Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius) prior van Stein. Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579. Deel 1

[November]

Op Alreheyligendach hoerden wij seer swaere tijding van ons stadt van⁺ der Goude, hoe die ghemeente daer getribuleert werde doer verscheyde benautheyden. Ons werde voer seker angegeven, dat daer op een nieuwen⁺ ingecomen was een vaendel Gascoengers, dat daer gedoot was heel tyranlick een priester, genaempt heer Pieter Herck¹, ende oeck wuyt een orlochschip, dat daer lach, met een tou gebonden an de spriet geworpen was een broertgen van den Hem² in de IJsel, die oeck wuyt ende ingetogen werden tot believen, aensien ende genouchte van Lymmee, soe lange tot het broertgen soe vermoort was.

Der quam noch scriven wuyt der Goude, dat die stadt genouch gelijkent⁺ mocht werden Sodoma ende Gomorre, alsoe daer alle boesheyt overvloyde^a ende justicie ofte^b eeuwe vandaen geheelick scheen gebannen te sijn.

Die stadt werden nu sonderling naerstiger als voerens bewaert, soe datter nyemant wuyt ofte inne en mocht. Alle welck ons was een groete oersaeck van seer bedrouft te sijn over ons volck, dien wij daer binnen hadden, besorricht ende beducht dat met dieselfde qualick geleeft wert. Jhesu Heer gebenedijt en siet ghi niet dese dijns volcks groete desolaetheyt? Comt toch ende verlost dijn // dienaeren, want sij nyemant hebben die hem vertroest.⁺ Hebt ghi ons dus lange geprouft, hebt ghi tot noch toe op ons vertoernt geweest doer menichte onser sonden, die wij toch niet moghen

+ NOVEMBER.

+ Quade tijdinge van der Goude.

1 Pieter Hercksz was de zoon van Herck Jansz van Medemblik en Maria Pietersdr. de Swaen (Walvis II, 200). Zijn vader was eigenaar van een huis op de Buttermarkt te Gouda (kohier 1543 en 1556 fol. 14). Pieter kocht 3 Febr. 1560 een graf, dat 5 April 1596 werd overgeschreven op Ael Hercken (grafboek Janskerk fol. 47vo). Hij was bezitter van een capellanie aan de z.g. ijzeren kapel van de Heren van Beloys. Na zijn dood kreeg zijn zuster Aeltgen hieruit uitkeringen (rek. Houltman II fol. 102vo en rek. van Schawijck fol. 12, vergel. ook verlijboek Gouda R.A. 395 fol. 120). Hij werd vóór 2 Nov. 1572 omgebracht. Op die dag schreven burgemeesteren aan de gedeputeerden bij de Staten van Holland informatie te zullen nemen naar het ombrengen van hem en de collaciebroeders (ing. st.).

2 Jasper Arnoldi, geb. Dinslaken bij Wezel, broeder van den Hem, bewaarder van de altaren en kerksieraden, omgebracht 28 Oct. 1572 te Gouda (Opmeer II, 78, Walvis II, 194 en A.A.U. 1950, 184).

+ Merckt wel an van der Goude.

a Er staat ‘oververloyde’.

b Het hierop volgende woord ‘eenige’ is doorgehaald. De betekenis is niet duidelijk.

+ f. 29. r.

[p. 48]

versaken. Weest nu versoent ende versacht dijn toorn, opdat wijt draegen moghen.

⁺ Op desen selfden dach hoerde ick een ander brief lesen, inhoudende dat, dat die pastoor van Reewijck¹ met sekere andere wuyt dat dorp van de beste gevangen gebrocht waeren binnen der Goude, alleen omdat sij geclaeght hadden over tgewelt, dat die gosen bij hemluyden gedaen hebben.

Item dat aldaer oeck gevangen was die pater van de Collaciebroeders², hebbende een van sijn broeders³ met hem, ende noch heer Maerten Scarp met heer Aert Flors, vier tsamen in tgetal, oeck om gheen ander saeck dan dat sij geclaecht hadden. Vermelde mede dieselfde missive, dat boven maten ons dede verscricken, als wesende geheel afgriselick ende vervaerlick.⁺ Te weeten van sinte Margrietenconvent, dattet was verbrant, angesteken sijnde tot vier plaetsen gelijck⁴. Ende soude tconvent op die Goude oeck verbrant hebben geworden, ten haddet verhindert geweest door den borgheren, die dat mishaechde.

⁺ Twas oeck geseyt, dat die gemeent, te brande coemende, een religioes vant op een leder gebonden, die oeck daer versmoert soude hebben, maer⁺ ontquaempt doer ontset vant volck. Noch quaem hier weder spraeck, dat op een nieu behalven het eersten vaendel daer nu of gescreven is wederom meerder Gascoengers binnen der Goude quamen al om den goeden te mogen forseren ende overvallen.

Op den vierden Novembris quam tot Amsterdam van der Goude wuyt⁺ den Magdelenenconvent Sr. Maria Jansd.⁵, een suster van den pater tot die Oude Nonnen⁶, Johannis Vlimmerii,⁷ ende hadde vier dagen onder weechs geweest ende twas ten selfde tijde seer fellick cout, vriesende scarpelic ende waeyende al haddet te midswegen in de winter geweest, soedat ons docht dat onse lieve Heer ons met alle plagen tsevens overvallen wilde.

Dese suster verhaelde ons soeveel swaericheyts, dat wij dochten dat ons onse hart bersten soude. Sij seyde ons die desolaetheyt, die haer convent overcomen was, hoe sij tot vijf versceyde tijden geleden hadden, dat hem die gosen overloepen hadden bij nacht ende ontijde, hebbende hellebaerden ende blooten messen in haer handen daer sij haer mede dreychden, haer nomende sacramentshoeren ende diergelijc seer oneerlick. Van sint Margrietenconvent vertelde sij, dat het waerachtelick verbrant was ende dat

+ Van der Goude. hoe daer sommige gevangen gebrocht sijn.

1 Ds. Albertus Jacobi de Gouda, die 1559/60 pastoor van Reeuwijk werd (Gr. Rijnlandia 99), ontving de inkomsten van zijn pastorie in 1573 en 1574 en wordt dan afwisselend Aelbert Jacobsz en Aelbert Jansz genoemd (rek. Houltman II fol. 105vo en rek. J. Dircksz fol. 76).

2 Joannes Rixtelius, geboren bij Helmond, omgebracht 25 Oct. 1572 te Gouda (Opmeer II, 86 en Walvis II, 195).

3 Adrianus Textorius Lamberti, geb. Gouda, omgebracht 25 Oct. 1572 te Gouda (t.a.p.).

+ Sint Margrietenconvent verbrant.

4 De uitvoerige beschrijving bij Walvis geeft geen datum (Walvis II, 173).

+ Afgriselic.

+ Gascoengers comen ter Goude.

+ Een religioes van den Magdalenen ter Goude compt tAmsterdam.

5 In 1568 en 1573 trok zij een lijfrente van 10£ per jaar op de Heilige Geestmeesters in den Haag (Taal reg. 973 en rek. van Schawijck fol. 44vo). Zij wordt daar genoemd Maria Jansdr. uit den Haag.

6 Reguliere Kanunnikessen van St. Mariënveld of Oude Nonnen te Amsterdam, aangesloten bij het kapittel van Windesheim (M.B. II, 16 en Van Eeghen 273).

7 Johannes Vlimmerius, geb. Leuven begin 16e eeuw, broeder van het convent St. Maarten aldaar, prior van zijn convent, ± 1562 tot 1578 pater van de Oude Nonnen, geleerde, st. Leuven 1597 (N.N.N.W., B.N.B. en Van Eeghen 292).

[p. 49]

daer een religioes mishandelt was. Van sint Agnietenconvent seyde sij, dat een manier was van een open ende gemeen huys daer ygelick onversproken van yemant wuyt ende inneliep. Ende dat daer int sieckenhuys een suster ontsuyvert was. Item van de Collaciebroedersconvent, dat die goede pater⁺ met sijn procurator aldaer gemoert waeren. Ende voert vant convent in den Hem, hoe sommigen van die broederen gehanghen waeren, daer versceyde tijding of ginck, alsoe sommige seyden van den prior¹ ende andere van den supprior² met heer Cornelis Reyersz³ ende Keyser⁴, een leeckbroeder aldaer alsoe genaemt. Dese afgriselicheyden ende desergelijck meerder vertelde ons dese voirn. Magdalenen religioes. Die leser van desen laet ick bedencken met wat groeter benautheyt ende bedrouftheyt wij dit angehoert hebben. Ende wie soude toch van harten soe onbewegelic mogen wesen, die, alsulcke verbittertheyt als hier verhaelt wert bedenckende, niet gedwongen en wert om te huylen? Tot noch toe ist maer ongenade geweest dat ick gescreven hebben, maer // tgunt nu hier verhaelt wert is soe afgriselick⁺ ende vervaerlick dat desgelijcks in onsen tijt in dese lande noyt is gehoort. Och Heer mij wert geheel wee ende verscricke wuyt verwonderinge om deswil, dat ick ansie dijn groete paciëntie over soe swaere overdadicheyt als nu geboert ende overvalt dijn wuytvercoren volck. Ende wat boesheyt sal toch dese overdadicheyt ongedaen laeten? Men seyt dickmaels⁺ van den christenen die onder den Turck woenen, dat sij veel verdriets hebben, maer altijts soe en werden sij alsoe niet overvallen of sij mogens met tribuyt boeten ende versachten ende mede soe laet men hem haer religie behouden. Hier en is gheen genade altoos. Ten been toe sceert men ons. Men benaut ons. Men ontneempt ons die heylige vaten, die ten dienste Goods geconsecreert sijn, om soe die sacrificie der missen te beletten. Ons religie wordt ons verhindert. Ende om van dies te verhinderen reformatie, soe verdriven sij alle goede vergaderingen. Sij misbruycken ongodlicken ende oneerlick die geestelicken maechden. Sij verjaegen, sij travelieren, sij hangen ende vermoorden den priesteren, geestelick ende waerlicken. Sij vernielen, raseren ende verbranden als verwoede creaturen conventen ende andere versceyde goodshuysen. Ende mede soe molesteren sij boven maten seer allen gheenen, die oyt van yemant gerekent ende gekent sijn als doochtsaem te wesen. Ist dit o alder goedertierenste Jhesu u wille? Wij weten wel dat ghi dijn wuytvercoren doer dusdanich benautheyt glorioes maeckt ende dat hierom dese die aldus vermoert sijn in dijn rijck bij u vroechde ende groete blijscap genieten. Maer hier en sijn wij niet in verhoocht. Och wij misschen haer doochtsaeme exemplen, haer minlickheyt vinden wij ons ontset te sijn ende doer verdruckinge ende nederleggen van desen soe werden wij verheft⁵ ende hoeren bitterlic verwijt dat wij ongodlick

+ Vermoerderie van den collaciebroederen ter Goude.

1 Cornelius Simonis Thaey, prior sedert 1564, werd vrijgekocht bij deze gelegenheid, st. eind 1574 of begin 1575 (A.A.U. 1950, 185 en dagboek).

2 Jacob Willemsz Cruik of Cruquius, geb. Gouda ± 1514, socius van St. Agnietenconvent te Amsterdam, 6 Juli 1572 supprior van den Hem, omgebracht 3 Nov. 1572 te Schoonhoven (H.B. 1887, 360, Opmeer II, 75, Walvis II, 193 en A.A.U. 1950, 185).

3 Cornelius Reinerius, geb. Schoonhoven, omgebracht 3 Nov. 1572 te Schoonhoven (Opmeer II, 75, Walvis II, 193 en A.A.U. 1950, 186).

4 Dit bericht wordt later tegengesproken (fol. 38ro).

+ f. 29. v.

+ Dese dingen sijn sonderling te verwonderen ende wel over te dencken.

5 De betekenis is niet duidelijk.

[p. 50]

ende van dij verlaeten sijn. Ende boven dit soe vernemen wij, naedat ons dese goede ofgenomen sijn, dat wij voerts maer met den quaden moeten converseren. Dit is ons ymmers een swaer verdriet.

⁺ O lieve medebroederen, conventualen wuyt ons convent van den Hem, onse lieve Heer gunne u die croone der martelaren, soedat ghi, in u bloet gewasschen sijnde van alle besmettinge der sonden, moecht blincken als claere vaeten int aenschijn desselfde onses lieven Heers Jhesu Christi.

⁺ Mede ghi waerde heer, der Collacienbroederen pater, mijn besondere goede vrient, hoe sijt ghi oeck met dijn goede procurator aldus in der wolven claeuwen gevallen?

