ende haer werden toegheschickt sekere sticken wijns op wagens leggende. Ende staken die gosen op deese tijt den zeedijck doer, verdervende het ijs, omdat ons volck an die sijde tegens haer niet scansen en souden, soe als sij an de ander sijde gedaen hadden. Was oeck tgrof gescut tegen den scepen gestelt ende daermede sommige schoten geschoten. Quamen mede op dese tijt wederom in die stadt die haeckscuts, die smorgens met groete getaele in Waterlant gegaen waren, brengende voer prijs veel beesten ende ander huysraet met sommige cleren met hem ende seyden dat sij nieuwerts yemant gesien hadden.

Angaende die van Haerlem en quam nyemant van des stadts wegen, die yet seyde, ende rees quade suspitie tegens den burgemeester, die noch binnen Amsterdam gebleven was, dat hij met sijn compaenge maer verspiërsgewijs gecomen was. Van der Goude verhoerden wij wederom seer quade tijding, als dat men daer wederom tyranlick dede tegen den goeden, ende ontboden wuyt die stadt ygelick die sijnen, dat sij ymmers niet scriven en souden om die swaericheyt, die sij daerom gevreest waeren te dragen. Men seyde oeck, dat die oude Jan Huygen² op een nieuwen gevangen was, dat mede gevangen was Cornelis Dirrixz jonge Reynichom³, sone van den gevangen tollenaer. Oeck worder vertrocken, dat daer wuyt den gemeente angenomen waeren sekere soudaeten met conditiën, dat men noch gosen noch Spaengers inlaeten souden.

+ Ontrent Haerlem vergaderen veel guesen.

1 Jaap Hannes lag aan de Diemerdijk, waar nu het Gemeenlandshuis staat.

+ f. 50. v.

2 Jan Huygen de Oude, geb. Oudewater, tr. een zuster van Jan Hey. Hij was eigenaar van een huis te Gouda (kohier 1556 fol. 31). Een graf van Cornelis Jansz Bosch werd op hem overgeschreven (grafboek Janskerk fol. 8). Hij huurde na het uitwijken van Jan Gerrit Stempelsz diens brouwerij (rek. van Schawijck fol. 54). Later moet hij zelf zijn uitgeweken. Toen na de pacificatie de uitgewekenen weer naar Gouda terugkeerden, besloot op 11 Dec. 1576 de vroedschap hem ‘om redenen’ te verzoeken voor een tijd de stad te verlaten (vr. boek fol. 176vo). Op 20 Dec. 1576 legde hij echter de eed op de pacificatie af (ing. st. 29 April 1579).

3 Cornelis Dircksz van Reynegom, geb. Gouda Febr. 1538, later superintendant en ontvanger-generaal van de goederen van de heren van Aremberg, st. Naaldwijk 3 Juli 1616, zoon van Dirck Cornelisz van Reynegom (vergel. fol. 7vo), tr. 17 Sept. 1575 Josina van Hooff (H.B. 1903, 339 en Nederl. Leeuw 1956, 141).

[p. 92]

⁺ Op den vijfsten deser maent hoerden wij, dat die van Haerlem op een nieuwen tumultueerden ende dat sij daechs tevoeren die groete kerck binnen verdestrueert hadden¹. Die burgemeesters van Monickedam quamen oeck op desen dach tot die heeren ende doleerden haer, dat sij gheen meesters van die bosen mochten worden, begerende genaede voir die goede die in haer stadt geforseert saeten.

⁺ Ick sach oeck op desen dach het grof scut tot XII stucken toe op den Dam brengen. Ende hadden veel knechten met Spaengers wederom in Waterlant geweest, die met veel roofs wederom inquamen. Maer en werden niet sonderlings angerecht doer oersaeck van het seer quade weder van veel sneede en regen.

⁺ Op den sesten dach quamen seer veel supplianten wuyt verscheyde dorpen, den gosen alsnoch toegedaen, ende sochten genaede ende bermherticheyt. Ende werde des conincks armey binnen ende buyten den stadt altijts geweldiger.

⁺ Men seyde op desen dach, dat die van Haerlem doerghesteken hadden den Harlemerdijck bij thuys Ter Hart², soedat sij opentlick wuytghaven, dat sij hem tot gheen obediëntie wilden begheven, maer sochten alle werre dien sij mochten. Onse lieve Heer gunne haer goede kennisse, dat sij doer⁺ tijdige^a // penitencie verhoet mogen werden van de uterste swaericheyt, sulx altijts overcomen is den rebellen ende den hovaerdighen.

⁺ Op den sevende deser maent sijn die gosescepen wederom gheweken doer⁺ vrees van des conincks armey van die plaets, daer sij ontrent Amstelredam lange bevroeren gelegen hadden. Hadden oeck op desen dach seer veel geweest van des conincks armey nae Haerlem, maer coemende tot Sparendam hebben hem die gosen ter weer geset ende scoten een van die principael⁺ capiteyns dom Vrederix die hant of ende quamen die alle veel wederomme ende waeren oeck sommige Spaengers doot geschoten.

Op dese tijt werde voer seker vertelt van Naerden doer een crijsman, die seyde, dat hijt gesien ende gehoert hadde, hoe een vrou aldaer haer te voet werp wuyt wedemoedicheyt voer een soudaet ende badt, dat hij haer oeck wilde òft doersteken òft doerscieten, overmids dat haer niet en beluste te leven naedien haer ofgeslagen waeren soe goede vrienden ende wees op die daer tegenwoerdich vermoert laegen, seggende: ‘Siet, dat is mijn suster, die sijn mijn broeders, die sijn mijns susters mans ende die is mijn oude vader’. Sprack noch dieselfde crijchsman, dat niet te vertellen en was ende oeck niet sonder verscrikinge soude mogen angehoert werden, datter meerder verdriets geschiet ende bedreven was int overvallen van deselfde voirn. stadt.

O quade beginselen van der goser vruchten, wie sal u mogen dragen, wiens salt gi niet doen verscrickt werden? Ende ist aldus afgriselick int eerste ancoemen, waer sellen wij ons verbergen om niet te sien noch te hoeren tghunt, daer wij noch swaerder mede gedreycht werden. Gheeft

+ 5 December.
Die van Haerlem tumultueren.
Die van Monickedam beclagen hem.

1 Op 4 Dec. 1572 werd de Grote Kerk voor de Gereformeerden ingericht (Wijn 27).

+ Tgrof gescut.

+ 6 December.

+ Rebellicheyt van die van Haerlem.

2 Het huis ter Hart lag aan de Haarlemmerdijk tussen Haarlem en Amsterdam, op de plaats waar de Haarlemmermeer tot aan de dijk reikte.

+ f. 51. r.

a Er staat ‘tijdinge’.

+ 7 December.

+ Die scepen der guesen vertrecken.

+ Dom Vrederic verliest een van sijn sonderlinghe capiteynen.
Merckt een verdrietlicke saeck an.

[p. 93]

toch o mogende God gracie, dat ymmers die verkeerde ghedweech werden ende genaede versoucken, ofte te minsten vrees crijgen ende wechloepen, dat doer sulcke middelen dijn dienaren ofgenomen wert alsulcke bedroefnisse, daer sij deerlick lange tot noch toe mede gedreycht sijn. Jhesu, coninck der gloriën, heer der bermherticheiden, hulper dergeenen, die benaut ende benarrtet sijn, och weest genaedich, och behelpt, och compt te baeten dengheenen, die aldus gedruckt, getribuleert, ende benaut sijn. Soe ghi dijnen Apostelen hebt vertroost met die winden te gebieden, als sij voerens gedreycht waeren om te verdrencken ende sij u anriepen, alsoe doet oeck hier. Gebiet maer ende hoe vreeselick dit regement hem opgheven mach, tsal nochtans moeten bestellen¹ ende wij sellen sekerlick vreden crighen. O almogende God verhoert ons toch ende en wilt ons ymmers dijn oeren niet stoppen, want ons betrouwen naectelick alleen op u staet ende moeten verloren bliven, ist dat wij u onverbiddelick vinden.

Op desen dach werden bij ons vertelt, dat voerseker oeck ofgebrant was ons convent van den Donck² ende was dat gedaen van den gosen ten tijde als Schoonhoven belegen was. Maer hoe die broeders haer hadden⁺ of waer sij vervaeren waeren en conden wij niet vernemen.

Van Schoonhoven verhoerden wij, dat die burgemeester Couwenhoeven³⁺ met noch een ander gehangen was ende dat die prior van den Hem van Schoonhoven vervoert was nae der Goude ende verder, maer men wist niet waerwerts.

Merckt geminde leser tgunt hier verhaelt wert ende denckt over wat benautheyt dat geweest is op dese tijt over alle die gheen, die enige specie van doochtsaemheyt vertoochden, alsoe toch alle dese beroerte tegens den priesteren, religiosen ende goede goodsvruchtige menschen angeleyt was. // Bidt God almachtich, dat hij u gewaerdich te bescermen van desgelijcks⁺ ymmermeer te besoucken, want het u al te lastich soude wesen om draegen, alsoe toch dese tribulacie alle benautheyden verde te boven gaet^a. Ende weest hierdoer vermaent om vast te staen in Goods woorden, wel sekerlick geloevende, dat, als tgunt nu geboert is lange tevoeren wuyt die scriftuere den menschen geseyt is, dat desgelijcks oeck ongetwivelt certeynlick volbracht op sijn bequame tijt sal werden allet gunt voersproken is van den dach des oerdels, daerinne ygelick nae sijn wercken loon sal ontfaen.

Op den achtsten deser maent quaem binnen Amstelredam Gerrit Cornelisz,⁺ eertijts burgemeester van der Goude. Dese seyde, dat hem tspel⁺ van der Goude niet an en stont, ende dat hij daervandaen gescheyden was, als diet al verliet. Sprack oeck mede, dat Adriaen van Swieten wel twee daegen eer hij van der Goude gesceyden was, maer liet die faem gaen dat hij wederom comen soude.

Op desen dach en worden noch niet sonderlings doer die armey angerecht

1 Bestillen?

2 Reguliere Kanunniken van St. Augustinus van St. Maarten op den Donk bij Schoonhoven, aangesloten bij het kapittel van Syon (M.B. II, 170).

+ Tijdinck, dat die Donck ofgebrant is.

3 Gerrit van Couwenhoven, schepen 1541 etc., burg. 1553 etc. te Schoonhoven, voor de laatste maal in 1583 (Van Berkum).

+ Swaere tijdinge van Schoonhoven.

+ f. 51 v.

a Er staat ‘gegaet’.

+ 8 December.

+ Gerrit Cornelisz comt tot Amsterdam.

[p. 94]

overmids het weeke weder, dan men seyde, dat sommige an Spaerendam geweest waeren wuyt dese Spaengers ende dat sij noch niet gevordert en hadden overmids der gosen scansen, ende want sij den dijck soe gesmaelt hadden, dat men se qualic becomen mochte.

⁺ Worden oeck op desen dach veel Bremer ende Delfs bier ontrent Sparendam genomen ende voer prijs binnen Amsterdam gebracht. Maer was boven allen te verscricken ende te bescreyen dat mede op dese tijt verspreyt werde, te weeten dat tot Enckhuysen ende die andere haer gebuyer steden sonderling moerderie bedreven werde over allen goeden menschen, daer die gosen vrees of hadden, dat hem tegen soude vallen. Sij riepen: ‘wij sellen verraden wesen, brenghen wij dese niet an de een sijde’, ende sneeden die soe den hals of ende doerstaeken se ofte sij hingen die. Och wie soude hem hier niet versuchten? Ende wie mach genouch begrijpen die miserie die hier den goodsvruchtighen is overgecomen? O God siet neder ende neempt dit bloot van dijn belijders, dus overvloedelick wuytgestort tot versoeninge van onse overtredinge in dijn geboeden, ende onser ontfermende wilt toch der boser cracht ende opgeblasentheyt crencken ende vernederen tot dijns naems glorie ende eere. Men seyde oeck op dese tijt, dat die Waterlantse steden veelal op een nieu wederom gose knechten innaemen, als die hem wilden versetten tegens des conincks armey. Ende wies die fame verder, dat geheel Hollant op een nieuwen tsamen gesworen hadden om gheenssins in overgeven te consentieren, maer dat sij malcanderen bijstaen souden tot den laetste man te verliesen.

Ick verscrickte mij in al dusdanige tijdinge int beghinsel alsoe seer, dat mij dat niet te scriven en stonde, overmids dat mij docht, dat ick al tegenwoerdelick sach die vermoerdinge ende vernielinge van het volck van ons vrienden, van ons professie, van ons kennisse ende van ons steden, maer vertroeste mij terstont wederom dat overdencken van des Heeren wonderlicke mogentheyt, dien wij lesen, dat hij altijt aldermeest getoont heeft⁺ over diegheen //, die hem niet hebben gevreest tegen den overicheyt te rebelleren ende vermetelick te spreken contrarie den goodsvruchtigen ende doochtsaeme.

⁺ Op den negenden deser maent beghan wederom die armey des conincks nae Haerlem te vertrecken ende ick sach selver seven vaendelen met malcanderen doer den stadt passeren nae den Haerlemerpoert ende waeren⁺ Spaengers. Ontrent tien uren reedt dom Vrederico, Noortcarmis, Boshuy ende andere deses legers hoofden met haeren staet te Haerlemerpoort wuyt ende was den dijck soe verde men sien mocht soe vol alst mogelick was met verscheyde crijchsluyden, die oeck buyten den stadt omme getoegen waeren in groete getaele. Ende men wachtede noch an ende an veel meerder, die temets vast anquaemen.

⁺ Dese tocht beoersaeckte verscheyde menschen verscheyde affectiën. Der waeren, die hierdoer verblijt werden, hoepende dat nu dees turbels een eynde comen soude. Ander bedroufden haer hartelick, bevreest sijnde voer den goeden, die in den revolteerde steden sittende besloten waeren, dat die onnoeselick overvallen ende misbruyct souden werden. Ende worde gemeenlick van ygelick ons lief Heer angeroepen ende tot hem gesucht mids bidden, dat die goede God hem toch wilde gewaerdigen dese vreese-

+ Prijs inghebrocht.

+ f. 52. r.

+ 9 December.

+ Die veltheeren passeren naet leger.

+ Versceyde affectiën.

[p. 95]

licheyt alsoe te stueren, dat wij daervan noch een salich eynde mochten ontfangen ende vercrighen, hem om dit te doen toebetrouwende macht ende wille, alsoe hij almachtich ende goet is.

Worden oeck op desen dach mij vertelt, dat voerens waerachtelic twee⁺ broeders van Syon, daer een of was broeder Heymen ende die ander een priester <maer men wist sijn naem niet>, coemende buyten den poert van Delft, daer sij nootlick te doen hadden, opgenomen sijn van den gosen, die haer in den Briel brochten ende werden geransoent, broeder Heymen op twalif daelders ende die priester op hondert daelders, maer en wisten niet die dit vertelden hoe dattet voert gegaen was. Seyde dieselfde, dat die prior van Syon in sijn habijt noch was ende altemets tot den Clarissen¹ misse ghinck lesen.

Die spraeck, die meer op desen dach ghinck van alle sijden als van de⁺ overdadige forsheyt ende rebellicheyt der gosen ende wederom die dreigementen tegens haer van des conincks vole, die was soe deerlick om hoeren, dat een mensch doer dies sijns levens verdriet creech.

Ende was oick geheel Amstelredam doer dese armey alsoe benaut, dattet niet wel gescreven mach werden, want die huysen ende conventen niet alleen met soudaten, maer oeck met paerden alsoe geforeert waeren, dat ygelick niet en wist, waer hij hem wenden of keeren soude. Worde oeck mede die montcost gheheel duer ende costelick, sulx dat men die qualick becomen mochte.

Ontrent den avont van desen dach worden een Spaenger, die smorgens⁺ wuytreysde nae Haerlem, wederom met een slede binnen Amstelredam gebracht, dien sijn been ofgescoten was wuyt der gosen scans. Dese worden geschoten, riënde ter sijde van dom Vrederico, ende men seyde oick dat dom Vrederico doer het wrastelen oft verscricken van die gescoten was sulx geraeckt werde, dat hij hem al mijde int ghaen.

Der was smorgens int wuyttrecken van de armey goede hope, dat men die scans der gosen van achteren soude mogen becomen ende werden tot dien eynde veel soudaeten over het ijs geleyt, maer bevonden dieselfde onderhant, dat het niet geraeden was te vervolgen ende bleef hierom dese hope onderweech. //⁺

Op den tienden deser maent soe hebbe ick gesien, dat men het grof⁺ geschut, sommige stucken, beghan nae Haerlem te voeren ende ghinghen an ygelick stuck drie ende twintich paerden. Ick sach oeck veel groete hopsacken, gevolt met werck, wolle ende haer, die mede ter selver stede gevoert werden, ende was spraeck dat mer mede scansen wilde om der goser scans op Sparendam daerdoer te becoemen ende te crencken.

Op desen dach quam tot mij te besoucken Gerit Cornelisz van der Goude voirn. ende als hij noch bij ons was soe worde ons voer seker gebootscapt,⁺ dat die gosenscans van ons volck overcracht was mids dien van achter an brant te steken, welck brant wuyt Amsterdam gesien mocht werden, ende men seyde voerts, datter veel van den gosen tusschen Haerlem ende den schans verslagen waeren in getaele soe geraemt werde wel seshondert².

+ Syon.

1 Clarissen te Delft (M.B. I, 49 en M.B.S. I, 38).

+ Verdriet.

+ Een cappiteyn gescoten.

+ f. 52. v.

+ 10 December.

+ Hier wert Haerlem eerst beleyt.

2 Op 10 Dec. 1572 sneuvelden 300 man aan 's prinsen zijde bij het veroveren van de schans te Sparendam (Wijn 35).

[p. 96]

⁺ Op den ellifsten werde begraven¹ tot den Minrebroeders² een groet montsuer van den Spaengers, neve van dom Vrederico, die daechs tevoeren geschoten was in de schans van Sparendam, ende ick sach, dat hij over den Dam gedragen werde van vier minrebroeders, die ygelic een waskaers in haer hant drougen, ende vier Spaengers, maer voer tlijck ginck tconvent van die Minrebroeders, die wel veertich in getale waeren, hebbende een cruys voer haer: achter tlijck volchde die pastoor van de Nieuwe Kerck³ met ontrent ses of seven waerlicke priesters sonder meer staets.

⁺ Op desen dach werde verhaelt, dat die dorpen, daer boven of geroert⁴ is dat ghenaede gesocht hadden an conincks armey, van den gosen seer veel verdriets leden, dat sij geplundert ende oeck die men mocht becomen gevangen werden. Sij sorchden mede, dat sij noch verbrant souden werden.

Ick sach mede op desen dach, dat wuyt Amstelredam ghingen seer veel borgeren ende lantluyden met scoppen, graven, spaden ende diergelijck reescap om den dijck tot Haerlem toe te effenen. Ende was ofgeropen met twee trompetten doer bevel van den burgemeesters, dat die burgers leveren souden tot des stads behouf alsulcke scoppe ende reescap hiertoe dienende als ygelick hadde met beloften dat men ygelick betaelen soude, soe wie tsijn niet wederom en crege^a.

Op desen dach werde mij een missive getoont, die gescreven was van Mr. Cornelis Heynrixz⁵ ende Jan Barentsz⁶ wuyt Utrecht tot die van der⁺ Goude, inhoudende dat sij van des stads wegen voer den stad van der Goude gesupplieert hadden an die heer den grave van Boshuy ende goet antwoert ontfangen hadden. Versochten daerom an die heren van der Goude, dat sij wel souden doen om haer sulx te voegen, dat sij ymmers deden tgunt waerdoer sij die gracie mochten ontfangen, mids die rebellen van haer te versceyden. Ende seyde mij die toender⁷ desselfs missiif, dat

+ 11 December.

1 In het begraafregister van de Oude Kerk worden wel de parochianen vermeld, die in het Minderbroedersconvent werden begraven, daar voor hen een zeker recht aan de pastoor moest worden betaald. Voor anderen, die in de conventen werden begraven, was dat recht niet verschuldigd. De vele Spanjaarden, die in het Minderbroedersconvent ter aarde werden besteld gedurende het beleg van Haarlem, vindt men daarom niet in het begraafregister van de Oude Kerk.

2 Minderbroeders Observanten (M.B. I, 23 en M.B.S. I, 18).

3 Mr. Maarten Donk of Duncanus, geb. 1505, pastoor te Delft, deken van het Kapittel in den Haag, pastoor van de Nieuwe Kerk te Amsterdam, 23 Sept. 1572 tot 26 Mei 1578, uit Amsterdam gezet, bekend schrijver, st. Amersfoort 1590 (N.N.B.W. en Noordeloos I en II).

+ Die guesen quellen die dorpen, die an den coninck genae gesocht hebben.

4 Vergel. fol. 50vo.

a Het hierachter volgende is doorgehaald: ‘Vant Blocke Regulierenconvent buyten Hoorn (doorgehaald en vervangen door “Haerlem”) werden op dese tijt geseyt dat het daechs tevoeren oeck an brant gesteken was.’

5 Mr. Cornelis Heynrixz, 1567-1572 schepen van Gouda, had een lijfrente op Gouda (rek. 1572 fol. 81vo). Hij week uit en zijn goederen werden geannoteerd (rek. van Schawijck fol. 12vo, 15, 19 en 53). Hij was betrokken bij de poging van 1574 om Gouda aan Spaanse zijde te brengen (Walvis 1, 360). Op 18 Jan. 1577 legde hij de eed op de pacificatie af (ing. st. 29 April 1579). Op 26 Jan. 1579 behandelde de vroedschap zijn verzoek om zijn goederen, die door de prins aan Gouda in pandschap waren gegeven, te redimeren (vr. boek 262vo).

6 Jan Barentsz, in de vroedschap te Gouda, eigenaar van een huis (kohier 1556 fol. 27vo), st. Utrecht herfst 1575 (dagboek).

+ Der is gesuppliceert voer die van der Goude.

7 Waarschijnlijk is bedoeld Gerrit Cornelisz de Lange.

[p. 97]

hij wel seker wist, dat die van der Goude gheensins van meeninge en waeren den coninck te rebelleren, maer souden hem die slotel exhiberen, soedra⁺ als die armey daer quame. Seyde oeck dieselfde, datter al veel malcander gesproken hadden, die welgemoet waeren om tegens den gosen te slaen, soehaest als sij daertoe enige bequaemheyt mochten vinden.

Angaende des conincks armey saeghe ick, dat op desen dach noch groete toevaert op Haerlem gedaen werde. // Verhaelde mij oeck op den avont⁺ van desen dach Gerrit Cornelisz voirn., dat bij hem geseyt was wel twee ofte driemael van Harman Sterre¹ ende andere sijns gelijck, dat om gelt⁺ voer haer te crigen die beste raet was, dat mer twee ofte drie ophinck, sulx dat sij niet en twivelden of men soude doer alsulcke middelen wel duysenden verwerven. Denckt hier goede leser, wat verwoestheyt ende wrede beestelicheyt in dese verdwaelde geweest is, waeronder die doochtsaeme haer hebben moeten begeven, ende vertroest uselven int gunt ghi somtijts voer swaericheyt opneemt, denckende dat alle u lijden oeck hoe swaer dat het u mach voerstaen hierbij gelijkent maer voer spelegaen mach gerekent werden.

Van Haerlem werde voer dese tijt geseyt, dat sij haer heel forsch hielden⁺ tegens des conincks armey, waerdoer oeck groete benautheyt rees in onse harten overmids dat wij wel insaegen die miserie, die hierdoer den onnoselen gedreycht werden te overcomen. Ende vermaenden hierom malcander om God hartelicken te bidden, dat hij toch gewaerdichde dese oproerte doer sijn goetheyt sonder wuytstorten van veel bloets te bestellen.