Och ick beminde u van harten soe seer, jae al haddet ghi mijn natuerlicke broeder geweest soe en mocht ick dij niet grondelicker lief hebben gehad. Ende wat hebt ghi misdaen, dat ghi dus tsamen mishandelt sijt? Niemant quaem oyt voert, die dijns yewerts van beclaechde. U doochde vercondichde menich mensch. U werck was maer dachlix studeren ende wat goets te scriven. Ende van quaet regement was bij niemant op u suspicie. Hoosch waert ghi ende eerlick van monde, satich in zeden ende recklic te laetsten in als. Ende ymmers sijt ghi gedoot ende vermoert. Dijn doochtsaem leven, o waerde mannen, is die vijant geweest een pijn dat hijt bescoude ende hierom heeft hij sijn dienaers op u gehist ende bij u⁺ is geschiet tgunt van beghin of altijt // gevallen is bij dengeenen, die oyt volcomelick doochtsaem ende goodsvruchtich waeren. Salich sijt ghi ende wel sal u wesen, want ghi dijn Heer dijn God int geloeve trou sijt gebleven. Ghi hebt claerlick gracie gevonden in den oogen Goods, dat ghi tot dese croon vercoesen sijt, want hoewel u martirie u swaer viel in de tijt van dijn lijden, ghi sijt het nu nochtans over ende ymmers is dijn plaets onder den martelaeren. Och Heere ontfanget toch dese tsamen, soewel van den Hem als den Collaciebroeders, als dijn waerachtige belijders ende gunnet⁺ hem dat sij salichlick u voer ons mogen bidden. O waerde Goods martelaren altsaemen biddet den almogende God dat hij ons toch gewaerdicht neder te senden vertroestinge van aldusdanige geperstheyt, biddet voer u desolaete vergaderinge, biddet mede voer die geheele heylige Christi kerck, dat die toch niet verdruckt en blivet, maer opgeheven wert tot glorie van den almogenden Heere. Soe bekennen wij dan wel, o liefste Heer, dat die nu dese werlt overleden sijn ende om haer goede doochtsamige staet vermoert ofte gedoot sijn, wel geschiet is ende dijn hemelsche vroochde gebruycken. Maer wat ist dat ghi verhenget dese vercrachtinge dijnre dienstmaechden ende alsulcke dissipatie ende vernielinge van cloesters met kercken aldus geweldelicken ende ondoochdelicken bedreven te werden? Beestelickheyt en is ymmers dijn wille niet, sulx dijn heylige geboden ons genouch vercondigen, die ons sonderling tot suyverheyt ende heylicheyt vermaenen. Wij en twivelen mede niet of u sijn seer behaechlick ende angenaem die conventen metten kercken, want die cloosters maer plaetsen sijn, daer ghi gedient ende geëert wert. Hiertoe sijn die gefundeert ende⁺ hiertoe tenderen alle alsulcke constituciën als haer te onderhouden sijn, die haer tot den religie begheven. Die kercken sijn u scholen, sij sijn u bergen, sij sijn plaetsen daer ghi gebeden wilt wesen. Men wert hierinne geleert, welck dat is dijn goede welbehagelicke ende volmaeckte wille. Men

+ Ansprekinge tot die van den Hem.

+ Tot den Collaciebroeders.

+ f. 30. r.

+ Anroupinge deser nieuwe martelaren.

+ Waertoe die conventen met die kercken sijn.

[p. 51]

vint hier spijs ende dranck onser sielen, het hoochwaerdich sacrament dijns heylichste vleyschs ende bloets. Ende werden bedehuyse van uselven genoemt, omdat wij hierinne ons hart voer u souden wuytstorten, versouckende an u onse salicheyt. Dit is ymmers ons notoir, dit is ons bekent ende dit belijden ende vercondighen wij anderen voir die waerachticheyt soe suyverlicken, dat wij stervende anders niet souden willen getuyghen. Ende ymmers sijt ghi almachtich. U mach niemant tegenstaen ende tot dijn gebod moet ygelick bereyt sijn. Wat is toch dan dit, dat ghi dese desolacie, die dus groet is, dese onguere forscheyt, die dus swaer is, toelaet? Waerom en bescermet ghi die uwe niet ende waerom en straft ghi den boesen niet? Maer die goede ordinantie der conventen sijn overgetreden, die kercken sijn misbruyckt. Als men God dienen soude, soe heeft men die quade⁺ sinlickheyt gevolcht. Men soude in den conventen der werlt gesturven sijn, men heeft daer meerder het vleys gedient. Die kercken sijn oeck doer ons onteert, die doer^a ons maer sijn gebruyckt als praethuysen, marckten ende desergelijck plaetsen, daer men ijdelheyt bedrivet. Och Heer tis waerachtich: Wij belijden voer u onse verdwaeltheyt. Ons sonden sijn menichvoudich. U geboden hebben wij overgetreden. Maer salt ghi, liefste Heer, om ons misbruyck wille dijnen wijngaert woost laeten? Waer is u goetheyt? // Of wij al verkeert sijn - soe wij eilacie toch bennen -, salt ghi dan⁺ daerom die doochde geheel wuyt doen roeyen? Ymmers sijnder, die u goetheyt in haer simpelheyt bewaert heeft. Salt ghi dan dese oeck doen lijden gelijck wij, die veel swaerder verbeurt hebben? Och seker ist o almogende God, dat dijn ordelen sijn onbegrijpelicken. Datter geschiet, is vreemt in onsen oegen, maer ghi Heer weet u waerom ende is alle, dat ghi doet, seer goet ende tot onse salicheyt nut ende oirber. Ghevet ons hierom gracie dat wij ons paciëntelick mogen overgeven tot allet gunt ghi ymmermeer over ons salt willen verhenghen, ende stellet alt tselfde tot vermeerderinge van onse glorie, soe ghi ons doer dijn preciose waerde bloet van ons sonden gewaerdicht hebt te suyveren. O goedertierenste Jhesu Christe, doer dijn grondeloose ontfermherticheyt die ghi ons soe menichsins bewesen hebt van die eerste tijt of, dat ghi den mensche schiept, tot noch toe, soe bidde ick dij met alle oetmoedicheyt, dat ghi u toch gewaerdicht onser, die u scepsel sijn, eens ende opt laetste te ontfermen. Gedenckt dijnre beloften die ghi ons gedaen hebt, seggende dat ghi ons⁺ altijt verhoeren salt, als wij dij wuyt ganser harten soucken ende anroupen. Weest oick indachtich hoe ghi ons selfs genoet hebt dat wij, wesende in eenige benautheyt, vrihartelick tot dijn vaderlickheyt ons toeganck souden nemen. Siet mede desgelijcks hoe menich beswaernissen ons tot dij seer dickmaels doen coemen hebben, soe wij oeck als nu, vervult sijnde met bangicheyden die groet sijn, tot u coemen. Ende dit insiende, wert toch te laetste beweecht ende gunt ons, dat wij dijn waerachticheyt ondervinden. Gevet verlossinge. Werckt wonderlick, soe ghi altijt doet. Bescaempt den hovaerdigen. Haer raetslagen laeten hem tot een val wesen. Maer dijn dienaren, den oetmoedigen, verheft ende weest een voerstander van haerder saeken. Och suetste Heer, u is wel bekent hoe dickmaels wij u gebeden

+ Saeken van dese plagen.

a Er staat ‘voer’.

+ f. 30. v.

+ Gebet.

[p. 52]

hebben ende hoe menich reys wij benaut sijnde an u versocht hebben ende siet wij vinden ons altijts even benaut. Jae soe wij vueriger an u versoucken, soe dunckt ons dat ghi minder lettet op onse gebeden, want wij ons bemercken, hoe langer hoe swaerder geperst te worden. Wij verhoepen gestadelick op dijn grade ende op enigerley versachtinge, maer tot noch toe bliven wij onghetroost. Ende ymmers sijt ghi waerachtich, alsulx dat noyt gefalgeert heeft soe wat wuyt dijn heylige godlicke mont gecomen is. Ghi verhoert ons getrouwelick ende nae dijn heylige wijsheyt voersiet ghi den tijt, daerinne ghi ons salichlick toenen salt, dat ghi onse arme gebeden niet en hebt veronwaerdicht. Dit begripet ons inwendich verstant wel, dit verstaet oeck onse goede geest wel, maer onse wuytwendige sinlicheyt och die wert hier seer deerlick in geperst ende ons arme crancke vleys en machs niet wel verdragen. Soe bidde ick u dan lieve Heer ontfermt te laetsten ende ghelijck wij u wel toebetrouwen, dat ghi bij u onse arme gebeden overlangs wel hebt ontfangen ende oeck verhoert, soe ghevet toch dat wij te laetsten opelick mogen sien dat ghi ons liefhebt ende niet en versmaet, ons vertoenende dijn mogentheyt in te vernielen alle onse vijanden ende ons wederom openende^a den wech tot ons verlaten plaets. //

⁺ Op sint Willibrordusdach¹ quam nieuwe oproer, want men veel schietens hoorde met grof geschcut. Die saeke was, dat der gesien waeren van des⁺ kercks toorne sekere goesenschepen, die men seyde dat int getal wel acht ende twintich waeren, coemende van Enckhuysen. Des anderen daechs hebbe ick derselver gereets ghesien, dat nae Amsterdam quaemen seylen.

Onse lieve Heer gewaerdich den stadt te beschermen, dat sijn dienaeren niet verder geperst en werden, soe verde dat sijns volcks salicheyt vermach ende aldermeest vervoldelt sijns selfs glorie ende eere. O mogende God siet toch neder ende bemerckt dese groete verwoestheyt, die generael is, ende onse met sonderen desolaetheyt. Ghi beschouwet genouch hoe dat ons alle troest ontgaet. Groete dingen sijn ons toegeseyt tot noch toe. Menich beloften sijn ons gedaen. Dan souden daer soeveel, dan soeveel comen. Die den goeden tijdingen gheen vast geloof en gaef, dese werde genouch verguyst^b en mocht niet mede. Ende nae alle alsulcke vertroestinge soe vernemen wij genouch, dat wij maer met woerden getroost sijn, alsoe wij opentlick bevinden, dat wij achterwerts gaen ende die uterste⁺ benautheyt genaeken. Dit siet, o goedertierenste Jhesu ende ontfermt onser. Toont nu bij ons soe ghi altijts ons voervaderen goet geweest sijt ende versiet ons met dijnen bijsonderen hulpe, alsoe ons toch op dese tijt voercoemt dat wij van allen goede hoepe verlaeten sijn. Die vijanden sijn veel ende forsch. Sij somen van alle canten. Wij hebben oeck die in groete getale bij ons binnen soewel als buyten. Ende dreygen ons met alle ongodlickheyt. Beschaemt toch hemluyden ende bewijst dat die victorie niet en is in menichte van krijchsvolck ofte andere gewelde van oerloge, maer alleen in dijnen handen. Weest nu dijn volck een voerstaender ende verleent dien materie om u in der ewicheyt te dancken ende te loven. Och Davids soon neyget dijn godlicke oeren tot ons ende wilt ons toch niet

a Er staat ‘opende’.

+ f. 31. r.

1 7 Nov.

+ Der goesen scepen comen tot Amsterdam.

b Hierachter is vergeten ‘ende’.

+ Ghebet.

[p. 53]

verworpen in der eewicheyt. En wilt oeck tot ons gebeden niet doof sijn. Ghi weet, wat geperstheyt in dese stadt gedragen wert, daer menich priester, meenich religioes ende ontellick doochtsaem hart haer verburgen ende schuylen. Ende souden niet mogen ontcomen van gedoot ende vermoert te werden, ten sij saeke dijn grondeloose bermherticheyt ons een onderstant en sij van dese verharde ende verkeerde haer wreetheyt tegen te staen ende haer macht te benemen. Heer doet wel. Heer weest genaedich ende ontfermet het suchten ende het karmen van dijnen dienaeren ende gestadige anroupers. Soe ghi gecrenckt hebt tot dijn ewige glorie het leger van die van Assiriën //, soe crenckt ende vernielt dese die niet anders en soucken⁺ dan ons te verslinden ende te vernielen. Och Heer verhoert ons ende weest goetlick. Alleen slaet u godlicke oegen over ons ende spreeckt of wilt maer ons helpen ende dan sal ons niemant mogen crencken, want u toch niemant teghenstaen en mach.

Op sinte Theodorus dach¹ smorgens vrouch vonde ick mij gehelick verslagen doer het dencken, daer ick den geheelen nacht bijnae mede overgebracht hadde. Mijn verdroet van harten seer dese groete geperstheyt,⁺ daer wij tegenwoerdelick in staeken, siende an die gestadige oproerte die hoe langer hoe swaerder rees. Ick merckte op die swaere armoede die overal geleden worde, want in alle die voirlede somer niet gewonnen was ende daerenboven ygelick tsijn ontnomen ende beroeft was. Die verdwaeltheyt ende desolaetheyt der geestelicker persoenen, waerdoer sij verstroyt liepen in groeter benautheyt, niet wetende waer sij plaets mogen vinden om hem te bergen, lidende oeck groet gebreck van honger ende commer, hoe seer mij dat ter harten ghinck en mach ick hier niet te vollen bescriven. Voerts pijnichde mij seer mijnsselfs onlijdsaemheyt, dien ick ontfinc doer oersaeke dat ick ansach mijn swaericheyt die mij over thooft hinck. Ick sach an die harde winter, die hem seer forselick op dede. Ick sach an, dat ick buyten alle kennisse was als ick most ruymen. Ick overdocht mijn teericheyt ende onbequaemheyt om armoede te lijden. Ende merckte hierbij, hoe hem alle dinck anstelden om vrees te hebben van te moeten loepen. Ende quam mij hierdoer soe groete vervaernisse dat ick mijselven geensins genouch troosten mocht ende vonde mij genouch als weemoedich ende sonder hoepe, meenende dat ick de wuyterste benautheyde niet soude mogen ontcomen. Maeckte evenwel altijts mijn toeganck tot onse lieve Heer, dien ick dickmaels in mijn hart voer oegen hiel ende oeck toeriep seggende: Och Heere weest mij arme sondige mensch genaedich, geeft⁺ gracie, slaet dijn bermhertige oegen over mij ende sendet tot mij dijnen heyligen engel, die mij bewaert ende stuert tot sulcken wegen als dij angenaem sijn. Och Heer laet mij niet verloeren bliven, verlost mij ende verstarckt mij, sulx dat mij nyemant in mijn salicheyt hinderlick wesen mach. Doet mijn oegen open ende laet mij sien met die oegen des geloofs die hulpe, die ghi mij doen wilt, dat die verde te boven gaet die macht alre mijnre vijanden, sij sijn die se wesen mogen, inwendich ende wuytwendich, geestelick ende tijtelick. Gevet mij toch o soetste Jhesu, dat ick bij mij nu ondervinden mach tgunt ick soe dickmaels om andere te verstercken tot dijne glorie hebbe wuytgeroepen, te weeten dat nyemant in tribulatie

+ f. 31. v.

1 9 Nov.

+ Overpeynsinge van dese desolaetheyt.

+ Ghebet.

[p. 54]

sijnde u goetheyt in waerachticheyt versouckt ende anroupt, of hij wert verhoert, vertroest ende geholpen. Dit sijn liefste Heere dijn woerden doer⁺ den heyligen propheet, och gunnet toch, dat wij dieselfde in toecoe // mende tijden mets ondervinden bij onsselven mogen bewijsen waerachtich te sijn ende niet te falgieren. Och Heer verhoert ende en versmaet toch dijnen oetmoedigen dienaer niet ende verleent of ontlastinge of paciëntie ten eynde ick mij altijts keere tot vercondinghen van dijns gloriose naems eere, lof ende prijs.

Op desen dach ghinck die bode van die stadt tot allen den conventen, vermaenende van borgemeesters wegen, dat men ymmers vuerichlick soude bidden, omdat die stadt in groete noot ende benautheyt was, dat die Heer gracie wilde geven. Men drouch oick processie generael. Het weer was seer streng, wayende wuyt den Oosten stijf, soedat die wint verhinderde dat die goeseschepen noch niet angecomen en waren, maer bleven stil leggen niet verde van die stadt dat men se bescheydelicken sach, wesende in den getal <soe men seyde> weynich min als veertich. Der werden oeck mede geseyt ende continueerde die faeme, dat die van Haerlem bijeen hadden⁺ alle die gosenknechten wuyt Hollant ende reetschap maeckteden om Amstelredam wederom te willen beleggen ende dat sij daechs voer desen dach knechten gehadt hadden an den Overtoom¹ om daer te besichtigen hoe sij daer haer passagie souden mogen maken. Ende in alle dese swaericheyt, die het alderlastelickste verdriet dreychde, soe en saegen wij van buyten gheen hulp altoes dan tgunt maer woerden waeren. Vonden ons hierom hartelick benaut ende bijnae in gelijke staet als die Joden in waeren ten tijde doen Aman van Asswero hadde verwerft een placaet, waerdoer geboden worde dat men haer natie op één stonde in alle plaetsen souden vermoerden ende dooden. Wat souden wij doen? Wij troerden, wij saegen deerlick toe. Wij suchten hartelick ende riepen stilswigende die mogende Heer an, hem oetmoedelick biddende dat hij eens gewaerdichde ons benautheyt oeck te eynden in goede vertroestenisse, gunnende dat dese oproerige toch eens mochten comen tot gesaeticheyt ende stilte.

⁺ In dese tijt was onse medebroeder die pater van Poel, heer Thomas Hermansz², al sieck ende bleef alsof hij een^a quellende sieckte gehadt hadde. Medicus seyde, dat het coers was, maer wilde die pater hem onder die medecijn niet begeven. Hierwuyt werde mede mijn bedrouftheyt veel meerder, want ick hem hartelick beminde ende soeveel meerder nu lief hadde, soe ick hem mijns ballissements medegeselle hadde. Ende werde seer gequelt met begeerte van mij wederom wuyt Amstelredam te versien doer vrees dat mij docht veel quaets overt hooft te hangen, maer bedwanck

+ f. 32. r.

+ Haerlem wil Amsterdam beleggen.

1 Dam in de Schinkel, die de doorvaart naar de Haarlemmermeer belette.

+ Pater van Poel wert sieck.

2 Thomas Hermansz, broeder van Stein, geb. Gouda 1518/19, kocht op 9 Sept. 1549 tegelijk met de schrijver van het dagboek een lijfrente op Leiden. Hij wordt reeds in 1561 als pater van Mariënpoel genoemd (Overvoorde reg. 2695). Hij kwam tegelijk met de schrijver naar Amsterdam in 1572 en woonde daar in het St. Agnietenconvent tot Oct. 1574 (dagboek). Hij stief Jan. 1585 en werd begraven in de Pieterskerk te Leiden (Die Goude VI, 98 en 114). Zijn erfgenaam was Marritgen Aerntsdr. (tresoriersrek. Leiden 1585).

a Er staat ‘en’.

[p. 55]

mij noch om saeke dat mij scheen onbehoerlick te wesen, dat ick mij soe van mijn medebroeders soude verscheyden.

Sturven oeck tot verscheyde tijden van de vreemdelingen soe geestelick⁺ als waerlick, die binnen Amsterdam wuyt verscheyde steden gevloden waeren, soe nu dese soe dan andere paters, burgemeesters ende andere verscheyde van de geschickste ende eerlickste, twelck ons altijts was een vernieuwinge van ons swaericheyt, daer wij ons inne vonden, die sulcs was dat ons docht dat wijt noch mede bestorven souden. Och Heer siet an mijn dagen ende wilt mij dat tot gheen sonden rekenen. Mijn geest is wel // bereyt, maer mijn vleysch is eylacie seer cranck.⁺

Op sinte Maertens avont¹ keerde ick mijselven inwerts ende schickte mij om te vinden middelen, waerdoer ick in mij mocht verwinnen alsulcke benautheyt ende verbaestheyt, als ick vonde dat ick doer stadelick gecrenckt werde. Docht hierom bij mijselven over verscheyde plaetsen der heyliger scriftueren, die al vermelden van tribulacie, waermede die doochtsaemige eertijts gequelt geweest waeren, maer nochtans van God noyt geheel vergeten bleven, alsoe sij int laetste altijts sonderling getroost sijn geworden, ontfangende int eynde veel meerder sueticheyts ende genuchts dan sij oyt voerens benaut waeren gheweest. Mij quamen voer die kinderen van Israël, eerst geperst in Egipten ende in de woostenie, hoe die naemaels⁺ tlant van beloften in groeter weelde besaeten. Ick bedocht die benautheyt van Bethuliën ende van die Joden, die Asswero ondergeworpen waeren, hoe die eerst gedreycht waeren van Holophernes ende den hovaerdigen Aman ende nochtans hiertegens doer Goods gracie wonderlicke verblijt werden, als sij saegen haer vianden ghecrenckt te sijn. Oeck worde ick indachtich der groeter miserie ende ellendicheyt, dien overgecomen was den heyligen vrienden Goeds Job ende Thobias ende mede naemaels alle verdriet ten eynde quamen, ontfangende daertegens groete welvaert. Ick stelde hierbij soe menige plaets der scriftueren, die soe opelick beloeft dat die Heer sijn volck altijt voerstaet ende vernielt, laetende verdwijnen gelijck den roeck, allen diegheen, die hem versetten tegens den doochtsaem. Ende⁺ in dese ende desergelijck saeken te overdencken soe versprack ende bestrafte ick mijselven, dat ick mij niet konde gelaeten int gunt die Heer over ons verhengde, alsoe ick ymmers wel behoerde te weten ende te betrouwen dat God goet is ende meerder voer ons sorricht dan eenige ouderen voer haer kinderen becommert sijn. ‘O’, seyde ick tot mijn siel, ‘waerom sijt ghi dus bedrouft ende waerom ontroert ghi mij dus seer. Betrout den Heer ende hij sal dijn saeck wel berechten. Hij weet, wat u van noede is ende sal u, die sijn scepsel sijt, niet laeten vernielen. Ghi behoert u des Heeren wille over te gheven ende oeck alle te prijsen, dat hij op u verhenget, alsoe ghi hem eygen sijt, dien hij van niet geschapen ende met sijnen bloet gecocht heeft.’ Dus sprack ick dan op dese tijt mijnselven toe ende hierdoer arbeyde ick mijn groete hartseer te verminderen. Ende als ick noch mij niet te vollen vertroest vonde, soe riep ik noch tot onse lieve Heer, hem biddende dat hij wilde gewaerdigen mijn hart in hem te verstercken. Ick lettede op dese selfde tijt oeck op dat wonderlick betrouwen, dat ick toe las geweest te sijn in sinte Maerten wiens feestdach

+ Veel vreemdelingen sterven.

+ f. 32. v.

1 10 Nov.

+ Die goeden sijn eertijts wel getribuleert, maer int laetste nymmermeer verlaten.

+ Ick bestraf mijselven.

[p. 56]

nu anstonde, die van den moordenaer gevraecht sijnde, als hij voerens van hem seer gemolesteert, gepijnicht ende met het uterste gedreycht was, of hij niet gevreest en hadde, opentlick antwoerde, dat hij noyt beter tevreden geweest waer of minder gevreest hadde, dan als sij hem aldermeest quelden ende dreychden om saeken wil, dat hij wel sekerlick wist dat dan die Heer hem aldermeest vertroosten soude, als hij hem vonde aldermeest⁺ om doochde getormenteert te sijn. // Dese des heylich mans woerden en mocht ick niet genouch insien, want sij mij seer te verwonderen voerstonden. Ende ontfing hierdoer een groete begeerte om desgelijcks betrouwen op onse lieve Heere te moghen crighen. Och Heer <riep ick dickmaels bij mijn selven> geeft mij gracie ende verleent starckheyt, dat ick mij geheelick dijnen godlicken wille overgeve. Sendet mij over dijn geliefte. Laet mij liever hier lijden dan ick naemaels van u soude moeten versceyden bliven. Maer in allen daer ghi mij mede ondersouckt, wilt mijn oegen opdoen, dat ick dijn goetheyt bekenne ende dijn vastelick toebetrou dat ghi mij vaderlick salt onderhouden. Goedertierenste Jhesu ontfermt u⁺ mijns ende helpt met mij soe menich eewich getribuleert hart. Ick bidde u doer die bangicheyt, die in u was ten tijde als ghi om onsen wille gecruyst waert ende dijnen geest gavet, dat ghi nu toch te laetsten ons wilt verleenen dat wij ontwaer werden dijne wonderlicke verlossinge. Vertroest ons ende verlicht alle bedruckte harten, sonderling die van onse bloet ende oeck professie sijn. Gunnet te laetsten, dat wij nu nae al soeveel beswaernissen als ons een lange tijt an malcander is angedient, toch wederom met waerachticheyt mogen verblijt werden. Ontfermt onser toch o Heer ende weest genaedich. Och lieve heyligen Goods int gemeen allegader biddet toch voer ons die mogende Heer dat hij ymmers ons te laetsten oversendet een, die ons in sijnnen naem verlost, soeals hij bij den Joden, naedemael sij nae haer sonden gecastijt waren ende dan hem anriepen, altijt pleech te doen, sendende een tot haer die hem dan wederom verlosteden. Lieve Heer verhoert toch ons ende dijn lieve heyligen ende geeft eer ende glorie dijnen heyligen naeme.

Op desen selfden dach sach men die goesen op den Voelwijck¹ loepen⁺ tegen Amstelredam over bij coppelen, die oeck onse volck van vers dreychden, hebbende bloete dagens in haer handen, roupende ende seggende: ‘ghi papendienaers compt hier, ghi godvraeters haelt ons over, marghen coemen wij u op, margen willen wij besien wat ghi te eten hebt.’ Dit spraken sij. Maer die onse schelden haer kelckdieven ende sacramentsschenders te sijn, soedat die een die ander niet sculdich en bleef, ygelick blivende even forsch. Ende was op dese tijt niet dan alle benautheyt te verwachten, alsoe die stadt nu genouch belegen was op een nieuwen ende gedreycht werde met veel quaets ende verdriets. Hoepten evenwel altijts op die bermherticheyt Goods, dat hij die sijnen niet al verlaeten en soude.