Op sinte Luciënavont² sach ick wederom groete toevaert van ontelbaer⁺ Brabantse wagens met alreley orlochse apparaet ende veel paerden nae Haerlem trecken, soedat te verwonderen was vanwaen tselfde al coemen mocht. Ende passeerden derwerts noch met die reste van tgescut, twelck⁺ toe al vervoert werde, wel vijftien vaendel knechten, soedat men seyde datter op dese tijt waeren ontrent Haerlem over de tnegentich vaendelen.

Der werde geseyt, dat Noirdtcarmis een landtman woenachtich naebij⁺ den stadt an den stadt hadde gesonden om hem te versekeren van lijf ende van goet, soe verde sij den coninck wilden obediëren ende die poorten openen. Maer die van Haerlem vouchden haer rebel ende als sij den lantman die één poert in ontfingen ende die ander wuytsetteden, soe gaven sij voer antwoert, dat Noortcarmis soude doen sulx als hijt verstonde. Ende⁺

+ Die van der Goude willen niet verder rebellieren.

+ f. 53. r.

1 Herman Dircksz Sterre bewees 28 Sept. 1566 zijn dochters hun moederlijk erfdeel, o.a. vastgelegd in zijn huis buiten de Tiendewegspoort (weesboek I fol. 169 en kohier 1556 fol. 39vo, Harman Dircxsz met die baan). Hij hielp Gouda aan 's prinsen zijde te brengen (Abbesteech, fol. 56vo en 57 en Walvis I, 345). Op 12 Nov. 1572 besloot de vroedschap zich te informeren naar het optreden van Herman Sterre en Jan Hendriksz van Delft, die door van Swieten waren aangesteld tot ontvangers over de conventen, goederen van uitgewekenen en van inwoners van Amsterdam en Utrecht (vr. boek 19vo en Kesper B, 245). In Juni 1573 trok hij mee als veldwebel ter ontzet van Haarlem (Abbesteech, fol. 72vo). Volgens de schrijver zou hij in Sept. 1573 te Gouda zijn terechtgesteld wegens diefstal (dagboek). Dit bericht is onjuist; wel zat hij gevangen (ing. st. 25 Nov. 1573). Hij moet echter zijn vrijgekomen. Op 10 Mei 1575 ontving hij van de ontvanger Houltman 228£ als beloning voor het aanbrengen van erfpacht, toekomende aan Hillegont Brunten, en wel als vierde penning van het aangebrachte. Bij het afhoren werd dit niet geaccepteerd, pas in 1579 goedgekeurd (rek. Houltman II fol. 34vo en 108vo).

+ Quaede raet.

+ Haerlem blivet forsch.

2 12 Dec.

+ Pridie Lucie.

+ Treck van volck.

+ Presentatie an die van Haerlem.

+ Die wuyt Haerlem comende maeken brant buyten den stadt.

[p. 98]

hiernae sijn wuyt den stadt gecomen ontrent tweehondert goosen ende hebben des voirn. lantman sijn huys an brant gesteken ende is tegens die metterhant van die onse een schermutsel gevallen ende bleef een out vervaeren vaendrager van de Spaengers, die oeck eertijts voer Thunis geweest is, maer van de gosen bleefder negen ofte tien.

⁺ Van Delft werden hier wederom veel quaets geseyt: hoe die prinsche daer noch was ende nu hadde doen hanghen twee burgemeesters¹ ende voerts meer, dat hij hem geheelick ondervouchde den quade ende verkeerde menschen, sonder dat hij die goede iewerts inne wilde geloof gheven.

⁺ Van der Goude liep een faem, dat die catholiike den goosen verjaecht hadden, maer die man, die dat eerst wuytgestelt hadde, die was verloeren, ende sorchden terstont dattet maer wuytstel was.

⁺ Men hoorden oeck, dat sommige gosen noch groete moet droegen, seggende dat sij niet en troerden of sij souden wel ontset crijgen, condet slechts⁺ open water werden. Ende quam hierdoer, dat die goede menschen // haer bangicheyt ende vreese vernieuden.

⁺ Der worden oeck van Hoorn geseyt, dat daer een vaendel knechten ingecomen was ende wilde die capiteyn, dat die burgeren haeren eedt tot den prinsch vernieuwen souden, maer waeren veel die tselfde weygherden ende werden die tot over die hondert den stadt wuytgeleyt. Mede verjaechden dieselfde daer gecomen gosen den religiosen wut alle den conventen ende deden die altsaemen bij malcander in een convent comen.

⁺ Oeck hoerden wij, dat alle die gosen, die doer Hollant over tplattelant liepen, nu hem stickten nae Haerlem te reysen om die stadt ontset te doen.

Och goede Heer oft u geliefde dijnen dienaeren te vertroesten ende teene mael dese dijns heylich naems vijanden sulx te vernielen als wij wel weten, dat ghi vernielt hebt Pharaonem, den coninck van Egipten, viant dijns volcks van Israël. Och hoe souden wij u dancken ende hoe souden wij u loven. Liefste Heer ontfermt onser ende gebenedijt den heerscaere van onsen⁺ coninck. Siet an die hovaerdige opgeblasenheyt onser vijanden ende slaet die neder, dat sij gedwongen werden op te houden van blasphemie te spreken tegens alle tgunt dij o goede God geheylicht is. Geeft oeck dijnen belijders openinge, opdat sij met blijmoedicheyt hem mogen begeven tot dijnen godlicken dienst. Heere Jhesu Christe verhoert ende gebiet die boosheyt, dat die ophout, ende, soe betrouwen we u toe, dat ons voert niemant sal hinderlick mogen wesen.

Worden noch op desen dach bij mij voer waerachtich vertelt van den⁺ Magdalenen goede susteren binnen der Goude, daerof voerens gescreven is, hoedat alle die Brabantsters wuyt² haer tsamen met een scip, daer sij paer ende paer malcander volgende inghinghen, tot over die vijf ende dertich toe nae Brabant sijn gereyst ende, in Brabant ofte op die frontieren

+ Van Delft.

1 Onjuist bericht.

+ Van der Goude.

+ Die guesen hebben moet.

+ f. 53. v.

+ Van Hoorn.

+ Die guesen soucken Haerlem te ontsetten.

+ Gebet.

+ Die Magdalenen ter Goude.

2 Op de lijst van 1590 vindt men nog tal van die Brabantse zusters, die daar op verschillende plaatsen woonden (Taal inv. 124). Op de rekening van de ontvanger is aangetekend, dat de lijfrenten, die de zusters van dit convent hadden en die tezamen 189 gulden per jaar aan inkomsten gaven, alle waren afgegeven aan de zusters, op wier naam ze stonden. Bij de afhoring werd in margine aangetekend, dat onderzocht moest worden, wie die zusters waren en waarom hun de brieven waren gegeven (rek. Houltman I fol. 48vo).

[p. 99]

van dien gecomen sijnde, soe sijn dese overvallen ende deerlick beroeft van allet gunt sij met haer hadden, oeck haer clederen, die sij anhadden, werden haer wuytgetogen ende werden haer maer gelaeten die linde cleerkens dien sij boven haer cleeren drogen. O sonne, o mane, o sterren, o⁺ hemel ende aerde, waen coemt u die patiëntie van dese die alre afgriselickste tyrannie te mogen verdragen? Och ghi voucht u onder des mogende Goods dispositie ende en wijckt nieuwerts van des Heeren geboden. Ghi kent beter verstaen, dat Goods wercken wonderlick sijn ende onbegrijpelick, dan wij, die ons eylacie alsoe gehelick niet en kennen gelaeten. Ghevet ons o lieve Heer, dat ons onse ongesturvenheyt van dij niet en verscheydet, maer draeget ons goedertierlick als een vader sijn kinder, want wij cranck sijn. Verleent oeck dese dijnen opgeofferde dienstmaechden dijn bewaernisse ende bescerminge, dat sij toch onder der wolven handen niet en coemen, maer wonderlic van dij gespaert werden ten tijden toe dese seer bedroufde ende beclachlicke tijt gepasseert sal sijn. //

Op sinte Luciëndach¹ was tijdinck, dat die van Enckhuysen op die wech⁺ geweest waeren om Haerlem te spijsen, maer des conincks volck stonden die tegen ende ontnaemen haer over die tnegentich sack tarwe, welck tarwe⁺ binnen Amsterdam gebrocht werde omdat mer broot of backen soude voer den leger.

Ick sach op desen dach wederom groete gereetscap van oerloch nae den leger anvoeren ende oeck veel paerden doer den stadt passeren.

Mede worden gesien, dat buyten den stadt oeck veel knechten passeerden al nae den leger.

Op desen dach sterf binnen Amsterdam eene Jacop Symonsz,² burgemeester⁺ van den stadt van Leyden, die overmids der goosen onverdrachlicke ongeregeltheyt hemselven balling gemaeckt hadde, eerst tot Utrecht ende nu binnen Amsterdam. Onse lieve Heer sij dese sijn siel genaedich ende stelle hem voer sijn tegenwoerdicheyt een voerbidder van ons, die alsnoch dus geperst ende benaut bliven.

Op desen dach is Gerrit Cornelisz, burgemeester voirn., doer mijn versouck⁺ tot den Magdalenenconvent in de cost gegaen ende heeft beloeft te betaelen nae mijn seggen.

Van Leyden werde op desen tijt geseyt, dat vandaen een bode gecomen⁺ was die gesien hadde, dat an den galch an de Blaeuwe Steen opgerecht hinck een bode met een brief op sijn borst, welck daer ghesonden hadde die vrouwe van Reynsburch³.

Desgelijcks hoerden wij meer, dat noch binnen Leyden gedoot was een pater⁴ van een convent van Delft, die men te last leyde, dat hij den prinsch hadde willen vergeven doer middel van bevenijnt serviët, maer en conden niet vernemen wat die pater was.

Van Hoorn werden op desen dach geseyt, dat nu drie priesters daer⁺

+ Wuytroupinge.

1 13 Dec.

+ f. 54. r.

+ Conincks leger nemet tarwe.

2 Jacob Jacob Symonsz, 1537 etc. schepen, op 7 Juli 1572 werd hij afgezet als burgemeester van Leiden (Orlers 632 en 565).

+ Jacop Symonsz, burgemeester tot Leyden, sterft.

+ Gerrit Cornelisz.

+ Een bode wert tot Leyden gehangen.

3 Stephana van Rossum, geb. 1526, 1568 abdisse van Rijnsburg, week begin 1574 uit naar Utrecht, st. Leiden 1603 (M. Hüffer, De adellijke vrouwenabdij van Rijnsburg 1133-1574, Utrecht 1923, 246 etc.).

4 Cornelis Musius.

+ Hoorn.

[p. 100]

gehangen waeren ende dat men daer die conventen began of te breken.

Op den XIIII deser maent werden begraven Jacop Symonsz, burgemeester s.m. voirn., in de Oude Kerck¹ ende was ick daer mede te grouf in de plaets van pater van Poel.

Quam op desen dach smorgens vrouch tijdinge alle die stadt doer, hoedat wuyt des conincks volck gegaen waeren sommige om te besichtigen der gosen knechten, daer sij of verhoert hadden dat tegens hem anquaemen wel vijfduysent in getale. Ende daer coemende, vonden sij haer verrast int midden van haer vijanden, wesende niet veel bij den anderen, maer en hebben daerom die moet niet verloren gegeven, haer ter weer stellende, ende hebben doer Goods gracie victorie gecregen, een groeten hoop nederleggende ende die ander op die vlucht drivende, die oeck veel haer geweer verwurpen.

⁺ Men seyde, dat daer verslegen laegen over die veertienhondert gosen ende dat des conincks volck hem ontweldicht hadden over die hondert ende tachtich wagens, wel geladen met victualie ende apparaten van oerloch². Lof, glorie ende eer sij die almoegende God, dat hij onser ontfermt heeft, ons toenende sijn goedertierenheyt int verdrucken onser vijanden. O goede Jhesu verleent, dat voert vercracht werden alle dese oproerders⁺ ten eynde hem vertroost vinden soe menich ewich bedruckt mensch, die, berooft sijnde van als overmids gebreck van honger, dorst, coude ende desergelijck commer, nieuwerts plaets en vinden om hem te wenden te keeren ofte te verberghen. Overvalt oeck o mogende God daerom deser boeser ende godloese haer heerschaer, opdat die quade gheen fundament en vinden haer overdadicheyt te veronsculdigen, als die haer in allen voerspoedich vinden, ende opdat die goede haer verblijden doer aensien, dat ghi haer Heer ende haer God sijt, mids dat ghi haer wonderlick ontset⁺ doet. //

⁺ Op desen dach werden van Hoorn geseyt, dat die burgerie bedwongen werdt bij quartieren wuyt den stadt te gaen om altsaemen hantdadich te sijn in de ofbrekinge van tconvent van Blocken³. Ende als die vier quartieren ygelick een dach daeran gebroken hadden, soe sijn se op den vijfsten dach tsamen wuytgegaen ende hebben die reste an brant ghesteken.

⁺ Oeck worden die dorpen, gelegen onder Alcmaer ende Hoorn, bedwongen, op peyne van verbrant te werden ygelick die in gebreken waere sijn huys ende oeck gehangen te werden, te comen ygelick in de stadt daer sij onder gelegen waeren om die te helpen stercken tegens des mayesteyts armey. Ende mosten gheen provisie van cost langer in haer huys houden dan voer acht dagen met ordinantie, dat sij het overschiet brengen mosten in den steden Edam ende Monikedam, oick op peyne van de galch⁴.

1 In het begraafregister van de Oude Kerk staat hij ingeschreven op 16 Dec.

+ Groete victorie.

2 Bedoeld is de nederlaag van 's prinsen troepen bij Berkenrode op 13 Dec. 1572 (Wijn 38-40).

+ Gebet.

+ f. 54. v.

+ Blocken bij Hoorn werd wonderlic bedurven.

3 Inderdaad geschiedde dit op deze manier (Velius 362, die het echter blijkbaar ten onrechte vlak na Nieuwjaar 1573 stelt).

+ Wonderlicke dingen bij Alcmaer.

4 Waarschijnlijk een afkondiging van het placaat van de prins van 29 Nov. 1572, o.a. betreffende het brengen van voorraden naar de steden (R.H. 13).

[p. 101]

Hier werden oeck geseyt dat die heer van Batenberch¹ in Vrieslant doer⁺ den cornel² gevangen was.

Op den XVen en verhoerden wij niet sonderlings dan dat die faem continueerde van de victorie voirs. ende werden geseyt, datter wel XVIIc gosen gebleven waeren ende dat sij behalven die wagens daerof gescreven is noch ses veltstucken gescuts verloren hadden. Ende waeren van de Spaengers, die dit feyt anrechten, seer weynich gebleven ofte gequetst. Soe ons dit vertelde Jacop van Boshuysen, schout van Amstelredam, die alsdoe selver in de leger geweest was.

Op den sestienden dach sach ick wederom den minrebroeders ghaen om⁺ een lijck van een Spaenger - die, een capiteyn wesende, gescoten was in de slach - tot haer kerck te brengen ende te begraven. Onse lieve Heer gewaerdich die siel genadich te sijn.

Trocken op desen dach wederom verbij Amsterdam nae het leger noch tien vaendel knechten ende passeerden doer den stadt ontrent vijftich ruyters te paerde.

Die gosen binnen Haerlem bleven noch even harnackich ende hadden⁺ noch op den XVen dach deser maent te preken geluyt ende beorsaeckten den goeden hierdoer groete swaericheyt, alsoe nu die heeren gedwongen werden het uterste quaet tegen Haerlem te attempteren, die voerens niet anders en sochten dan die stadt in genade te nemen. O genadichste ende⁺ bermhertichste Heer wilt toch met die oegen dijnre groeter goedertierenheyt nedersien ende ontfermen den doochtsaeme goodsvruchtige menschen als nu in Haerlem geseten. Gunt haer, dat sij doer dijn wonderlicke mogentheyt ontcoemen den roede, die teghen hemselven gesocht ende gevonden hebben dese overdadige rebelle. Laeten sij gracie genieten ende medogentheyt vinden bij dien, die haer overmachtich moghen werden, opdat die godlicke personen opelick bemercken, dat ghi niet en slaept in verwaeringe derghenen, die dijn dienaers ende belijders sijn. Verleent oeck den coninck, dijn dienaer, victorie tot scande ende confuys derghenen, die hem niet hebben ontsien soe groete desolatie an te rechten.

Op den seventiende dach werde bij ons vertelt van Leyden, dat daer⁺ ingecomen waeren drie ofte vier vaendel gosen, die ontcomen waeren van Lymmee geslagen volck, ende begaven haer tsamen in sinte Pieterskerck, daer sij in vierden als oft een stoeckhuys geweest waer³. Ende worden die vroetscap gedwongen haer eedt tot den prinsch te vernieuwen. Most oeck die gemeente in de waepenscouwe die daer gedaen werde desgelijcks //sweeren.⁺

Hier werden ons bekent gemaeckt van de pater, daerof geteykent staet⁺

1 Dirk van Bronckhorst-Batenburg, 1579 heer van Niedermörmter, 1572 stadhouder van Friesland, gevangen genomen vlak vóór 24 Nov. 1574 bij de overgaaf van Sneek (Nederl. Leeuw 1957, 81 en Vrije Fries 1859, 429).

+ Fame van Batenburch.

2 Caspar de Robles, heer van Billy en Malepert, geb. Robles in Portugal 1527, sedert 1568 luitenant-stadhouder van Friesland, Groningen en Drente, in 1569 kolonel van 6 vendels Waalse infanterie, neemt deel aan het beleg van Haarlem, st. 1585 Antwerpen (N.N.B.W. en B.N.B.).

+ Een Spaenger wert begraven.

+ Haerlem blivet even harnackich.

+ Gebet.

+ Van Leyden.

3 Op 5 Oct. 1572 werd de eerste Gereformeerde dienst in deze kerk gehouden (Orlers 566).

+ f. 55. r.

+ Die pater van sint Aechten tot Delft is gehanghen.

[p. 102]

op suite Lusciëndach¹ dat binnen Leyden is gedoot, dat dese was die eerwaerdige man die pater van sint Aechte binnen Delft. Ende was dese goede heer in deser booser handen gecomen, doerdien want hij hem nae den Hage gekeert hadde om dese tyrannie te wijken. Hij werde onderweechs gevangen ende binnen Leyen gebrocht, daer veel vyleynicheyts tegen hem geschieden. Der werden een swaer hout op sijn lijf geworpen, sulx dat hem sijn lenden braken, ende men pijnichde hem seer. Voerts sneed men hem sijn manlickheyt of ende men vont hem smorgens an die galghe hangen, daer hij den geheelen dach bleef hangen. Ende men seyde, dat dese afgriselickheyt desen goodsvruchtigen heer angedaen werde tot complacentie van Lymmee, die toch seer dorstichde het bloet van des Heeren priesteren. Ende was niemant die dese overdaedicheyt enichsins wederstont, maer ygelick sweech, want het nu die tijt scheen te wesen, daerinne die prinsche der duysternisse sijn overdaedicheyt plaets toegelaeten was. Die almogende God gewaerdich hem dese sijns belijders wuytgestort bloet te ontfangen tot een versoeninge van alsulcke ongescicktheyt bij ons bedreven, waerdoer wij in dit swaere verdriet geraeckt sijn, ende gunne ons ontset, dat wij die kennisse sijnre wegen niet al heel en geraeken te verliesen. Och Heer en verontwaerdicht niet het suchten ende toetmoedich roupen van ons tot u, maer ontfermende bescermt ende verhoert ons.

⁺ Op desen dach ontfingen wij scriven van Utrecht, dat die guardiaen van der Goude, die daer lange gevangen geseten ende voerts verburgen geweest hadde, tot Utrecht gecomen was met een, die genaempt was Jan Pijn², ende quamen van der Goude seggende dat er meer volgen souden.

⁺ Worden noch op desen dach geseyt, dat nu weder gehangen was in Waterlant een minrebroeder, die een goet predicant was, broeder Engel genaemt³, wesende conventuael van Alcmaer, daer hij lange gevangen geseten hadde, maer was nu wuytgelaeten. Ende is weder gevangen van den gosen op den wech, daer hij waende nae Amstelredam te reysen. Gevet dese, o goede Heer, den croon der martelaeren ende ontfanget hem bij u als een voerbidder van ons altsaemen.

⁺ Op den XVIIIen deser maent trecken noch doer Amsterdam nae Haerlem vijf vaendel Waelen ende worden Haerlem bescoten, sulx wij binnen Amstelredam besceydelick mochten hoeren ende saeghen oeck dat die glasen van de huysen daer wij saten daverden ende scudden doer het geluyt van de busschen, twelck den geheelen dach doer duerde, maer en troerden nochtans die van binnen den stadt niet, stoutelick an ende an tot den leger inschietende, doende daerinne als overgegeven menschen, sonder anschou te nemen van te bedencken, datter God ofte overicheyt is.

⁺ Op desen dach vergaderden bij malcander alle Gouwenaers, die tot Amsterdam waeren, tsij daer woenachtich ofte die daer gevlucht waeren, ende versaemden tsamen tot sint Agnietenconvent. Ende was die oersaeck dies vergaderings, dat wij raetsplegen souden of wij middelen mochten vinden onse stede te ontsetten van sulcken vreese, daer die in dese tijt mede

1 13 Dec.

+ Die guardiaen van der Goude compt tot Utrecht.

2 Jan Pijn Jansz was in 1556 eigenaar van een huis te Gouda (kohier 1556 fol. 4).

+ Een minrebroeder gehangen.

3 Engelbregt ter Hoog, eind Nov. 1572 opgehangen te Ransdorp (Opmeer II, 29).

+ Trecken noch knechten nae Haerlem.

+ Die Gouwenaers vergaderen tsamen tAmsterdam.

[p. 103]

gedreycht worde. Der worden gesloten, dat ygelick wederom brieven van advertissement tot sijn vrienden scriven soude ende dat Gerrit Cornelisz, burgemeester voirn., scriven soude an Jan Regniersz¹ om sijn scriven met andere tot des stadts behouf te communiceren. Nam oeck an dieselfde Gerrit Cornelisz den brief, dien ick tot den burgemeesters gescreven hadde ende // in dese vergaderinge gelesen was, met sijnen brief te bestellen, dat⁺ die oeck comen soude tot der burgemeesters hande.

Op den negentienste deser maent worden onder die gemeent verspreyt,⁺ dat Remmerswael in Zeelant den coninck onderbracht was, maer en hadden daerof niet sekers².

Gheschiede oeck op desen dach, dat die soudaeten van den oerlochscepen⁺ bevolen werden dat sij bijten mosten van Amstelredam tot Sparendam toe. Ende werde desgelijcks over dander sijde gedaen tot Utrecht toe, twelck al geordineert werde tot behouf van den leger omdat mer of ende an soude mogen, alsoe die veel toevaerts behoufde van provande ende apparaet van oerloch.

Geboerde noch op desen dach, dat ick gesien hebbe dat die stadsbode⁺ quam int convent van sint Agnieten, soe hij oeck in andere conventen ghinck, ende beval den pater van tconvent, dat hij verleenen soude des convents oven ende barlinc soeveel men behoeven soude om te backen voer den leger des conincks ende gaf die bode van borgemeesters wegen des conincks commissaris³ consent van al te gripen ende te vatten, dat hij soude willen branden tot dese backerie, soe verde die pater hem difficel hiertoe maeckte. Mets verder seggende, dat bij onbrekinge van de vollinck in de brande die burgemeesters tot des convents cost dieselfde coepen souden. Ende was tselfde convent tegenwoerdelick belast met twee soudaten, hebbende ygelick een huysvrou, te houden, die bij haer al quamen voer sinte Catharynendach⁴. Mede hadden in ditselfde convent gelegen oft gestaen in de tijt van des legers doortreck wel seven paerden, die hier bleven over die acht daghen, soedat dit convent oeck seer geperst ende benaut was, gemerckt sij boven dese swaericheyden soeseer belast waeren doer die willige ballingen, die om haer religie hadden moeten loepen ende hier geweken waren.