⁺ Op sinte Maertensdach² smorgens ontrent vier uren hoorden wij in onse slaepcamer groet gescal van schieten met grofschut, twelck altemet wederom angevat worden, maer en wisten niet watter doens was, maer ontrent achte uwren soe werde ons vertelt, dat die goosen vijf scepen met

+ f. 33. r.

+ Gebet.

1 Volewijk aan de overkant van het IJ.

+ Der guesen vermetelheyt.

+ Wonderlick beschermt God die sijne.

2 11 Nov.

[p. 57]

teer, peck, swavel, riet ende diergelijck gevolt ende an brant gesteken hadden, sendende die brandende scepen soe an stadt nae onse oerlochschepen om den brant daerinne te brenghen, maer deden verloren arbeyt, moyte ende cost, alsoe hem haer meninge falgeerde. Men sach die scepen verbij den stadt driven, al hadden die gestueert geworden. Een schip quam an die palen maer wenden selven ter // stont wederom nae den vijanden⁺ toe sonder datter yemant van ons volck yet in dede. Wij screven dit werck toe alleen onse lieve Heer, die nu ons hier weder vernieuden sijn sorchvuldicheyt, sijn goetheyt ende minlickheyt tot ons, beschermende den stadt noch van alsulcke ongodlicheyt, als die goosen anrechten den plaetsen daer sij meester van worden. Danckten hierom weder denselfden Heer van sijn goedertieren bescherminge voer dese tijt, hem anroupende ende biddende dat hij voerts gewaerdicht te bewaeren ons die sijn volck sijn tot sijnsselfs naems glorie ende eer. Op desen dach bleven die gosen noch even onversaecht als die niet anders en dochten of sij souden tot haeren wille meesters van die stadt worden ende schoten dickmaels al den dach over, soe wuyt die schepen soe oeck wuyt haer scansen, dien sij in Waterlant hadden ende dit al met groet geschut, sulx dat sij hemselven veel onnutte costen maeckten, alsoe sij ymmers noch tot dese tijt toe niet bedreven hadden. Ende was te verwonderen van ons liefs Heeren groete gracie dien hij den goede menschen gaf, dat sij in alsulcken gepersten tijt hem weltevreden hielden als die niet eens en twivelden of die stadt soude met Goods gracie wel bewaert bliven. Och der wasder soeveel, die gestadelick onse lieve Heer anriepen. Cruysvolckgewijs sach men, dat die menschen liepen⁺ bloetvoets tot den Heylige Stede¹ om aldaer doer het hoochwaerdige sacrament Goods genade te verwerven. Ende men drouch dickmaels <veeltijts driemael in een weeck> met processie van ontelber volck het heylige lichaem ons liefs Heeren Christi Jhesu. Der quam dickmaels spraeck, datter ontset comen soude ende hoewel sulck beloften onderweechs bleven, lieten hem nochtans die goede menschen terstont wederom payen mids dat men hem seyde, dat men het crijchsvolck noch wachte.

Die burgemeester was wuytgetrocken² met sekere andere tot den hartoch om hem van des stads benautheyt te adverteren ende toufde tot desen dach toe, sulx dat men voerheen van hem gheen bescheyt hadden gehad ende noch tegenwoerdelick van hem niet en hoorden, ende dit al niettegenstaende soe bleve die goede gemeent al welgemoet.

Het was mij troostelick, dat ick sulx bemerckte ende voelden oeck hierdoer in mij sekere bescaemtheyt, dat ick mijselven noch niet en conde geheelick verwinnen ende God overgeven om te dragen lieflick tgunt hij, wesende onse vader ende scepper, over ons wilde verhengen. Wie sijt ghi <sprak ick somtijts mijnselven toe>, die u dus qualick hout? Sijt ghi niet⁺ des Heeren? Dese goede mannen binnen Amstelredam sijn weltevreden, die nochtans wel weten dat sij lijfloos sijn soe haest die goosen die stadt machtich sijn om reden wil dat sij goodsvruchtich sijn ende in alle manieren hem tegengestaen hebben. Ende waerom sijt ghi niet tevreden? Betrout

+ f. 33. v.

+ Groete vuericheyt.

1 Kapel ter Heiliger Stede aan het Rokin, opgericht na het mirakel van 1345 (Het vierenswaardig wonder. Amsterdam 1946).

2 Vergel. fol. 28vo.

+ Sprekenge tegens mijselven.

[p. 58]

⁺ met hemluyden die goetheyt Goods, dat hij u beschermen // ende bewaeren sal, mids oeck weltevreden sijnde al liep het anders, als wetende dat die mogende Heer over u niet verhengen en sal dan tgunt hij wel weet dat is dijn hoochste salicheyt. Als ghi al doot geslagen wert dan en schiet u niet dan doecht, want u pijnlickheyt daer gi nu in steeckt hierdoer vercort ende dijn vroichde verhaest sal worden. Ende ymmer soe moet ghi toch sterven ende mach dijn sterfdach seer naebij sijn. Dus sprack ick dan op dese tijt tot mijnselven ende keerde mij voerts tot onse lieve Heer seer oetmoedelick, hem biddende dat hij mij wilde verstercken in een vasten hope ende betrouwen op hem, altijts denckende hoe wel die Heer altijts gedaen heeft denghenen, die in hem gehopet ende betrouwet hebben.⁺ Och Heer <riep ick> ick hebbe in u gehoept, en laet mij niet bescaemt bliven in dijne rechtvaerdicheyt, verlost mij ende ontweldicht mij mijnre vijanden handen. Versterckt alle bedruckte harten. Wederkeert die verdwaelde. Die getemteerde weest een onderstant. Die verkeerde bedwinckt, dat se dijnen wijngaert niet al heel en demolieren. Dijn geheylichde priesteren ende andere, met professie tot dijnen dienst ewelick verbonden, vertroest. Verwreckt desen, die haerder ontfermen ende in haere huysen nemen, dat sij wuyt haer huysen verdreven sijnde niet desperaet en werden nochte en verdwijnen van honger ende commer. Ende sonderling ontfermt dergheenre, dien ghi mij bevolen heb dat ick in dijne wegen stieren soude, die nu deerlick verstroyt loepen. Och liefste Heer ick wilde mijnen dienst hem soe gaerne doen ende soude mij niet ontsien in alle benautheyt haer bij te staen, maer ghi siet wel dat ick hem op dese tijt niet vordelen en mach. Verwaert hierom ghi selver hemluyden ende en laet toch niemant van hem verloren bliven. Verleent ende gunnet mij, dat ick noch bij hem coemende hem altsaemen vinde ende met hem dij wederom dancken, dienen ende loven mach. Gevet oeck mijn seer lieve suster met haer kinderen ende mijn andere vrienden een verduldich lijden, dat sij toch niet en beswijcken, maer volharden in dijne godlicke wegen. O God verhoert ende doet toch wonderlick ende goetlick.

⁺ Op sinte Brictius dach¹ werden wederom veel huysen buyten den stadt ende sonderling buyten die Harlemerpoort ofgebroken, om reden dat die gosen ontrent Amstelredam lagen ende hengelden ende men niet con weten wat sij in de sinne hadden. Der ghinck stareke spraec, dat tot Haerlem veel knechten vergadert waeren ende noch meer angenomen werden, die voer hadden Amstelredam wederom te beleggen. Deden hierom die heeren naersticheyt, dat si van de stadt een ofsien tot die gosen souden mogen hebben. Oeck began men te spreken van het Carthuyserenconvent² of te breken. Ende het vaendel knechten, dat tot dese tijt buyten geweest was,⁺ quam nu binnen. Op desen dach hadden die gosen wederom besich geweest met wel vier groete scepen te sincken om des stads diepten te bederven, maer hoepten die goede menschen die toch in allen wel verduldich waren, dat onse lieve Heer haer werck wederom te niet maken soude, soe hij voerens goedertierlick gedaen hadde. //

+ f. 34. r.

+ Gebet.

+ Men breekt huysen of.

1 13 Nov.

2 Dit lag aan de Westzijde van de stad (M.B. III, 10).

+ Die guesen sincken scepen.

[p. 59]

Wij sagen oec op desen selfden dach, datter seer veel goesen die wuyt⁺ haer bevroeren scepen gescheyden waeren <soe ons docht> in oorde trocken den Waterlantsen dijck¹ heenen ende men seyde, dattet die wech was dien sij passeerden nae Haerlem toe.

Van Leyden werden ons op dese tijt gebootscapt, dat het volck van de⁺ graeve Lymmee aldaer vermoert hadden twee priesters, daer een of was een cnonick², die opt straet doersteken lach, ende die ander was een seer out heer van allen menschen gehouden als een heylich man³. Dese was deerlick mishandelt ende, al heel gemartirit int water geworpen sijnde ende weder wuytgehaelt, item weder ingeworpen ende tusschen beyden int lijf met rappiren gesteken soe lange hij die gheest gaf. Och Heer hoe lange salt gi slaepen, verwackert toch te laetsten ende gewaerdicht u op te staen om te wreken het bloot dijnre heyligen, dat aldus deerlick wuytgestort wordt. Ende wilt dijn oeren tot ons gebeden toch niet stoppen, maer hoert ons genadelick ende gevet ymmers gracie dat dijn heylige kerck niet al heel verdruckt en blijft maer wonderlick vertroest wert. Ontfermet dese groete desolaetheyt van soe menich eewich, die nu woest loepen ende nau plaets weten waer sij hem bergen sellen tegens die lastige ende swaere tyrannie, die als nu angherecht wert op allen ghenen die hem tot dijnen heyligen dienst begeven hebben. Ende oft ymmers dijn godlicke wille sulx is, dat dese vervolgenisse plaets hout, soe bidde ick u doer alle dijn goetheyt, dien ghi oyt beweest enich mensch, dat ghi ons altsaemen toch wilt verstercken om sonder trueren oeck met dancberheyt dijn verhengenisse over ons te ontfangen ende ons dien gaerne te onderworpen, mids altijts blivende vast in dijne belijdenisse sulx toch dijn oetmoedige dienaeren betaemt. Versterckt dijn volck in haer goede propooste, verlicht haer met dijnen heyligen geest, dat sij van den rechten wech des waerachtich geloofs niet of en wijken, maer der in bliven ende volharden ten wuyteynde toe. Dit gunnet ons, o lieve Heer, dit gevet mijn broederen ende mijn susteren daer ghi mij guedertierlic over geset hebt, dit verleent mijn suster, mijn maechtal met alle mijn bijsondere goede vrienden, dit bestelt te laetsten allen menschen die dijnen heyligen naem beminnen.

Die prinsch van Oraengen was tot desen tijde in Hollant ende reysde⁺ wuyt die een stadt in die andere ende werden hem veel eers gedaen. Hij creech <soe men seyde> veel schadts ende was overal ontfangen of hij die waerachtige lantsheer geweest hadde. Ende was oeck mede hier groetelic te verwonderen, dat die coninck soe weynich gevreest ende soe cleyn geacht werde, als onmachtich gerekent alsulcken rebellicheyt te straffen, die nochtans soe machtich is dat hij oeck van den Turck // gevreest wert.⁺ Maer bemerckten hier genouch die hant Goeds als die ons regenten dede dwalen in een verkeerde sin om die swaere sonden van ketterie, hovaerdicheyt,⁺ gulsicheyt, giericheyt, oncuysheyt met alle andere verkeerde rebellicheyt, welcke al lange in onse landen eylacie overvloyt ende geregneert hebben, doer plagen - van alt gheen wij nu ons beclaegen hier wuyt te

+ f. 34. v.

1 Dit lag aan de Westzijde van de stad (M.B. III, 10).

+ Twee priesters werden tot Leyden vermoort.

2 Jodocus Tollius, kanunnik van St. Pancras, omgebracht te Leiden (Opmeer II, 110).

3 Arnoldus Johannis, Augustijner heremiet te Leiden, geb. Bergambacht bij Schoonhoven, omgebracht Heemstede 31 Oct./1 Nov. 1572 (Opmeer II, 102).

+ Men doet den prinsch in Hollant veel eers ende hij crijcht veel schats.

+ f. 35. r.

+ God plaget die sonden.

[p. 60]

rijsen - wuyt te pinigen ende te straffen. Wij waeren voerheen dickmaels gewarschuwet, soe doert gunt ons die scriftuer anrecht ende van den leeraers wuytgeroepen werden, soe oeck doer het gheen wij verhoerden van andere landen, die lange voerheenen met dusdanige benautheyt geperst waeren, maer wij en naement niet inne ende bleven die wij waeren. Dus sijn wij dan gecomen in dese wuyterste bedrucktheyt. Die mogende God verleen ons genae ende verlichtinge tot sijnselfs goede behaegen ende doe met ons sijn heylige wille ende geliefte, want hij die Heer is ende best weet wat ons tot onse salicheyt van noede is. Dat het des Heeren hant is tgunt bij den prinsch geschiet mogen wij opentlick genouch bemercken wuyt hetgheen wij wel verstaen hebben dat voerens - staende dese turbele - bij hem is gevallen. Ymmers is kenlick wuyt het angheven van den prinsch tot den Staten vergadert tot Dordrecht op den XXIII Julii laetsleden, dat hij selver genouch despereerde van tlant, dat nu hem toegedaen was, te mogen bescermen van den Albaense tyrannie, soe verder hem gheen assistentie gedaen werde van de Staten om met crijchsvolck hem te wederstaen. Ende is dese selfde prinsch met ruyters ende knechten wel versien geweest om den hertoch Albanum te bespringen. Heeft hij mede noch tot hem gecregen Machlen, Loven, Diest, Tyenen in Brabant met noch andere steden in Vlaendren. Maer en is hierom noch gheen meester geworden, jae is wuyt die velde verjaecht ende heeft die steden van Brabant ende Vlaenderen verloren. Machlen was hij in ende verhoerende van des hartochs macht, die daer quam, en heeft daer niet dorven bliven, maer is vandaen gescheyden laetende die scamele gemeent desolaet, soedat sij, overvallen werdende, sijn van al haer goet gespolieert. Desgelijcks sijn die van Romund gevaeren, die oec geplondert sijn. Ist saeck dan dat dese prinsch niet machtich is geweest den hertoch tegens te staen als hij soeseer met armey geforneert was, soe connen die Hollantse steden wel bemercken, dat sij oeck nu doer hem niet bescermpt mochten werden. Sij hebben goet te sien, dat hij bij hem niet beter doen sal dan hij bij Machlen gedaen heeft als hij onraet vernemet. Wat is dan dat hem porret haer dus verre met hem te verseylen, dat sij hem, wesende des conincks vijant, ontfangen als haer lantsheer? Och het is die hant Goeds, waerdoer sij verblint sijnde plompverloren⁺ lopen tot haer ewige verderfnisse. // Die eenich verstant hebben kennen hier wel bemercken, dat waerachtich is het gemeen woert, dat men overlanx gesproken heeft: ‘als God het lant plagen wil, dan beroeft hij haer⁺ heeren van haer wijsheyt’. Ende sal noch geboren als God die Heer dese oproerte geslecht sal hebben, dat dan menich eewich mensch hem verwonderen sal ende verscricken doer ansien van soe groete verdwaeltheyt, als sij dan wel sellen konnen bemercken, dat hem die menschen haer toe hebben laeten brengen. Och van scaemt sellen sij niet weten waer sij haer sellen mogen bergen, alsoe tgunt nu geschiet soe sonderling is dat desgelijcks noyt gehoert is. Die coninck wert versaeckt ende sijn placaten⁺ werden versmaet. God die Heer met sijn sacramenten werdt geblasphemeert. Allen goodsvruchtigen geschiet eracht ende gewelt. Ende werdt ingehaelt voer een beschermheer alsulck een, die rechtelick wuyt die lande verbannen is, die wuyt die velde verdreven is ende die oeck die steden, dien hij tot hem getrocken hadde, als die doer hem in last gecomen waeren deso-

+ f. 35. v.

+ Merckt wel an.

+ Tis seer te verwonderen.

[p. 61]

laet gelaeten ende daerwuyt gevlucht is. Wie sal dit genouch mogen insien ende verwonderen? O menschen verkeertheyt, o beclachlicke verdwaeltheyt. Waer mogen die sinnen sijn? Ende waertoe is soe menich verstandich ende wijs mensch sijn verstant gecomen? Och of sij noch haer dwalinghe bemerckten ende te laetsten wederkeerden doer haerselven. Dat soude hem ongetwivelt een groete middele wesen om die uterste benautheyt, die hem toch over het hooft hanget, te verhinderen ofte te minsten te verminderen. Liefste Heer Jhesu Christe, soe ghi op dese werlt sijnde doer u mogentheyt verscheyde dooden verwreckt ende levendich gemaeckt hebt, soe wilt toch wonderlick bij desen doen ende beweecht haer hart, opent haer oeren ende ontluyckt haer oogen, opdat sij haer dwalinge bemerckende hem te laetsten bescaemt vinden ende wuyt scaempte gedreven warden om te wederkeeren tot penitencie ende genaede te versoucken. Laten sij verstaen die groete slavernie, daer sij hem onder gegeven hebben, als bedwongen sijnde onder die ongeschickte die eertijts om haer boosheyt wil het lant mosten ruymen, soeseer dat sij niet alleen nieuwerts buyten haer stadt een voet mogen versetten buyten haer capiteyns wille, maer oeck noch brief ontfangen noch yemant scriven moeten. O tsou verde eertijts geweest hebben, dat hem yemant tot sulcke obediëntie onder den coninck soude willen vougen. Hiertoe doet, o goede Heer, dese haer oegen open, opdat sij ymmers eens verstant crigen ende doer schaemt te laetsten den rechten wech kiesen tot haer salicheyt ende vertroestinge van soe menich verdruckt ende benaut hart.⁺

Daechs¹ nae sinte Brictius waeren die goesen noch doende om meer scepen te sincken ende verbranden dieselfde scepen, die sij niet diep sincken en mochten, tot het water toe of ende dit noch al om die diept te verstoppen, maer wij hoepteden dat onse lieve Heer haer tevergeefs soude doen arbeyden. Hier worden ons geseyt, dat tot Leyden op den dach van die vier Gecroonden², feest van den metselaers, vermoert was een van des prinschs sonderlinge heeren, sonder dat men wist wie dat het gedaen hadde ende was hierom in die stadt veel // oproerts, soedat men die poorten⁺ toehielt al tot den middach toe, gheen regaert nemende op die marcktdach, alst toe was, ende mochten gheen lantluyden inne ten was middach, maer wat datter gedaen werde en konden wij niet verstaen. Werden noch geseyt, dat dese doersteken sijnde in sijn bedde doot lach ende dat men gemeent hadde, dat die prinsch vermoert was³. Onse lieve Heer gunne alle menschen wijsheyt ende voersichticheyt, dat hem ygelick bewaere van alsulck overdadicheyt als op dese tijt generalick overal regneert.

Die tijt bleve noch tot hiertoe even benaut ende werden die menschen altijt swaerder getribuleert.

Men seyde van de prinsch, dat hij in de steden, daerinne ick voerens of⁺ geseyt hebbe, dat hij tegenwoerdelick reysde, an den Staten⁴ versocht, dat men hem soude maeken grave van Hollant ende van Zeelant ende dat

+ Die guesen sincken ende verbranden scepen.

1 14 Nov.

2 8 Nov.

+ f. 36. r.

3 Onjuist bericht.

+ Die prinsch souckt ontfangen te werden als grave van Hollant.

4 Bedoeld moet zijn, dat de prins de regeringen van de steden zou verzocht hebben in de Staten van Holland hiertoe hun invloed aan te wenden.

[p. 62]

sij hem wilden begeven onder protectie van Engelant. Dit deden menich mensch verscricken, alsoe hierwuyt genouch verstaen mocht werden, wat ijselickheyt hierdoer den landen te vreesen stonde. Ymmers mach hier niet beters ofcoemen dan een ghestadich bloedich oerloch, bederfnisse vant lant ende geheele verduysteringe van allen goede policiën, alsoe toch ygelick wel kan bevoelen, dat soe machtigen coninck als is die coninck van Spaengen sijn erflanden niet sal gedoogen, dat hem ofhandich gemaeckt werden. Jae soude liever sijn croen verliesen, dan hij sulx niet tegenstaen oft verhinderen en soude. O verpresen lant, o lant welck overal wert verwondert, o gebenedijt lant, waertoe sijt ghi gecoemen? Hoe salt ghi mogen dragen die swaericheyt, daermede ghi gedreycht wert? Och wee te hoeren over yemant is pijnlick, maer is heel onverdrachlick dat over u gesien wert wee te sijn, over u segge ick, die in u besloten hebt soe menich hondertduysent menschen. Och ghi waert soe welvaerende ende saet in goede gerusticheyt. Wat heeft u toch geporret dus seer u te ontgaen? Ende hoe salt ghi die wraeck mogen geweesen? Hoe salt ghi die slach conen verdragen? Heer Jhesu Christe, ons scepper, verlosser, heer ende vader, ick vermaene¹ u in dese groete onsen anxte, dien wij nu hebben soewel voer onsselven als voer allen die in dese oproerige steden ofte landen geseten sijn, gemerckt wij toch niet en weten hoe groet quaet ons overcoemen mach, alsoe wij an allen sij den gedreycht werden vermoert ende vernielt te werden, dijns goetheyts, bermherticheyts ende mogentheyts¹, dien ghi soe dickmaels⁺ getoent hebt tot soeveel plaetsen dattet van ons niet verhaelt en mach werden, soe ghi dese bewesen hebt met ons voirvaderen sonderling alremeest als sij in haer alreswaerste benautheyden waeren, wilt dees ghelijcks oeck met ons doen. Siet an onse desolaetheyt. Op onse beclachlicke geperstheyt keert u bermhertige oegen ende ontfermpt onser in onse verdwaeltheyt, die toch seer groot is. Ons cranckheyt ende der vijanden listige clouckheyt hebben ons van dijn weghen gedreven ende sijn hierdoer geraect in desen omvuytsprekelicke bangicheyt. O Jhesu wederkeert ons tot⁺ u ende // gunnet ons gracie dat wij ons sulx voert dragen, dat wij dijnre genaden ontfanckelick mogen sijn alsoe wij wel weeten, dat ons sonden alleen in de wech sijn, waerom wij noch niet verlicht noch geholpen en worden. Toont dijn wonderlicke mogentheyt ende verandert alsulcke vreese als onse landen nu in steken in haestelicke blijschap. Soe David sijn moet liet vallen over Nabal als hem Abigail vrienschap dede ende oetmoedelick baddet, desgelijcks wilt mede o goede Jhesu des conincks moet bemorrven, dat hij medoghende meerder wert tot het ansien van sijns volcks verdriet ende bangicheyt dan hij verbolgen blivet over die rebellichet die der gevallen is. Siet Heer an dat wij dijn volck sijn ende dat wij sonder dijn bescherminge toch al heel verloeren moeten bliven.

⁺ Op den vijftiende deser maent Novembris was wuyt der Goude scriven gecomen, daerwuyt wij genouch bemerckten van groete geperstheyt, die aldaer was. Die bode seyde, dat op sinte Maertensdach² in sint Catharynengasthuys³ twee missen gedaen werden ende dat onder die derde misse,

1 Aanmanen om na te komen, waarbij de genitieven behoren.

1 Aanmanen om na te komen, waarbij de genitieven behoren.

+ Gebet.

+ f. 36. v.

+ Benautheyt binnen der Goude.

2 11 Nov.

3 Vergel. Walvis I, 154.

[p. 63]

die men voerhadde om aldaer te doen, groet confuys gevallen is doer een Jan Muyltgeszoon,¹, die als een capiteyn met hem hebbende sekere andere aldaer sulx het rumoer quamen maeken, dat ygelick daer present waende lijfloos te sijn ende sach om een goet heencoem, maer die priester werde versteken. Seyde oeck die bode, datter heel quaet tijts coorne was, soedat die backers niet backende bliven en mochten. Item dat die heer van Swieten an hem trock, tghunt tot die deelingen besproken is, ende dat die armen van den heyligen Gheest gheen deelinghe en ontfinghen. Somma: tslot ofte die onderscrivinge van de missive was: wuyt Sodoma alias Gouda. Och wie sal hem van bitterlick screyen moghen bedwingen, die dit noch naemaels sal hoeren seggen. Ende wert noch altijts ons maer het minste bekent gemaeckt, want van ons volck soe van professie als van bloet en verhoeren wij ymmers niet met allen. Lieve broederen, geminde kinderen ende susteren in alle Goutse conventen, seer wuytvercoren vleyschelicke⁺ suster met u cleyne, lieve kinderkens ende voerts nichten, neven ende alle lieve vrienden, wat heeft ons dus van malcander gescheyden? Wat is dat ons verhindert, dat wij malcander noch sien noch toespreken en mogen? Of wij oeck malcander wel ymmermeer wederom sellen moeten? Ende wie sal ons vercondigen hoedattet met u alsaemen gestelt is? Och ghi sijt geperst, die wuyterste benautheyden sijn u overgecoemen, die weetheyden des doots hebben u besingelt. Ghi wort wuytwendelick soe gequelt, dat ghi nieuwerts u en weet te berghen ende het alderswaerste is, dat ghi nae der zielen liet, alsoe u niet boeren en mach het gebruyck van de heylige religie, want die priesteren Goeds u ontrocken werden, soedatter niemant is die u het waerachtige woert Goeds predickt, ofte eenige sacramenten anrecht. Ende behalven dit soe ghaet ghi noch gedreycht met die vrees van tgunt u mach overcomen doer wraeck van des conincks ongelijck ende versmaetheyt, soe wij oeck niet sonder vrees en sijn van tgunt ons die gosen mede dreygen. Die mogende Heer moet u altsaemen een onderstant sijn, die moet u hart verlichten, die moet hemselven u gheven ende moet u te laetsten in hem trecken ende u in veranderinge van dese dijne swaere geperstheyt tot groete^a blijschap alsoe verhuegen, // dat gi naemaels materie mocht⁺ hebben allen menschen daermede gi salt mogen verkeeren te vercondighen die wondere wercken Goods. Och weest hier en tusschen tevreden, ende ghelaet u in de handen Goeds, wel siende dat dit des Heeren wercken sijn, die toch in der eewicheyt niet altijts gram bliven en sal, maer op sijn tijt hem wederom vertoenen sal versoent te sijn. Het is nu die tijt, daerinne geprouft werden die goodsvruchtighe, waerom wij oeck paciëntie hebben moeten. Alst over is ende wij malcander wederom sien tsij in dese tijt - sulx ick toch verhope - ofte te minsten in de anderen tijt, dan sellen wij soeveel te vrolicker sijn, soe wij nu lange dus geperst ende benaut hebben geghaen. Och lieve Heer, bewaere toch dese met ons in dijnen godlicke liefde ende vreese. Amen.