Worden oeck noch al desen dach seer forselick op Haerlem geschoten.⁺

Op sint Thomasavont⁵ des morgens voer twee uren soe slouch den trommel ende men riep, dat alle die haeckscuts haer souden vaerdigen om tot

1 Waarschijnlijk was dit Jan Reyniersz de Swaen, 1558 etc. schepen, 1572 burg. te Gouda. Hij was eigenaar van een huis te Gouda (kohier 1556 fol. 27) en had lijfrenten voor hem en zijn kinderen (rek. 1572 fol. 83vo en 1575 suppl. fol. 5). De goederen van Jan Reyniersz werden aanvankelijk door de rentmeester op advies van de prins in arrest gesteld, daar hij dagelijks met de vijand contracteerde. Aangezien hij zich echter weer te Gouda vestigde, werden later zijn goederen ontslagen uit het arrest (rek. Houltman II fol. 93vo). In 1576 werd hij gevangen gezet wegens onregelmatigheden (vr. boek fol. 130 en dagboek). Op 21 Febr. 1578 bewees Jan Reyniersz de Swaen zijn kinderen hun moederlijk erfdeel (weesboek I fol. 311vo).

+ f. 55. v.

+ Remmerswael.

2 Op 24 Nov. 1572 was het van Spaanse zijde bezet, op 1 Dec. 1572 door de Zeeuwen verbrand (Van Haecht II, 269 en 272).

+ Die bootsgesellen moeten het ijs bijten.

+ Mercket wel an.

3 Waarschijnlijk is bedoeld de commissaris, die over het koren ging (Ter Gouw VII, 78).

4 25 Nov.

+ Haerlem wert bescoten.

5 20 Dec.

[p. 104]

den gosen wuyt te trecken, die gecomen waeren met haer geleyen ende gereets⁺ scepen vol volcks, maer waeren veel lantluyden alleen voerhebbende den dijck te doersteken, sulx sij al eensdeels gedaen hadden, wuytgewroet hebbende wuyt den dijck sekere duyckers. Ende waeren die soudaeten haest reede ende liepen willichlick gelijck ghins an. Men hoerde soe vreselick wuyt den geleyen scieten, dat wij daerdoer al heel verbaest werden ende niet en wisten wat ons overcomen soude. Maer en troerden die onse niet eens⁺ ende deden vromelick. Sij scoten tegens den hoop, dien sij opt lant vonden, an ende verstroyden die, soedat sij wechliepen. Men seyde, datter wel hondert gebleven waeren ende der worder acht gevangen in den stadt gebracht. Dese doden werde naemaels geplondert ende naeckt gewurpen in den put, dien sijluyden wuyt boosheyt om dien van Amsterdam te bescadigen⁺ in den dijck bij Jacop // Hannez gegraven hadden, ende waeren van de onse daer een scutter van der stadt gevangen, drie ofte vier gescoten ende sommige gequetst. Onse lieve Heer sij glorie, die wederom hier nae sulcke verbaestheyt ons gegunt heeft, dat wij wederom wat vertroost sijn, ende verleent voert, dat toch te laetsten doer sijn bermherticheyt geschie sulx, waerdoer den godloosen sulcke vreese coemt, dat sij ander genaede te soucken of wech te loopen gedwongen werden¹.

Werden noch op desen dach op Haerlem seer geschooten ende men seyde, dat ghesien was hoe een vrou op die Haerlemer muyer sat ende naeckt maekende haerselven van achteren haerselven sulx den conincs leger vertoende, seggende: ‘Hebt ghi anders gheen gescut, soe moecht ghi mij in mijn naers trompen, want wij u niet en vreesen ende sijn u wel ghetroost’. Dus werde dit vertelt ende als wij anders sorch hadden, dat ons noch soe gheen victorie soude gegeven werden, soe ontfingen wij nu hoep dat doer des Heeren roode, die toch altijts coemt over die soe vermetel spreken, ons die genaede voer die doere stont. O Heer God siet toch neder ende ansiet onser geperstheyt, weest genadich ende verlost.

⁺ Op sint Thomasdach² verhoerden wij, dat Haerlem daechs te voeren bestormpt was ende dat ons volck daer ofgeslaghen was met verlies van veel volcks, ende werde geseyt, dat die onse die nederlaech meest hadden geleden omdat haer brugge, dien sij gemaeckt hadden om tot den stadt te mogen comen, gebroeken was. Hier quame ons wederom vrees ende sorchden, dat die Heer ons meerder noch wilden tribuleeren. Och het dede ons soe wee, dat wij saegen, dat die boosen nu oersaeck gevonden hadden van haer te vergloriëren. Maer mosten ons onderwerpen Goods verhengenisse ende dencken dat ygelick onser doer onse overtredinge hiertoe den Heer verwreckt hadden. Sochten hierom vergiffenisse van al tgunt wij gesondicht hebben ende riepen sijn onderstant tot onderbrenginge onser vijanden.

⁺ Op den twee ende twintichste deser maent werden alle scoemaekers³ binnen Amsterdam bevolen, dat sij haer begeven mosten tot dienst van de

+ Veel rumoers voer Amsterdam tot den guesenscepen.

+ De geusen werden verjaecht.

+ f. 56. r.

1 Ter Gouw zegt op gezag van Van Biesten dat dit in de nacht van 21 Dec. 1572 geschiedde (Van Biesten 447).

+ Op Haerlem wert gestermpt.

2 21 Dec.

+ Men moet die provant tot het leger dragen.

3 Dit bericht is niet volledig. De schoenmakers en snijders moesten eerst deze taak volbrengen, daarna telkens de leden van andere gilden (Ter Gouw VII, 75).

[p. 105]

leger mids broot daertoe draegende, alsoe die dijck ombequaem was om met paerden te rijden ende die wateren noch niet gebijt en waeren. Ende drougen het broot in sackskens op haer scoeren, wesende in ygelick sacksken sestien ponden broots.

In dese tijt sach men wederom, dat die gosen haer oeren opstaeken.⁺ Sij lasterden die armey van den coninck, sij exalteerden die vromicheyt van die van Haerlem ende seyden, dat die stadt onwinber was, overmids menichte van vrome mannen die daer in waeren, dien sij grooten over die vijftienduysent. Ende werde mede geseyt, dat dom Vrederico leedt was, dat het ghescut voer Haerlem was, ende dat hijt niet wederom tot Amsterdam mocht crijgen, maer soudet moeten laeten in Hollant. Voerts liep die spraeck, dat die prinsch met Lymmee wederom op die been was ende, wuytgeboden hebbende wuyt al Hollant die derde man¹, wel vergadert hadde over die vijftienduysent knechten ende had voer tot den leger an te coemen om die op te slaen. Hier werden die goede wederom geperst // ende riepen seer tot onse lieve Heer om genaede ende gracie van victorie.⁺ Och, spraeken wij, wij sijn gecomen tot het diepste van der zeede ende het onweder heeft ons verdroncken. Compt hierom o mogende God ende verwreckt ons, ons toenende dijnen onwuytsprekende bermherticheyt. Och⁺ gebiet maer in dijnen naem ende wij sijn vertroost. Op desen dach geboerde noch, dat tot sinte Agnietenconvent wederom een stadsbode quame, die van den burgemeesters wegen bootscapte, dat sij terstont int gasthuys souden bestellen twee dekens oft dat men hem opbrengen soude een gewont Spaenger. Die reden waeren, omdat nu veel gequetste doer de laetste voers. stormige in den stadt gebrocht waeren ende tgasthuys overmids die menichte van siecken die daer waeren hiertoe geen gewae genouch en hadde. Twas nochtans onredelick, dat men dat den conventen opleggen souden, maer mosten oeck hier patiëncie hebben.

Op den drie ende twintichsten deser maent ontfinck ick blijde tijding⁺ wuyt Haerlem, te weten dat onse medebroeder die pater² van Zijl³ wuyt die stadt gecomen was ende hem behiel te Lymmen. Och ick danckte onse lieve Heer seer hartelick hierof ende bad hem met alle oetmoedicheyt om noch verder onse andere broederen te verlossen ende te vertroosten. Ick badde oeck mede voer alle andere religiose ende goede menschen.

Op dese tijt werde die victualie al heel costelick binnen Amstelredam ende⁺ sonderling het broot. Ick hoorde van treffelick volck seggen, dat tsavonts tevoeren geen broot om gelt te crigen was ende datter op die tijt menich overmids gebreck van broet hongerich te bedde gegaen waeren. Angaende die stadt van Haerlem was nu heel stille, dan men seyde datter apparaet gemaeckt werde om weder te stormen. Ende waeren wederom van Utrecht

+ Die guesen steken haer oeren op.

1 Een placaat ter oproeping van de derde man tot ontzet van Haarlem is niet bewaard in de archieven van de Staten van Holland, die voor die tijd zeer onvolledig zijn. Dat het wel heeft bestaan, blijkt uit het archief van Gouda. (Vergel. fol. 60ro noot).

+ f. 56. v.

+ Mercket wel an.

+ Pater van Zijl compt wuyt Haerlem.

2 Joannes Voccinius Petri of Vocking, geb. Utrecht 1521, broeder van Stein en waarschijnlijk reeds sedert 1558 pater van het Zijlklooster, Latijns dichter, st. Haarlem begin 1587 (H.B. 1881, die Goude VI, 114.)

3 Reguliere Kanunnikessen van St. Augustinus van S. Maria ten Zijl te Haarlem, aangesloten bij het kapittel van Syon (M.B. II, 80).

+ Groete benautheyt ende dierte van provande.

[p. 106]

gecomen sestien waegens gelaeden met cruyt ende clooten om voerts nae Haerlem te voeren.

Op die heylige kersavont ontfing¹ ick wederom in mij een groete benautheyt mijnre harten ende quaeme doer oersaeck, dat ick mij ter harten keerde, overpeynsende den groete desolaetheyt van ons geheel vaderslant, twelc nu anders niet dan oft Turckiën geweest was en werde beleeft. Die sacramenten bleven geheel sonder oefeninge, die waerdige diensten en werden niet gedaen; sonder wettelick doopsel bleve al watter in dese tijt ter werlt quaeme ende en werde tot den stervende menschen niet anders gedaen dan of sij beesten waeren. Och wie soude in de memorie van aldusdanige verwoostheyt niet ontrust werden? Wie en soude niet gedwongen werden tot schreyen, huylen ende te crijten? Ende was dese benautheyt soeveel te swaerder, soe hier weynich gevonden werden, die den verdruckte een goet woert gave ofte vertrooste. //

⁺ Oeck vont men seer soberlick die het woerdt Goods vercondichtden rechtelick, maer werde hetselfde met groete valsheyt tot verscheyde plaetsen verbreyt, waerdoer oeck veel van de goeden verleyt werden. Dit sach ick an ende in dit bedencken was ick seer becommert ende docht noch verder op die wuytwendige geperstheyt, die was soe over ons die als ballingen ons woonsteden verloepen hadden als over die onse, sij waeren van onse professie, van onse geslachte ofte oeck mede van onser kennisse. Mijn docht in dese dingen te overpeynsen, dat ick mijn sinnen missen soude, alsoe ick⁺ bemerckte dat het altsaemen afgriselick was. Ende werde mijn hart altijt meerder gepinicht, soe ick verder anschoude, dat wij noch soe weynich hoepe vonden van vertroost te werden, alsoe wij gestadelick vernaemen, dat onse overvallen steden noch altijt verder haer begaven tot rebellie ende wederstant tegens des conincks geweldich armey, als die haer machtich genouch kenden alsulcken coninck te mogen wederstaen ende gheen anschouwe en naemen, dat sij boven haer crachten vermaeten te doen, gemerckt God die Heer, dien sij vermeten in sijn dienaers ende sacramenten te bevechten, haer verde te machtich is ende doer sijn aensien alleen kan terstont doen versincken, soe haest hij tselfde sulx wil ofte gebiet. Soe troerde ick hierom in dese gepeinsen seer ende vonde mijselven hierdoer genouch als weemoedich suchtende ende kermende. Maer dede mijselven gewelt ende bedwanc mijn hart van het alderswaertste te keeren ende meer te gronderen, hoe wonderlick dat God is int anrechten sijnre godlicker graciën. O, sprack ick tot mijselven sulx ick voerens dickmaels gedaen hadde, wat is u o mijn hart, o mijn leven, dat ghi mij dus ontroert ende verstoert maeckt? Hoept in den Heer ende ick sal hem noch belijden, dat hij is mijn God ende mijn heylgever. Ende vouchde mij verder te overpeynsen, hoe wonderlick dat die mogende Heer hem altijts vertoont heeft in te vertroesten den benauden sonderling dan aldermeest als die miserabele haer ellendicheyt opt alderverdrietelickste was. Hierinne om doer desergelijcke gedachten gesterckt te werden, soe dede veel bij mij tgunt mij vernieude deser memorie, het ansien dier scriftueren welcke in dese hoochtijt ons voergehouden werde

1 24 Dec.