Op desen selfden dach sijn wederom tot Amsterdam thuysgecomen die

1 Jan Jansz Muyltgen bewees 23 Nov. 1564 zijn dochter haar moederlijk erfdeel (weesboek I, fol. 137vo).

+ Beclach over die benaude.

a Er staat ‘grorete’.

+ f. 37. r.

[p. 64]

burgemeester, die met sijn complicen tot den hertoch gereyst was sulx boven verhaelt staet¹, ende hadden met hem convoy van ontrent vijftich haeckscuts. Die faem die lange geweest was, dat dese voirn. burgemeester mit hem brengen soude veel volcks van oerloch tot ontlastinge van den stadt, die falgeerde want wij niemant en vernaemen, maer werden geseyt dat het crijchsvolc noch comen soude als Zuytphen beschoten waer, sulx men meende dat eerstdaechs geschien soude. Dus worden wij vast met goede woerden getroest ende bleven altijt even nae.

⁺ Van Delft werden op dese tijt geseyt, dat die prinsch daerinne geweest was ende justicie over sommige gedaen hadde, die men vertelde dat bevonden waeren hem naegegaen te hebben om te doerschieten, maer hadde die bosch gefalgeert. Men verspreyde, dat het een tollenaer was met sekere minrebroeders, die dit feyt opgeset hadden, ende waeren die tollenaer geverndelt ende die minrebroeders onthoeft². Werden noch vertelt, dat⁺ die prinsch wel twalif vaendelen knechten in Delft geleyt hadde³ ende dat het daer oeck seer qualick stonde. Dit rumoer hoopten wij dat falgieren soude, maer hadden nochtans groete vrees dattet waerachtich mocht sijn ende werden hierom soe hartelick bedrouft wuyt groeter affectie van onse goede conventen, deerwaerdige heer den prior van Syon met sijn broederen, die prior⁴ van Gravezande⁵ met sijn broederen ende die priorisse⁶ van sint Anna⁷ met haer susteren met voirts alle andere goede catholike geestelick ende waerlick, die daerinne waeren. Och sij ghingen ons soe seer ter harten ende wij beclaechden haer soe grondelick, wenschende dat wij haer eenichsins tot troost mochten wesen, maer eylacie wij conden wel verstaen, dat wij haer niet mochten vordelen dan met soeveel God geliefde dat haer onse arme scamele gebeden mochten te baten comen. Sij moeten hem gelaeten int gunt die Heer toelaet dat haer overcoempt. Hiertoe anriepen wij den goedertieren Jhesum, dat hij haer paciëntie wilde verleenen ende ons gunnen dat wij dien mochten behouden, dat sij niet vermoert en werden, om met hem wederom toecoemende tijden dijnen godlicken dienst, welck nu deerlick verwerpen leyt, in ons collegie te verheffen. //

⁺ Vernieude hier wederom onse groete bedrouftheyt doer aensien van het Delftse verdriet. Ende quam ons over sonderling troeren, omdat ons docht dat wij oeck die swaere dreigementen, die ons van vers gedaen werden oeck van vrienden die ons wuyt trouwicheyt waerschuyden, niet ontcomen en souden. Ons quam voer te bedencken, dat wij metten propheet David

1 Vergel. fol. 28vo.

+ Van den prinsch.

2 Onjuist bericht.

+ Van Delft.

3 Slechts de ruiters en 100 man voetvolk van Lumey waren in Delft gebleven (Van Dijk 182).

4 De naam van deze prior is niet bekend. Hij stierf eind 1574 of begin 1575 (dagboek).

5 Reguliere Kanunniken van St. Augustinus te 's Gravezande, aangesloten bij het kapittel van Syon (M.B. II, 75).

6 In 1559 en 1562 was mater of priorisse van dit convent Marretje Gerritsdr. (Römer I, 413). Of zij dezelfde was als de hiergenoemde persoon en de priorisse, van wie later wordt verteld, dat zij met de procurator van het convent Syon trouwde, blijkt niet.

7 Reguliere Kanunnikessen van St. Anna te Delft, annex aan het kapittel van Syon (M.B. II, 43).

+ f. 37. v.

[p. 65]

oeck wel vrijmoedich tot den Heer mochten spreken: ‘Och Heer doer vier ende water hebben wij gegaen. Wij sijn als schaepen, alleen daertoe opgevoet omdat men ons steken ende doeden soude, ende worden oeck dachlix gedoot’. Ende in dit te spreken bedroufden wij ons hartelick, dat wij tvervolch van tselfde noch niet wuytroupen en mochten. Als: ‘Ende ghi hebt ons verlost ende in vercoeling gestelt’. Want wij toch tot den keel toe noch int verdriet staeken. Baden hierom soe hartelick als wij vermochten an onse lieve Heer sijn groete goetheyt, dat hij gewaerdige wilden onser te ontfermen ende te gunnen om sulx oeck te moegen spreken: ‘Ende ghi hebt ons verlost, ghi hebt ons geholpen ende ghi hebt ons in vercoelinge gestelt.’ Geeft <spraeck ick> o lieve Heer, dat wij, soe David hem beliet geperst ende wederom vertroost te sijn, ons oeck mogen bevinden, die nu gepinicht worden, dat wij noch vertroost werden, opdat wij hiertegen alle menschen mogen vercondigen dijn wonderheyden ende dien bescaemt maeken, die ons daerom lasteren ende vervolgen, omdat wij ons tot dijnen dienst begeven hebben. Och Heere dijne wille laet altijts in ons geschieden, maer gevet paciëntie ende wijsheyt in allen om sulx ons te hebben als ons voer dijn godlicke oogen betaemt.

Daechs voer die octave van sinte Maerten¹ soe sach men den gosen⁺ wederom wat sonderlings bedriven. Sij braken een kerck of die in Waterlant stont tegens Amstelredam over ende met die steenen daervan coemende beswaerden sij die scepen, die sij nu al veel gesoncken hadden, omdat sij ymmers niet wederom boven comen en souden. Dese gesellen toonden die vruchten sulx sij voerhebben te doen, omdat die noch vrij waeren wuyt haer forsicheyt souden gewaerschuwet sijn haer te wachten om ymmers dien niet ondergedaen te werden. Ende moeten wel als rasende, dul ende verwoet gerekent werden die noch, dusdanich spel siende, gheen kennisse en crigen dat alle tgunt dese anrechten maer scelmerie ende boevenstucken sijn, sulx toch opelick blijckt, alsoe alle haer anslach maer is om kercken ende landen te vernielen. Och Heer al oefent ghi ons aldus dat wij schijnen van u verlaeten te wesen - gemerckt wij gestadelick dij anroupende om verlossinge wuyt soe swaere tribulacie als wij eylacie deerlick in steken alleen niet schijnen niet verhoert te werden maer noch altijt swaerder ontfangen - nochtans verhoepen wij op dijn genade u toebetrouwende alle goet. Ghi prouft ons, ghi ondersouckt ons ende ghi wilt sien of wij oeck dij volhardelick betrouwen. Oeck hebben wij swaerlicker gesondicht dan dat ghi ons al heel ongestraft // moecht laeten. Dit⁺ weten wij wel ende bekennen oeck dijne groete vaderlicke genaede in die straffe onser gebreken, want wij swaerder verdient hebben. Maer Heere siet toch an onse crancheyt, dien u wel bekent is, alsoe wij u scepsel sijn, ende, vervollende tgunt ons onbreckt, wilt toch te laetsten nedersien ende goetlick met ons doen. Och wij werden soe benaut van harten, dat wijts sonder dijn vaderlicke hulp toch niet mogen dragen. Heer gebiet over onse vijanden, aensiet haer heerscaer ende wij en begheeren niet meer, want wij wel weten dat dijn cracht niet vercort en is, dien ghi eertijts getoont hebt in de versceyde verlossingen van den kinderen van Israël.

Op desen dach quam wederom een trompetblaser an de orlochscepen

1 17 Nov.

+ Der guesen wercken.

+ f. 38. r.

[p. 66]

⁺ met een brief van den gosen, maer werden dieselfde opgenomen ende in den stadt gevangen gebracht. Hij eyste die schepen met den stadt op tot der gosen behouf, soe als die gemeen fame ghinck.

Op sinte Maertens octave¹ worde ons een missive getoont, gescreven van Aerts Gerritsz², burgemeester van Schoonhoven, wuyt Utrecht, ende vermelden van de ellende daer Schoonhoven in gecomen was ende sonderling van de martirie die geschiet was over sekere conventualen van den⁺ Hem, daer boven in twivel of vermaent is³. Die goede supprior, heer Jacop Willemsz, met heer Cornelis Reyersz waeren tsamen gehangen. Heer Jasper had moeten, gebonden sijnde an een paert oft wagen, loepen achteran van Schoonhoven tot der Goude ende daer wesende is hij an een spriet gebonden ende soe gedoot sulx boven geteykent staet^a. Broeder Dirrick Gerritsz⁴, leeckbroeder, was doersteken. Ende die prior was wel tweemael gevangen geweest, maer was elcke reys weder gelost, soedat hij over die vierhondert R. gld. gecost had, ende sat nu ten huyse van sijn swager Jacop Anthonisz⁵, denwelck die mogende Heer toch vertroesten moet, want hij wel te recht een sonderling belast man is. O God siet neder ende ontfermet onser die dusdanige wreetheyt verhoeren moeten van onse medebroederen, dijne oetmoedige dienaeren. Verheft desen in dijnen hemelschen throen, dat sij u dancken ende loven van nu tot in der ewicheyt ende laet haer toe, dat sij ymmers met haer gebeden breken dijnen toorn, dien wij met ons ongeschicktheyt in u verwreckt hebben, ons gevende doer intercessie van haer onnoeselen doot, tgunt wij doer ons bidden an u niet verwerven en mogen. Ende ghi lieve medebroederen weest in den Heer verblijt, want ghi nu glorioes sijt voer den Heer, ontset alle cativicheyt ende ellendicheyt, daer wij als nu seer deerlick in steken ende gedreycht werden met veel meerder om noch in te comen. Och biddet den goedertieren Heer toch voer ons.

⁺ Op desen selfden dach quam nieuwe tijding, daervan die heele goede gemeente seer of verblijt was. Men seyde, dat Zutphen met stormender hant ingewonnen was⁶ ende dat daer alle doersteken waeren, soe wie men in wapenen vont. Dese victorie was daerom sonderling angenaem, want se nae duncken van veel noch soe haest niet gehoept was. Die gosen spraken⁺ genouch wuyt die mont dat ment noch soe // niet souden mogen winnen. Men hadde daer wel werck an tot Lichtmis⁷ toe ende meenden dat men middelre tijt noch wel wat anders hoeren souden. Ende is doer Goods gracie ymmer dese stadt in subjectie wederom gebrocht. Onse lieve Heer

+ Die gosen eyschen den scepen tot haer behouf.

1 18 Nov.

2 Hij was schepen 1536 etc., burg. 1556 etc. en weer na de overgang naar de Spaanse zijde in 1575 (Van Berkum, die zich echter in de jaren vergist).

+ Van de moorderie der broederen van den Hem.

3 Vergel. fol. 29ro.

a Het hierachter volgende is doorgestreept: ‘van dien die Keyser genaemt is van wiens wij hier niet of en hoerden’.

4 Dirrick Gerritsz, geb. Gouda, was met de andere broeders van den Hem naar Schoonhoven gevlucht en ingetrokken in het St. Elisabethconvent. Daar werd hij 11 Nov. 1572 omgebracht (Walvis II, 192, Opmeer II, 75 en A.A.U. 1950, 185).

5 Jacob Anthonius werd in 1578 burg. van Schoonhoven en wordt in 1582 voor het laatst als zodanig vermeld (Van Berkum).

+ Zutphen wert gewonnen.

6 16 Nov. 1572 (M.A. I, 138).

+ f. 38. v.

7 2 Febr.

[p. 67]

sij lof, glorie ende eer van sijn bermherticheyt ons hier betoont, want hij ons hierdoer ons moet wederom ontfonckte, die geheel bij ons gevallen was, soedat wij wederom wat hoeps beghinnen te crighen. Och Heer vesticht toch in ons, tgunt ghi hier bij ons gewrocht hebt, ende gevet die zielen rust, die daer van lichaem verscheyden sijn ende verset toch mede den benauden aldaer, dat haer tegen haer onwuytsprekelicke geperstheyt, dien sij geleden hebben, wederom verleent werdt eenige vertroestinge.

Op sint Elyzabethsdach¹ sat ick bij mijselven ende troerden wel hartelick.⁺ Dese benautheyt rees in mij om oersaeck, dat ick overdocht hoe desen dach bij ons eertijts altijts seer feestelick geweest was, genietende oeck hierinne sekere vermaekelickheyt met mijn broederen allegader, soewel die int stadt al die int convent² woenden, ende dat ick nu vermerckte dese groete verstroytheyt⁺ ende verwoestheyt. Over ygelick van mijn broederen keerde ick mijn inwendige oegen bijsonderling ende weenden deerlick op hem. Ick wenste wat kennisse te hebben, hoe sij tevreden waeren, of sij gheen gebreck en leden, waer ygelick wesen mocht, of sij oeck stantachtich bleven ende of sy oeck noch altsaemen int leven waeren, maer en conde nieuwers van dees aengaende antwoert crigen. Suchte hierom dickmaels in mijselven ende ontfing menige murmuratiën in mijn hart tegen hem, dat sij mij soe mochten laeten sonder yet te ontbieden, daer ick hem soe dickmaels hadde doen weten, hoe groet mijn verlangen was om te weten, hoedattet met hem mocht sijn, ende verleyde wederom die murmuratie mids denckende die vrees dien bij hem is dengeenen, die yemant eenige brieven senden. Ick insach verder mijn ballissement ende meerckte voerts den hope van verlost te werden soe verde te sijn, dat ick genouch mijnselven moeloos vonde, omdat ick verstonde die groete onbewegelickheyt ende onversaechtheyt, die bij allen den revolteerde steden was, daerinne sonderling wuytmuntende dat sij haer altsaemen soe ombedocht den prinsch, des conincks vijant, overgaven, dien overal met wonderlicke triumphe ontfangende ende tegemoet gaende. Al dusdanige gedachten vielen mij over ende dreven mij genouch tot groete hartseer. Och mijn sinnen waeyden soe seer. Ick riep tot onse lieve Heer: ‘O God vermeert mij mijn geloef’. Ende ontfing in mij deese meeste quellinge, want ick sach die boosheyt dus seer prospereren ende die doochde alsoe verdruckt te werden, al soud men se gehelick wuytgeroyt hebben. Mijn began temptacie in te coemen van twivelen in onse⁺ heylige religie of wij daerinne wel mochten dwalen, denckende dat God almachtich is ende wel mocht wreken tgunt ons overghinck, als hij wilde, maer dat hij mo // gelick liet, omdat hij met ons manier van leven niet⁺ gedient wilde wesen ende daerom ghedoochde, dat ons soe swaere tribulacie overcoemet. Dese quellinge voede in mij het gunt ick op dese tijt voer mij hadde om te lesen ende twas twalifste capittel Deuteronomii, daer stonde: ‘Dit sijn die geboden ende die oerdelen, dien ghi behoert te doen in tlant welck u geven sal die Heer ende God uwer vaderen om te

1 19 Nov.

+ Elyzabeth.

2 Wat de schrijver hiermee bedoelt, is niet geheel duidelijk. Men zou geneigd zijn er uit op te maken, dat na de brand van het convent te Stein in 1549 en de verhuizing van de broeders naar Gouda toch nog iets van het convent was overgebleven, waar enkele broeders woonden (vergel. ook fol. 165vo).

+ Ick sij met mijn broederen becommert.

+ Quellinge int geloof.

+ f. 39. r.

[p. 68]

besitten alle die daegen welck ghi op der aerden gaen salt. Werpt om alle die plaetsen, waerinne die heydens geëert hebben haer gooden over hoege geberchten, hovelen ende onder alle groen hout. Vernielt haer outaeren, haer beelden breket, haer boschayens verbrant met die vuere, haer afgoeden maeckt tot pulver ende doet wuyt haer naemen, dat dier memorie niet en blivet in dier plaetsen’. Op tgunt ick nu hier verhael keerde ick mijn sinnen ende stelden hierbij tgunt van den gosen gedreven worden, twelck al scheen des Heeren gebod gelijck te sijn. Maer als ickt wel besach, soe vonde ick mij seer vertroest, want ick kenlick bemerckte, dat anders is tgunt by den heydens den Heer eertijts heeft mishaecht ende anders tgunt waermede wij God dienen, alsoe sij veel afgoden hadden ende wij ons maer eenen God toedoen.⁺ Ende behalven dit soe schieden die demolitie bij den heydenen haer outaeren ende beelden bij den wettelicken overicheyt doer des Heeren gebod, maer tghunt hier gedaen wert geboert maer doer rebellicheyt nae des vijants ingheven bij sulck volck, dien haer overdadige boosheyt overlancks yghelick mishaget heeft, die des goede regements vijanden sijn, die hem oeck tegen God ende den coninck onversaechdelick versetten ende die doer beroytheyt haer gheene quade feyten ende ontsien, als sij maer kennen bemercken dat sij enich genot mogen verwerven. Werde hierom in mij weder verwonnen dese voirs. temptacie ende werp van mij alle twivelinge ende nam in voer seker, dat toch onse religie doochtsaem, rechtop ende God seer behaechlick waer, als die haer fundamente naem wuyt Goeds plantagie ende die heylige scriftuere. Ende dat van ons daerom te vastelicker gelooft behoert te werden, soe wij sien dat dien vijant meer naersticheyt doet om denselfde te vernielen, verduysteren ende wuyt te roeyen, als wel wetende dat sijn anhangers hierdoer vermindert ende gecrenckt werden ende dat hij nochtans om tselfde te volbrengen gheen macht gehadt heeft of hebben sal. Angaende die verhengenisse des Heeren van de voerspoedicheyt der boosen over die goeden versterckte mij mede tgunt ick nu voerens gelesen hadde int achtste Deuteronomii, daer ons lieve Heere doer Moysen sijn volck dus toespreeckt: ‘Wacht u, dat ghi vergeet dijns Heers dijns Gods, die u geleyt ende wuytgevoert heeft wuyt den lande van Egipten, het huys van slavernie, ende u geweest is een leytsman in een groete ende vreeselicke wildernisse, daerinne waeren serpenten soe feninich dat sij maer met haer blasen vier ontstaken, scorpioens, item beesten dypsas genaemt van dier natueren dat haer gebit dootlick is oeck hoe sachtelick sij bijten mogen, daer oeck gheen wateren waeren. Hij dede aldaer oeck wuyt een van de alrehartste steenen waeterfonteyne vloeyen ende voede u met hemelsch broet, sulx u voervaederen⁺ noyt hadden bekent. Ende als hij u // voerheen gepijnicht, gequelt ende geprouft hadde, hiernae heeft hem dijns ontfermpt, omdat ghi in u hart niet dencken en soude dat sulcke welvaert als ghi nu geniet u niet gecoemen en is doer dijn macht of uwer handen cracht, maer dat die Heer u hiertoe sijn benedixie gegeven heeft om soe te volbrengen tgheen hij dijn voervaderen belooft heeft.’ Dit of desgelijeks las ick ende hebbe mij hiermede getroest, voer seker nemende alle dese overdadicheyt alleen tot dien eynde van den Heer toegelaeten te worden, omdat wij hierdoer geprouft souden werden ende sulx, gesuyvert sijnde, souden ontfancklick werden der godlicker vertroestingen, alsoe toch niemant rechte kennisse van soeticheyt

+ Anders is tgunt die heydenen doen, anders is tgunt ons doer de geest Goods is geordineert.

+ f. 39. v.

[p. 69]

en heeft die tevoeren met gheen bangicheyt geprest is geweest. Vertroesten hierom mijnselven ende docht, dat oeck onse lieve Heer ons tot noch toe geweest is ons leytsman in alle dese druck ende dat sijn wille is, dat dit aldus voerheen bij ons gebeurt, omdat wij hem bidden souden ende verlossinge begeeren, ten eynde wij, verhoert sijnde ende wederom gerestitueert in ons oude gerusticheyt, als dan bekennen souden die mogentheyt ende goetheyt Goods ende soe die voerts eeren, dancken ende loven, soe lange wij leven.

Op desen selfden dach ontfinck ick wederom een missive wuyt Utrecht van Annitgen Zandersd., wederom vol swaericheyts. Der stont in alt gunt⁺ dat van den Hem, van die Collaciebroeders ende van de Margrieten ter Goude hierboven geteykent staet. Dan vermelde, dat hierenboven die Collaciebroeders voert wuytghejaecht waeren¹, dat die oude siecke susteren van sinte Margrieten int gasthuys gebrocht waeren ende dat tot sint Agnieten Sr. Weyntgen Adriaensd. van drie Engels knechten soe vercracht was, dat sij genouch op haer versceyen lach ende niemant haer leven toescreve. Van Machtel Jans screef sij, dat sij haer had moeten versteken op een out solderken tusschen een hangbalck ende geweest was in groet dangier ende bangicheyt^a. Geboerde oeck op desen dach, dat Hermelen ende Vloten verbrant werden van den gosen. Ende en was gheen vroechde altijts dat wij vernamen, maer hoerden alleen daer ons vrees ende sorch doer an quaem, als van overdaet ende loepen van knechten oft goesen, die den stadt noch altijt met veel quaets dreychden. Het ontset wachteden wij seer ende creghen daer wel goede beloften of, maer twaeren al maer goede woerden. Och Heer waerom wreeckt ghi niet het bloot dijnre wuytvercoren? Waerom en plaecht ghi alsoe groete overdadicheyt niet? Het is⁺ ymmers afgriselick tghunt hier an dijn dochter bedreven is. O Jhesu siet neder ende sendet toch verlossinge. Ist evenwel u wille ende dijn verhengenisse, dat dit eerst geschiet eer ghi ons vertroest, doet u beliefte ende geeft die overvallen sijn dijn glorie ende ons diet verhoeren paciëntie, maer sonderling bewaert die uwe, dat sij doer quaetdadicheyt der boosen tot geen weemoedicheyt en comen. // Stont oeck in deselfde brief, dat de supprior⁺ van den Hem, heer Jacop Willemz, daerof gescreven is dat ghehangen was met heer Cornelis Reyersz, als sij tsamen doot waeren van de galch gesneden werden ende dat heer Cornelis doer versouck van sijn vrienden begraven werden, maer heer Jacop bleef leggen opt straet als een crenge voer den honden om daervan gegeten te werden. Soedat nu hier mede geboert is tgheen die propheet David in sijn tijt hartelick beclaecht, dat geschiet is, seggende: ‘O God, die heydenen sijn gecomen in dijnen erfnisse,

+ Swaere tijdinge van der Goude.

1 Op 4 Nov. 1572 besloot de vroedschap wegens het overlijden van de pater en procurator van de Collaciebroeders en het verloop van de andere broeders, dat de Heilige Geestmeesters op inventaris enige goederen mochten aanvaarden (vergel. ook de resolutie van 8 Oct., vr. boek fol. 16 en 17vo).
Op 11 Oct. 1573 werden bij octrooi van de Staten van Holland de goederen van de Collaciebroeders gegeven aan de Heilige Geest (de instelling, die voor de armen zorgde) op grond van het testament van de stichter, Heer Dirck Florysz, van 21 Nov. 1447 (rek. Houltman II fol. 13). Geheel juist was dit niet (vergel. Walvis II, 141).

a Het hierachter volgende is doorgehaald: ‘Maer hadden Maritgen ende Machtelt Jans mijn brief ontfangen ende gelesen’.

+ Anroupinge tot onse lieve Heer.

+ f. 40. r.