+ f. 57. r.

+ Overdenckinge van veel dingen.

[p. 107]

onder den diensten. Ick letteden opt antiffene¹, daer die eerste vesper mede begonnen werdt, als: ‘Joodse lant ende Hierusalem en wilt niet troeren, op morghen salt ghi wuytghaen ende die Heer sal met u sijn’. Ick docht voert opt gestadich versicule² dat alle dese advent doer in de vesper gesongen was: ‘douwet o hemelen nederwerts ende laeten die wolcken reghenen den rechtvaerdige. Laet die aerde geopent werden ende wuyt doen spruyten den verlosser’. Item, soe docht ick onder meer andere te laetsten, hoe blijdelick dat luyde het invitatorium³ van deses hoochtijts avont: ‘Huyden salt ghi weten, dat die Heer coemen sal ende vrouch // salt ghi sijn glorie⁺ sien’. Tot alle dese ende meer andere, die oeck op dese tijt gelesen of gesongen werden, keerde ick mij ende oefende mij daermede ende vonde mij hierdoer in goede hope gesterckt. Ick sach daerinne, dat wij die eerste niet en sijn, die in onse religie geperturbeert werden, want desgelijcks oeck den Joden eertijts is geschiet. Ende merckten wel, dat niettegenstaende al bleef den Joeden haer overvallinge lange bij, sonder dat sij in veel biddens ende roupens tot den Heer oochschijnlick subitelick schenen verhoert te werden, dat die Heer nochtans haerder derom niet en verghaet, maer lange voerheenen met beloften sijnre propheten dickmaels vertroeste ende naemaels <alst scheen opt alder desolaetste> soe wonderlick dien heeft geheelick verlost, dat dies gedenckenisse ygelick bedwinckt den almogende God te dancken ende te loven. Die Joeden riepen: ‘Och Heer coemt’, ende God seyde tot haer doer sijn propheten, dien hij sonde: ‘ick sal coemen ende ick come tegenwoerdelick’. Ende als dese gebeden met dese beloften over ende weder over gedaen werden ende nochtans geen verlossinge vernoemen werden, soe ist nochtans te laetsten overvloedelick gebleken dat overvloedige verlossinge is bij den almogende Heer ende dat hij der devotiger gebeden niet en versmaet, soe wonderlick doende dat dese vertroestinge soelange die werlt staen sai wuyt der menschen memorie niet sal mogen werden verduystert. Hebbe hierom mijselven wederom tot onse lieve Heer gekeert, voer hem vernieuwende alle alsulcke vertroostingen als ick mocht bedencken dat hij oyt sijn volck gedaen hadde, ende badde hem soe oetmoedelick als ick ymmermeer mocht, dat hij hem wilde gewaerdigen in de memorie van sijn menschwordinge ons nu oeck te vertroosten, ons te verlichten, ons openinge te verleenen tot onse desolaete volck ende den bedroufden, om reden want hem tgebruyck des christelicke religie onthouden wert, wonderlick te vertroesten. Och Heer <sprack ick> sendet toch te laetsten een dien ghi eracht ende verstant gevet om dijnen dienaeren te verlossen ende den quaden te vermorwen, opdat wij altsamen mettertijt tot u gedwongen werden te prijsen, te eeren, te dancken ende te loven, soelange wij in dit leven sijn. O God <seyde ick voert> geeft gracie ende victorie ende verleent ons toch, dat wij dese heylige hoochtijt mogen overbrengen met goede rust ende godlicke blij schap tot dijnre eeren ende salicheyt onser sielen. Amen.

1 Antiphoon is de wisselzang op de psalm, die een gedachte uit die psalm of een van het feest naar voren brengt.

2 Versikel is de wisselzang op de lezing.

3 Invitatorium is de uitnodiging God te aanbidden, afwisselend gezongen met de verzen van psalm 94 bij de Metten.

+ f. 57. v.

[p. 108]

⁺ Op desen dach quame tijdinge, dat ter Goude gevangen was een bode van Amstelredam tot sekere vrienden gesonden met brieven van waerschuwenge, ende men seyde, dat die goeden¹ bescreven waeren van dengeenen daer die missiven an gesonden waeren.

⁺ Van Leyden hoerden wij, dat die lantluyden ontrent den stadt gelegen bevolen was, dat sij binnen den stadt om die te helpen starcken, beschermen⁺ ende bewaren mosten comen op peyne van // haer huysen ende hofsteden verbrant te werden.

⁺ Noch werder geseyt, dat Lymmee wederom met etlicke vaendelen op te been was om Haerlem te ontsetten, wesende an het Mannepat ontrent Haerlem ende dat dom Vrederico hem tegemoet gereyst was met sekere knechten.

Och Heer siet neder ende verleent te laetsten victorie. Ontfermt onser ende verdubbelt dese waerdige hoochtijt met blijschap, ons nu toenende dijn mogende goetheyt in bescaeminge deser onser vijanden, soe ghi⁺ ons over seer lange tijt verblijt hebt, mids u in onse natuere tot onse salicheyt in dese bedroufde werlt begevende. Soe ghi neder deet vallen den Joden, doe sij quamen om u te vanghen, ende ghi maer seyde: ‘Ick bent,’ dus wilt toch dese oeck verslaen. Dijn onnoesele kintsheyt, dijn lieflick wesen, dijn suchten ende kermen in u armoede van dij om onsen salicheyts wille angenomen, laet toch wesen o mogende God tot onse bescerminge ende versterckinge. Gebenedijt o Heere die armey van dijnen dienaer, onsen coninck, ende als dan sal ons niemant mogen crencken. Dit is ons betrouwen, dit is ons geloeve, dit spreken wij ende dit belijden wij. O God helpt toch nu, opdat wij ons in dij met volder harten mogen verblijden.

⁺ Op die heylige Kersdach, smorgens als ick bij mijselven quaeme, soe suchtede ick wederom ende weende deerlick, twelck mij daerom geboerde, overmids dat ick overpeynsde des propheets woerden, die in der metten gesonghen waeren: ‘Het volck, welck sat in duysternisse heeft gesien een groet licht; denghenen, die bewoenden donckere plaetsen onder die scaduwe des doots, dese is een sonderlinge claericheyt opgegaen’. Dese woerden eercaude ick ende siende vonde ick gelijke benautheyt, gelijcke geperstheyt ende gelijcke scaduwen van den doot tegenwoerdelick te wesen over allen goeden christenmenschen, die behalven die droufheyt, die sij nu tegenwoerdich dragen wuyt reden want sij als verraders gescelt werden, vervolcht werden, in haer goet geplondert ende berooft werden, haer goede vrienden ende kennisse vermoert werden ende sij gestadich bevreest sijn wat eynde sij noch hebben seilen, noch hierenboven beroeft werden van den soeticheyt deses hoochtijts, ontset wesende van alle middelen waerdoer hem eenich vernieuwinge mach coemen van overpeynsen der wonderlicker graciën ons eertijts op desen dach van God den vader bewesen, want gheene godlicke diensten yewerts ter plaetsen, daer die godlose tyranniseren, gedaen werden nochte en werden oeck nieuwerts ter selver plaetsen gevonden, die haer van dese wonderheyden tot troost ende leeringe onderrechten. Maer staen die outaren <die nu selsen sijn, alsoe der menich ewich verdestrueert ende geraseert sijn> heel desolaet ende al

+ Een bode van Amsterdam ter Goude gevanghen.

1 Ter verduidelijking leze men ‘goederen’.

+ Van Leyden.

+ f. 58. r.

+ Lymee wil Haerlem ontsetten.

+ Gebet.

+ Overdenckinge bij mijselven.

[p. 109]

in verachtinge ende versmaetheyt ledich. Ende sijn opgestaen verleyders, die in de plaets van dengheenen, die eertijts plechten te leeren ende tot God sijnen dienst ende den heylige sacramenten te trecken, nu niet anders en doen dan dat sij ontstichten, schelden, blasphemeren ende tot alle boosheyt ende rebellicheyt tisschen ende toeroupen. Dit welverstaende sij ick noch altijts meer benaut geworden ende beclaechde die hartelick. Ymmers begaf ick mij // wederom tot onse lieve Heer om noch voer dese te bidden⁺ met vasten hope, dat ick altijts niet tevergeefs en soude bidden. Ick stelde⁺ voer oogen allen menschen goet ende quaet, maer sonderling daer ick familiaer mede was, mijn broeders allen van onse professie, namelick onse E. generael¹, de susteren van sint Agnieten, Magdalenen, Margrieten, op die Gouwe, andere priesteren, mijnsselfs suster met haer kinder, mijn nichten ende neven, Jan die Vrij², Borrichgen³, Aechte Huygend. ende andere. Voir die goeden riep ick ons liefs Heeren genaede an, dat sij eens an ons liefs Heeren goetheyt mochten verwerven vertroestinge ende openinge in den kercken. Voer den quaden badde ick, dat God wilde gheven haerluyden openinge van haer verstant om kennisse te crighen, dat sij verdwaelt ghaen ende nae kennisse haer daervan te keeren ende te soucken genaede met bermherticheyt. O Heer <docht ick> wilt mij verhoeren ende gunt ons, dat wij int ontfangen van dijn verlossinge op dese tijt ons naemaels moegen verboegen bij allen, daer wij bij sellen coemen, die cracht van de waerde heylige kersnacht, daermede wij tot vertroestinge een toeganck maeken, te vinden.

Op desen dach hoorde ick seggen dat daachs tevoeren wederom gosen⁺ geweest waeren tot Ouderkerck^a ende genomen hadden sekere waegens met provande ende een waeghen met buscloeten.

Der werden mede vertelt, dat op desen dach smorgens die goosen wederom geweest hadden tot Ouderkerck in getale wel driehondert ende dat sij opnemende sekere wagens met broot ende wijn, die nae onse leger trocken, oeck daerontrent in een kerck geweest waeren, daer dien dienst begonnen was ende gecomen tot Gloria in Excelsis, daer sijt al heel rebel maeckten, sulx dat die priester gewaerschuwet sijnde ontliep ende voerts met een paert wechreedet. O waerachtighe teykenen van des vijants dienres, die dan altijts⁺ nae sijn gewoente meest maligneert, soe wanneer die christenheyt tot haer meerder innicheyt ende goodsvruchticheyt pleech te begeven.

Der quaemen, die van Haerlem seyden, dat sij gesien hadden hoe ons⁺ volck daer int werck waeren van te ondergraven een poert, dien sij meenden

+ f. 58. v.

+ Mijn ghepeynsen.

1 Prior van Syon.

2 Jan Cornelis Sandersz de Vrij was een zoon van Cornelis Zaersz, die de zoon van Sander Dirrick Maes (een oom van de schrijver) moet zijn geweest. Op 17 Dec. 1560 bewees Cornelis Zaersz hem het erfdeel van zijn overleden moeder, Geerte Dircksdr. de Vrije (weesboek I fol. 58). Jan de Vrije had een lijfrente op Gouda (rek. 1575 fol. 48vo). Hij stierf begin 1575 te Gouda. In 1576 en 1577 werd aan zijn zoon Willem de Vrije Jansz het zeer aanzienlijke erfdeel, hem nagelaten door zijn vader en moeder, bewezen (weesboek I fol. 284vo en 285). Deze Willem Jansz de Vrije kwam in 1619 in de vroedschap te Gouda en werd 1631 fabriekmeester (Walvis I, 89 en 92).

3 Burrich Willem Franszdr., vrouw van bovengenoemde, had een lijfrente op Gouda (rek. 1572 fol. 66vo) en st. Gouda begin 1575 (dagboek).

+ Die guesen sijn tot Ouderkerc ende nemen provant.

a Er staat ‘Ouderwerck’.

+ Merckt an.

+ Fame van Haerlem.

[p. 110]

dat met buscruyt onderstroyt sijnde soude vernaersticht werden om onder die voet ende ter neder te crijghen.

⁺ Ende liep meer spraeck, dat dom Vrederico met sommige van sijn armey noch op den tocht was tegen Lymmee, die men seyde dat quam tot ontset van die van Haerlem ende dat hij dien oeck al met paerden beset hadde.

⁺ Men hoerden noch van sommighe, dat oeck die prinsch selven bij Lymmee op die been was.

⁺ Van Alcmaer ende andere sommige cleyne steden in Waterlant began faem gestroeyt te werden, dat ansouck deden om in genaede ontfangen te werden. Twelck niettegenstaende al hadden wij daerof gheen seker besceyt, ons nochtans verblijden overmids hope, dien wij daerwuyt ontfingen, dat dese mompeling noch tot sekerheyt soude coemen, als wesende tselfde een voerbode hierof, gelijck als voerens veel dinghen dickmaels gestroyt waeren ende, niet waerachtich sijnde in de tijt als die geseyt werden, nochtans mettertijt metterdaet waerachtelick gevielen. Ende naemen altijts dusdanige⁺ tijdinge tot een voertdrivinge om onse lieve Heer har // telick te bidden, dat hij hem gewaerdigen wilde ons gracie te gheven om op sijn bequame tijt te mogen ontfangen nae sijn godlicke beliefte volcoemen vertroestinge, wel bemerckende dat ons toch van gheene plaetsen eenige hoepe open en stonde dan alleen wuyt sijn groete goedertierenheyt.

⁺ Op sinte Stephensdach¹ ontfinck een priester, bij ons gelogeert van Ackersloot, heer Claes genaemt², een missiif hem gesonden van sijn soon wuyt Ackersloet, inhoudende groete benautheyt, die ontrent haer derp geleden werden soe van ons volck soe oeck van den gosen: hoe sij bedwongen werden van dom Vrederico te moeten coemen tot Haerlem ende daer te helpen delven ende graven ende dat hem tselfde wederom van den gosen verboden werde op peyne van haer huysen verbrant te werden. Screef oeck contrarie anders dan hij voerens gedaen hadde, wenschende nu selver binnen Amsterdam te wesen, daer hij altijt tevoeren sijn vader gebeden hadde, dat hij bij hem coemen soude, alsoe hem docht dat het daer vrijtste was.

⁺ Op desen dach quamen wederom seer veel waegens met gemalen meel ende andere dingen van Deventer om voert tot den leger te reysen.

Op sint Jans Evangelistdach³ quaeme die pater van Zijl, mijn confrater,⁺ binnen Amstelredam ende seyde mij onder allen anderen, dat die prinsch tot Sassen⁴ met Lymmee gecomen was ende meeninge hadde om daer leger te slaen.

⁺ Van Haerlem vertelde hij, dat die ingesetenen heel forsch waeren, seer naerstich sijnde om die muyren te verstercken, die poorten met balcken te gorden ende dat die plaets die beschoten is nu stercker repareert was dan die voerens geweest hadde.

Item, dat des conincks leger groete reescap maeckte om wederom te schieten en te stormen ende datter altijts meerder lantluyden ontboden werden, die graven ende scansen mosten.

+ Van dom Vrederico.

+ Die prinsch.

+ Van Alcmaer ende sommige andere cleyne steden.

+ f. 59. r.

+ Benautheyt in de dorpen.

1 26 Dec.

2 Heer Claes, kapelaan van Akersloot, begr. St. Agnietenconvent Amsterdam 20 Juni 1573 (dagboek).

+ Toevoert an tleger.

3 27 Dec.

+ Die prinsch wil leger slaen.

4 Sassenheim.

+ Haerlem.

[p. 111]

Van Vranckrijck seyde hij noch, dat oeck faeme ghinck, dattet daer⁺ wederom al heel tumultueerde ende dat die coninck van Vranckrijck wederom in Parijs van de partie gedreven was.

Mede vertelde hij, dat die pensionarius van Haerlem¹ tot Delft gedoot⁺ was, eerst gehangen sijnde, voerts onthoeft ende naemaels geverndelt. Ende dat Christoffel van Schagen, burgemeester van Haerlem, aldaer geransoneert was op ellifduysent R. gl. om saeke dat dese tsamen doer commissie van haer vroetscap an des conincks armey genaede versocht hadden.

Seyde noch, dat broeder Heymen van Syon in den Briel ende die pater²⁺ van sint Urselen³ binnen Delft mede gehanghen waeren.

Och leser, verscrickt ende ontroert in tgunt hier geschiet is. Weethen des doots hebben den menschen op dese tijt omringelt ende is hier sulcke geperstheyt geleden, dat desgelijcks noyt voerens noch gesien noch gehoert is. Ende was gheen eynde te verwachten van tgundt in alle wreetheyt⁺ tegen den goeden angerecht werde, maer verhoerden altijts swaerder met dreygementen van noch meerder verbittertheyt, die noch comen soude. Ende worden oeck alle lantluyden overal bedurven, haer beesten dootgeslagen, haer hoy vernielt ende haer huysen verbrant, sulx dat sij van benautheyt niet en wisten, wat sij doen souden //. Ende werden tot veel plaetsen⁺ van verscheyde menschen geroepen, dat sij begeerten hadden om gehanghen oft anders gedoot te werden.

Op Alrekinderendach⁴ quaeme een, die ter Goude geweest hadde, ende⁺ vertelde dat Swieten gevangen genoemen hadden wel driehondert van sijn soudaeten om reden wil, dat sij niet en wilden optrecken tot sijn gebod voer ende eer sij gelt ontfanghen hadden. Item, dat Swieten oeck onder hem die brieven behielt, die de bode<daerof geseyt is, dat gevangen was> ter Goude gebrocht hadde, tot waerschuwe van den vrienden sonder denselfde yemant te communiceren. Voirts, dat onder de gemeente spraeck was, quaeme Haerlem overvallen te werden, dat die van der Goude wel luysteren souden om te wederkeeren.

Van Haerlem hoerden wij, dat men daervoer alle den voerleden nacht⁺ noch gegraven ende gescanst hadde.

Van Leyden werden geseyt, dat daer geboden was, dat men ofbreken most⁺ alle getymmer leggende vijftich roeden naest an de stadt buyten⁵.

Op dach van sint Thomas van Cantlenberch⁶ werde geseyt, datter noch seer veel volcks nederquaeme, paerden ende voetknechten, om oeck nae

+ In Vranckrijck is wederom tumult.

1 Uit deze mededeling blijkt, dat Opmeer, die 9 Jan. 1573 als datum van de terechtstelling geeft, zich vergist.

+ Pensionarius van Haerlem wert te Delft gedoot.

2 Paulus Taphaeus, sedert 1555 pastoor van de Nieuwe of St. Ursulakerk te Delft, sedert 1559 pater van het Tertiarissenconvent van St. Ursula aldaar. Hij was reeds in de zomer van 1572 uit Delft geweken (Noordeloos 141 en 142). Volgens een brief bij Opmeer ontkwam hij echter met grote moeite pas in deze tijd (Opmeer II, 136),

+ Van Syon.

3 Tertiarissen, aangesloten bij het kapittel van Utrecht (M.B. I, 53, M.B.S. I, 40 en V.H. 123).

+ Swaere tribulacie.

+ f. 59. v.

4 28 Dec.

+ Van der Goude.

+ Haerlem.

+ Tot Leyden breeckt men seer buyten.

5 Dit werd verordend op 22 (Orlers zegt ten onrechte 18) Dec. 1572 (Secr. Arch. 1253-1575, 389 fol. 50 en 50vo).

6 29 Dec.

[p. 112]

⁺ Haerlem te passeren ende dat die goosen ontrent Alcmaer wel vierduysent ende ontrent Sassen wel starck waeren over die vijfduysent. Ende was dese⁺ hoop soe groet om des wil want bij gebod van den prinsch die derden man tot veel plaetsen op ontboden was. Quam noch tijdinge, dat Noordcarmis op Alderkinderendach voer Haerlem soe geschoeten was, dat hij twee tanden wuyt sijn hooft miste ende hadde oeck verloeren een stuck van sijn kinne.

⁺ Van der Goude hoerden wij, dat Dirrick van Nec¹ gevangen geweest⁺ was, dat Gerrit Gerritsz die cluyvers in sijn goet gehadt hadde, dat Jan Hey soe getribuleert werde, dat wonder was dat die steenen wuyt den straeten⁺ niet en sprongen om tselfde te wreken ende dat oeck die Claresusteren² wuyt der maeten seer overvallen werden met groete dreygementen, verboeden sijnde dat sij gheen goet altijt wuyt haer convent vluchten mosten.

⁺ Op sunte Silvestersavont³ werde sterck geseyt, dat die van Aelsmeer doot geslagen hadden sekere Spaengers die daer gecomen waeren ende dat die buyren aldaer onder malcander geheel twistich ende tweedrachtich waeren. Quaeme noch van ditselfde Aelsmer tijdinge, dat alle die buyeren daer gelijck wuyt geloepen waeren, laetende huys, hof, beesten ende anders, ende waeren gevlucht tot den goosen, om saeke dat sij gedreycht waeren van des conincks armey verbrant ende doersteken te worden overmids het feyt van haer bedreven int dootslaen van de Spaengers voirs.

⁺ Op desen dach werden geseyt, dat buyten of binnen Amsterdam gepasseert waeren drie benden ruyters ende sach der selver ontrent hondert paerden oftrecken.

⁺ Van Haerlem werden geseyt, dat sij des nachts tevoeren van buyten in gecregen hadden tot haer assistencie wel drie vaendel van goseknechten⁴, hetwelck oeck menich seer dede verwondert wesen, overmids datter soe⁺ veel volcks voer lach. //

Twas oeck op desen dach, dat Gerrit Cornelisz van der Goude een brief⁺ van sijn soon⁵ gecregen hadde, die onder anderen vermelde, dat hij goede hope hadde dat binnen der Goude alle dinck wel ten besten verghaen soude. Ende hadde dieselfde goede man tijdinge bij monde ontfangen, dat oick binnen der Goude die derde man⁶ opontboden was ende dat men hem weederom eedt ofeyschte, maer en waeren die burgers tot gheen van beyden willich.

⁺ Voert wast mede op dese tijt, dat ick solliciteerde tot het convent ter

+ Der guesen menichte.

+ Die derde man bij den guesen moet op.
Noordcarmis is gescoten.

+ Van der Goude.

1 Dirck Clementsz van Neck, in de vroedschap te Gouda, schepen 1568 etc. tot 1572, bezat een huis te Gouda (kohier 1556, fol. 14).

+ Jan Hey.

+ Clarissen.

2 Clarissen (M.B. I, 79, M.B.S. I, 56, Walvis II, 150 en Van Heel I, 48).

+ Aelsmeer doet quaet ende verloept.

3 30 Dec.

+ Treck van ruyters.

+ Haerlem crijcht knechten in.

4 In de nacht van 29 Dec. 1572 kwamen 4 vendels Walen in de stad (Wijn 61).

+ f. 60. r.

+ Van der Goude is goede hoepe.

5 Waarschijnlijk was dit zijn zoon Dirck Gerritsz, die te Gouda was gebleven (vergel. fol. 43vo noot).

6 Op 22 Dec. 1572 werd in de vroedschap het plakaat van de prins, dat bepaalde dat de derde man tussen 18 en 60 jaren tot ontzet van Haarlem zou moeten optrekken, afgelezen. Op 23 Dec. werd het officieel gepubliceerd. Men overlegde met andere steden, hoe hierin te handelen. Op 31 Dec. besloot de vroedschap na ontvangst van een bericht van de prins, dat men ter plaatsvervanging 2 vendels van 400 man mocht zenden, daarvoor het vendel van hopman Leeuw te nemen. Gouda betaalde de soldij. (vr. boek fol. 23, 24 en 30).

+ De la Marsch.

[p. 113]

Lely voer de raetsheer De la Marsch¹ om daer in de cost te sijn, maer bleve tselfde onderweech overmids het houden ende hebben.

Noch op dees tijt hoerden wij, dat sekerlick geschiet was, dat die capiteyn van Enchuysen, Synou², gescreven hadde een missive an Ruychhaver³, capiteyn van Alcmaer, inhoudende vermaninge dat hij metten eersten doersteken⁺ soude allen priesteren ende monicken, dien hij mocht becomen ende voerts hem reedmaeken om tot onset te coemen van die van Haerlem ende voerts den Spaengerts te verdriven.

Op den laetsten Decembris werde smorgens vrouch die trompet geblasen⁺ ende men riep, dat die lantluyden van de vijf dorpen⁴ onder Amsterdam gelegen altsamen haer scicken mosten met scoppen ende spaden ende diergelijck gereetscap nae Sparendam om daer te hoeren wat haer bevoelen soude werden op peyne van gehanghen te werden. Wederom op dese⁺ selfden dach werden metten trommel omgeropen ontrent negenen voer den middach, dat alle sceeptymmerluyden, wesende in dienst van den oorlochscepen, terstont mosten comen met haer bijlen voert huys van den Amerael⁵ op peyne van lijfstraf. Ende worden veel menschen hierdoer seer benaut van harten, alsoe sij altijts meerder vermerckten die onverdrachlicken benautheyt waertoe nu gecoemen waere tgeheele lant, daerinne voerens soe groete gerusticheyt geweest was, twelck nochtans in sijn tijt niet verstaen en konne werden. Wij waeren voerheen genouch met hemels broot⁺ gespijst, maer deden gelijck die kinder van Israël, die altijts anders wilden. Gelijck Moyses met Aäron hem in de weech waeren ende selfs sochten tregement te hebben, soe ist ons geweest tegens ons overicheyt, dien wij tyrannen ende moortdaders noomden. Ende sijn opgestaen veel quade gheesten, die haer vermeten hebben des conincks dienaers te sijn onder welck pretext sij veel verleyt ende an haer getogen hebben, seggende haer meninge te sijn, dat sij tlant vrijmaecken wilden ende verdriven souden alle moordadicheyt met sekerheyt dat sijt vaderlant wederom souden restitueren in groet welvaert ende in sijn oude gescicktheyt. Maer en is der rebelder opstel niet wel vergaen, sulx oeck altijt bij allen overdaeders geboert is. Wij waeren in vrijdom ende goede welvaert, van moordadicheyt werde scerp bij ons vermaent ende dede ygelick genouch sijne geliefte. Ende hebben dese, eylacie, ons altsaemen ontroert ende van allen desen beroeft, ons invoerende die meeste desolatie die oyt gehoert was //, sulx genouch⁺ openbaerlick blijckt wuyt alle tgunt hier voerscreven is. Ymmers wert wel

1 Jacob van der Mersche, 1559 etc. raadsheer in het hof van Holland. In 1567 zuiverde hij de schutterij te Gouda. Hij week uit in 1572. (A.S. de Blécourt en E.M. Meyers, Memorialen van het Hof (de Raad) van Holland, Zeeland en West-Friesland van den secretaris Jan Rosa, 's-Gravenhage 1929; Dusseldorpius 85 en Smit).

2 Jhr. Diederik Sonoy of Snoey, geb. 1529, verbannen door de Bloedraad, sedert 1572 's prinsen luitenant-gouverneur in het Noorderkwartier, st. 1597 (N.N.B.W. en W.P.).

3 Nicolaas Ruychaver, geb. Haarlem, watergeus, ging in 1572 over naar de krijg te land, sneuvelde 1 Nov. 1577 bij de mislukte aanslag op Amsterdam (N.N.B.W., W.P. en Jbk Amstelodamum 1937, 21).

+ Wreetheyt tegen den priesteren.

+ Die lantluyden werde opontboden.

4 Welke vijf dorpen bedoeld zijn, is niet duidelijk; waarschijnlijk Sloten, Sloterdijk, Nieuwerkerk, Rietwijk en Nieuwer-Amstel.

+ Die tymmerluyden werden ontboden.

5 François van Boshuysen of Boschuysen, sedert 1557 vice-admiraal van Holland in dienst van de koning, afgezet na de slag op de Zuiderzee van 11 Oct. 1573 (Ter Gouw VI en VII en N.N.B.W.).

+ Beclach van desen tijt.

+ f. 60. v.

[p. 114]

gesien wat overlast allen lantluyden overgaet, die niet anders gebruyckt en werden dan of sij beesten waeren. Alle haer goederen werden haer ofhandich⁺ gemaeckt ende men vindt niemant, die niet hem te lijden is. Heeft die een partie haer yet gelaeten, die ander beroeft se noch meer. Sij warden geslagen, haer woeningen werden hem ofgebrant ende met al dusdanige tribulacie soe mogen sij noch niet volstaen, maer moeten voert staen als slavoenen ten gebode, oeck waer men hem hebben wil, van ygelick pertie daertoe gedwongen werdende met dreygementen van gehanghen te werden, soe waer sij bevonden werden haer achter te houden. In steden is soe swaere geperstheyt, dat hetselfde van niemant wuytgedruckt mach werden, alsoe niemant verstaen can waertoe dese beroerte noch loepen wil, van hangen, van vangen ende van de goede luyden haer goet te benemen, is dat men daer maer of tracteert. Soe wie een missiif scrijft, ontfangt ofte brenget, die wert gehouden als tlijf verboert te hebben¹. Ende en is geen memorie, dat yewerts oyt meerder slavernie is gevonden als hier, eylacie, in dit lant nu wert geexerceert, waerwuyt oeck alle welvaert ende gerusticheyt op dese tijt deerlick verdreven was, alsoe men hier maer hoorden gestadelicken van menichten, die soe nu hier soe dan daer vermoert, doerschoten ende doersteken waeren. Ende is noch meer te verwonderen, dat die alsoe vermoerde menschen, ontcleet ende heel naeckt gemaeckt sijnde, bleven leggen ter selfder plaetsen als crenghen sonder datter yemant bevonden werde geneycht om die te begraven, recht oft gheen menschenlichaemen en waeren. Dit saegen veel goede luyden inne ende vindende geheele contrariheyt van der booser voertstel, soe verstonden sij wel tverraet daer tlant doer overvallen was. Suchten hierom, sulx ick voir gescreven hebbe, beclaegende den tegenwoerdige benaude tijt ende wensten seer, dat God die Heer te laetsten nedersien wilden om dese groete beroerte wederom met sijn mogentheyt te besatighen. Badde ick selver mede doer middelen van groete geperstheyt, dien ick in mij voelden rijsen overmids overdencken van dat ick mij soe gelaeten vonde van mijn broederen ende alle mijne vrienden van wiens ick niet altoes en verhoerde, maer bleven voer mij als gheheel doot ende⁺ riep aldus tot onsen geminden Heer: O hemelsche Vader ontfermt u toch over ons, dijnen oetmoedigen dienaeren, ende siet an dese swaere tribulacie daer wij tegenwoerdelick mede getribuleert werden. Weest indachtich dijnre godlicker woerden daermede gi belooft hebt, dat soe wie in benautheyt is ende dij anroupt, dat ghi dien salt verhoeren helpen ende verblijden. Nu suchten wij tot u, nu roupen wij dij an. Verhoert hierom ende gevet dijnen naem glori, opdat niemant en seyt, dat dijne beloften maer woerden⁺ en sijn. Gedenckt des liefdes, dien ghi ons bewesen // hebt, doerdien dat ghi ons gegeven hebt dijnen eenigen geboeren soon, om doer hem ons te wijsen die wegen tot dijn vaderlicke genaede ende en wilt ons nu niet versmaeden. Ist mogelick, laet toch te laetsten genouch sijn soe groete bangicheyt als u godlickle voorsienicheyt wel weet, dat tegen ons altijts swaerder verheft. Aensiet die verwoestheyt, die over dijn templen is ende mede verstroyt heeft dengheenen, die haer tot dijne gestadigen dienst opgeoffert hebben.

+ Merckt wel an.

1 Bij placaat van 29 Nov. 1572 van de prins was o.a. verboden op enige wijze communicatie met de tegenpartij of aanhangers daarvan te hebben (R.H. 13).

+ Ghebet.

+ f. 61. r.

[p. 115]

Laet in u oec coemen een bermhertich insien tot ons wedemoedicheyt, die in ons gevoet werdt doer een geduerige vrees ende sorch van meerder bedrouftheyt welc ons mach overcoemen. Wij hebben nu het eynde van⁺ tverleden jaer, daerinne alle dese beroerte geresen is. Gunt ons oeck mede het eynde van in deser manier verder gepinicht te werden. O God ontfermt ende verhoert toch ons, verleenende met dit anstaende nieuwe jaer vertroestinge, sulx dat dese bose verdruckt werdende dijnen belijders openinge gedaen wert om haer in u te mogen verhuegen, opdat wij te laetsten verlost sijnde ons mogen scicken om dij te loven ende te dancken van nu tot in der ewicheyt.

Op desen dach werden met des stadsclock ofgeroepen, dat alle vreemdelingen,⁺ die in den stadt geweken waeren doer dese beroerte ende daer boven twee maenden niet inne getouft en hadden, dat die wederom wuyt den stadt scheyden mosten, sij waeren geestelick of waerlick¹.

Ende quam tijdinge, dat onder conincks leger doer sekere Duytschen⁺ verraet opgestelt was, doer wiens oeck die vaendelen, daer voerens of gesproken is, in de stadt van Haerlem gecomen waeren. Waerom drie van de Duytsche capiteynen gehanghen waren op desen selfden dach des morgens vrouch². Die almogende God sij gedanckt ende gelooft van sijn bermherticheyt, waerdoer hem gelieft heeft dese verraderie den onsen bekent te maeken om soe ons te beschermen van haer onverdrachlicke tyrannie, dien sij tegens ons angerecht souden hebben, hadde haer verradelick opstel voertganck mogen hebben. O Heer u sij glorie ende dancberheyt van alle⁺ dijn goetheyt, welck ghi van beghin tot noch toe, maer sonderling op dese onguere tijt, altijts an ons hebt bewesen, want wij wel bekermen, dat wij al tot niet gebrocht souden sijn, ten waere gi ons sonderling dijn behulpelicke hant haddet gereyckt. Wij bidden U voert doer alle dijn goetheyt ende principaelick dijn diepe oetmoedicheyt, ons vertoent int annemen van ons menschelicken natuer int wesen van een cleyn kindeken, dat ghi ons nu verder vertroest // ende alsoe verleent wederom te sien die versaeminge⁺ der goeder menschen ende opheven van dijne godlicke diensten, soe als wij voerens hebben moeten verdragen, dat wij verstroyt sijn ende dijne heylige diensten niet gedaen en sijn. O mogende God verhoert ende gunt ons dat wij toch metterdaet ondervinden, dat nyemant dij tevergeefs an en roupt, maer wonderlick altijts geholpen werden soe wie in tribulacie wesende haer toevlucht tot u maeken.

+ Conclusie voer tverleden jaer.

+ Edickt binnen Amsterdam tegen die ballingen.

1 Alleen zij, die toestemming van burgemeesteren kregen, mochten blijven (Keurboek G fol. 83).

+ Verraet int leger.

2 Tegengesproken fol. 64vo.

+ Dancksegginghe.

+ f. 61. v.