[p. 70]

sij hebben ontsuyvert dijnen heyligen tempel, sij hebben Jerusalem of gemaeckt een bewaernisse der appelen ende hebben gegeven die doode lichamen dijnre dienaeren den vogelen des luchts ende den beesten der aerden tot een spijs.’ Och Heer vergeeft ons onse crancheyt, die groot in ons is, soedat wij ons niet gehelick kennen gelaeten in dijnen verhengenisse.⁺ Wij behoeren u noch te prijsen van u goetheyt, al quaemen wij in verder verdriet, maer mogende God die wedemoedicheyt overvalt ons. Siet toch met bermherticheyt an ons weeckhartelicheyt ende gunt ons dat wij ons bedrouft hart voer dij wuytstorten. Ende wie heeft toch een menschelick hart, die niet huylen en soude doer insien van al dusdanige bangicheyt? Al haddet ghi o gemintste heer Jhesu ons den boosen geheel overgegeven, soe werdet met ons geleeft. Gheen ongenaedicheyt kan soe groet verdocht werden, of sij wordt an dijn volck te werck gestelt. Jae minder dan beesten worden nu dijne heylighen gehouden ende en werdt niemant gevonden, die hem ontset doet. Is oeck dese tribulacie op dese tijt overal, soedat die uwe scarp toevlucht is, daer sij hem bergen mogen. Ende is sonderling te verwonderen, dat in alle dese overdadicheyt die bose noch heel onversaecht bliven contrarie die natuer, want oeck scriftuers onderwijs is, dat die sonde als se gedaen is die doet, dat is bedrouftheyt, benautheyt ende verslagenheyt, beoersaeckt. Dese en werden niet alleen niet verslagen van harten, maer oeck verstouten sij haer op haer boosheyt, soeseer dat sij haer niet en ontsien dachlix den goeden spitich te wesen ende oeck den overicheyt te tisschen om tegen haer an te coemen. O gebenedijde heer Jhesu Christe merckt toch ende siet an onse swaere geperstheyt, die soe sonderling is, dat wijs niet ontcomen en mogen, noch harden en sellen soe verde ghi ons dijnen wonderlicken hulp niet toe en voughet. Verleent dijn genaede, daerom bidden wij soe hartelick als wij vermogen, toont u mogentheyt. Laeten die godlose dijn macht ontwaer werden. Beschaemt haer ende gunt eens, dat wij, dijne oetmoedige belijders, ons in dij grondelick mogen verblijden doer een volcomen ontset van alsulcke vrees, daer wij gestadelick in werden benaut. Wij betrouwen dij toe, o lieve Heer, alle goetheyt ende hoepen dat ghi ons kermen niet en wederhoert. Al en blijckt ons niet dat ghi ons anroupen ontfanckt, soe en wanhoopen wij nochtans niet. Dat ghi noch niet gegeven en hebt, salt ghi noch overvloedelick geven op die tijt, dien ghi daertoe verkiest. Dit is ons betrouwen op u ende bidden hierom, dat gi toch haest, want ons vijanden toch niet traech en sijn, maer begeerlick⁺ om ons gehelick te vernielen. //

⁺ Daechs¹ nae sint Elyzabeth vermeerde die benautheyt, want toe onder die gemeent verspreet werden, dat die gosen ontrent Ouderkerck ende andere dorpen daerontrent wederom schoolden om met haer macht voer Amstelredam te comen, meenende den stadt in haer gewout te crighen. Ick voelde mij hierdoer int aldereerste seer verslagen ende bedrouft, maer vertroeste mij terstont wederom, mids denekende dat mij noyt gemist hadde of mij waer sonderling vertroestinge gecomen, op die tijt aldermeest alst voerens scheen dat ons het alderswaerste soude overvallen hebben. Dus keerde ick mij op dese stonde wederom tot onse lieve Heer hem oetmoedelick bid-

+ Groete tribulacie.

+ f. 40. v.

+ Die guesen hengelen weder om Amsterdam.

1 20 Nov.

[p. 71]

dende, dat hij nu wederom bij ons wonderlick wilden wercken, ons haestelick ende onversienlick oversendende alsulcke verlossinge waerdoer ons bange hart mocht verstarckt ende verlicht werden. Och goetste Heer <seyde ick> siet toch an dese onse swaericheyt, hoe wij eerst thuys benaut sijnde met groeter bangicheyt ons hebben tot loepen moeten begeven ende nu dus lange bliven vreemdelingen ende ballingen op ander luyden last. Laet u dit genouch sijn ende verhenget niet, dat wij der boser gosen spotternie worden, maer ontfermt onser. Het suchten van soe meenich, die hier wuyt benautheyt geweken sijn, dese haer tranen ende haer vuerich anroupen met oetmoedich bidden tot u laet u toch bewegen, dat ghi te laetsten versoent wert. En versmaet oeck der bedruckter kermen ende weenen niet, die met soe groete getaele sitten in steden ende plaetsen, deser boesen nu dus toegedaen. Och dese verwoestheyt valt haer soe swaer om te sien. Sij beclagen haer wuytdermaten seer, dat sij sitten alsof sij in Babiloniën waeren, daer men God niet en kent, sonder gebruyc van eenige sacramenten in alle ongescicktheyt ofgekeert van theylige woert Goeds ende alle Goods diensten. Ende is te laetsten desen tot ondrachlick bedrouftheyt, dat sij dickmaels in spiticheyt moeten hoeren van den gosen, dat sij van niemant ontset sellen mogen werden ende dat sij goesen gheen twivel en hebben of sij sellen overal wel meesters van werden. Dese ongenuchte van den doochtsamen wilt toch, lieve Heer, eens versoeten ende ghevet, dat uwe heylige kerck met dijnen getrouwen dienaer, die coninck van Spaengen, beghint te triumpheren. Die vermetele woerden der bosen laeten hem tot bescaemtheyt sijn ende gedoocht niet, dat sulcke blasphemie als dese verwijtelick hebben gesproken tot dengheen, die hem onder dijne banieren hebben begeven, ongestraft bliven. Toont o Heer u mogentheyt ende onwuytsprekelicke goetheyt ende en wilt niet al wuytpinigen onse ongescicktheyt. Dit is dat wij in dese groete ellendicheyt an u met alle oetmoedicheyt versoucken, o alreliefste, o alregoetste Heer.

Op desen dach worden verbrant het dorp Diemen genaemt ende dit⁺ deden die gosen. Men sacht besceydelick wuyt het convent van sint Agnieten ende was deerlick om te beschouwen. Ghinck voerts die faem, dat sij oeck⁺ Oudekerck verrantsoent hadden op seven hondert R. gl. ende tot sekerheyt van die penningen hadden die goosen met haer genoemen drie mannen wuyt die geschickste van het dorp. O beestelicke verwoetheyt, o meerder wreetheyt dan men in enige beesten mach vinden. Wat drijft u // tot soe⁺ swaere ongenaede? Hebben u dese goede luyden wel oyt eenich quaet gedaen? Hebben sij u wel oyt int mintste bedrouft? Ons christelicke wet leert, dat wij den bedroufden behoeren te vertroesten, den hongeren te spijsen, den naecten te cleeden ende vreemdelingen te huysen. Gheeft gi u niet wuyt voer evangeliis volck? Het is ymmers al van tevangelie ende van trechte woert Goods, dat ghi roupt. Waerom volcht ghi het evangelium niet? Ghi doet al anders dan twoert Goods leert. Alsof ghi Christo Jhesu met voordachticheyt wilde tegenstaen, soe loepen u wercken. In de winter, alst vriest, alst overal benaut is ende als men nieuwerts heenen mach, dan den scamele menschen het haer te benemen, dan haer te verjaegen ende dan haer huysen te verbranden, och tis gheen menschen werck. Waer moecht ghi verantwoerden alsulcke tyrannie ende ongenadicheyt? Och

+ Brant te Diemen.

+ Ouderkerck wert gerantsoent.

+ f. 41. r.

[p. 72]

ghi sijt verdwaelt. Ghi segt voert, dat ghi voer hebt het lant in sijn oude vrijdom te brengen, die Albaense tyrannie te verdriven ende voerts den tiende penninck tegen te staen. Is om sulx te doen u meeninge, soe most ghi andere wegen wanderen, want ons altsamen opelick blijckt, dat doer u alree ongelijck meerder tyrannie bedreven is, meerder onvridom gemaeckt is ende⁺ scatting geeyscht ende ghegeven wert dan in alle die voerleden tijden bij yemant verhoert is ende noch lange tijt bij den rechten lantsheer opgeleyt soude mogen werden. Ghi hebt die wech niet om tlant goet te doen. Ghi wilt Albanum verdriven ende ghi pijnicht die simpele met die onnoesele. Ghi segt tegen den tienden penninck ende ghi neempt selver wel negen penningen tegen een, die wij mogen behouwen voer ons nootruft. Van vrijdom raest ghi ende ghi maeckt ons meer als slavoenen. Gosen, gosen, weest gewaerschuwet, ghi staet in duyvels gewout ende tensij ghi u bekeert, ghi salt haestelick over u voelen die hant Goods. Hoe schoene verwen ghi dijnen overdadicheyt gevet, ghi moet bekennen ende tis oeck ygelick blijkelick dattet al maer scelmerie, dieverie, rebellicheyt ende andere roeverie is. Ende dat ghi nieuwerts wuyt hiertoe gemoveert wert dan wuyt dijne verworde boosheyt. Och keert noch ende bekent u dwalinge. Geloeft in God, dient den coninck, maer den prinsch niet, die u toch bedriegen sal.

Geboerde noch op desen dach ontrent den avont, dat oeck angesteken worden het dorp tSlooterdijc ende dit deden onse knechten tot een weerwraeck van den brant tot Dyemen gemaeckt. Dus werden vast soe menich eewich mensch bedrouft, benaut ende bedorven ende ghinck dit verdriet meest over den simpelsten, ellendichsten ende onnoeseltsten. O goosen vruchten, o hoe wel gelijckt ghi den tymmeragie van Babel, die oeck in groete confuys eynde. O God siet oeck hier neder. Siet ende verstaet, dat wij sekerlick malcanderen altsaemen vernielen sellen, soe verde ghi hierinne met dijn mogentheyt niet en versiet. Och Heer compt ons te baten ende haest u om ons te helpen. Gedenckt dat, hoewel wij aldus op dese tijt hollen, dat wij nochtans dij toehoeren. Doet hierom ons oogen open ende geeft ons, dat wij ons verdwaeltheyt bekennende ons wederkeeren //⁺ tot dijn godlicke wille ende daerdoer te laetsten wederom coemen tot een eendrachtige godlicke gerusticheyt. Weest oeck lieve Heer goedertieren dese arme verbrande menschen, dat sij haer schade, ellendicheyt ende cativicheyt, daer sij nu subitelick in gecomen sijn, ymmer paciëntelick mogen dragen ende verleent haer wederom dijne sonderlinge benedictie om wederom te mogen veroveren, sulx dat hem dese groete tyrannie mettertijt bevonden wert niet bescadicht te hebben al tot dijns godlix naems glorie ende eer. Amen.

⁺ Die dach van onse lieve Vrouwe presentacie¹ was vrouch morgens seer ijselick doer seer veel haeckscuts, dat wij scielick hoerden losgeschoten te worden, twelck die goosen deden, die ons volck tot het Cathuyserscovent overloepen souden hebben, ten hadde gedaen waerschuwinge van een goet lantman die tot hem quam. Ende sceyden onse knechten terstont, sonder dat sij op die goosen een schoot deeden. Die gosen staeken tconvent an brant ende oeck die huysen, die daer noch buyten den Haerlemerpoort

+ Merckt wel an.

+ f. 41. v.

+ Het Cathusersconvent buyten Amsterdam verbrant.

1 21 Nov.

[p. 73]

stonden¹. Ick saech selver dien brant vreselick opgaen ende sach mede tot noch andere twee plaetsen swaeren brant ende warde geseyt, dat het een was Swarte Wael². Der quam terstont veel rumoers. Die knechten vergaderden ygelick bij sijn vaendel. Die schuts quamen oeck bij malcander. Men hoerden die trompet blasen. Die goede gemeente toonde hem vromelick ende hadde wel moet, maer men hoorden wel datter waeren die den goosen gunstich waeren. Ons knechten, die soe eerst wuyt het convent geweken waeren sonder schieten, dese verbeterden dat, soe haest sij onder het gescut van den stadt gecoemen waeren, als doen seer veel scietende, soedat men in den stadt ontwaer werde, datter ontraet was. Waerdoer oeck twee andere hopmans met haer hagelscut wuyt den stadt ghinghen te baet den knechten, die buyten waeren, ende hebben die gosen, die ontrent een ure tijts int Cathuysersconvent geweest waeren, daerwuyt wederom verjaecht, soedat sij altsaemen wederom heenen liepen nae⁺ Waeterlant behalven vijf, die ons volck gevangen in den stadt brochten. Ende der ghinck spraeck, dat van die gevangens geseit worden dat hem Amstelredam beloeft was gelevert te werden voer die middach van densselfden dach. Hier en is nu niet van noede veel te verhaelen van die gesteltenisse onser harten, hoe die was in dese beroerte, want die leeser dat selver bij hem wel kan versinnen, alsoe hij voerens genouch gelesen heeft van de tyrannie, die den goeden overgaet ter plaetsen daer die goosen het regement hebben. Och ons docht het hart te willen borsten ende hadden groete sorrich van verraet. Ons stont al voer dat wij mede vermoort souden werden. Vonde hierom mijselven heel perplex, denckende werwerts ick mij best soude mogen keeren ende mij beclagende, dat ick gheen habijt hadde om mijselven te versteken anders dan het religioes, daer ick in ghinck. Ende hadde voertijts dick in mijn sin gehad van een waerlick te procureren, maer was tot noch toe van mij versuymt, eensdeels wuyt versuymenisse, meenende dat gheen noodt soude sijn of dat het vrouch genouch waer, ende eensdeels wuyt vrees dat het te veel costen soude, alsoe ick sorch hadde, dat ick mij gelt twelck ick hadde wel anders in nootlicker saeken te doen soude hebben om doer die werelt te coemen. //

Op den avont van desen selfden dach saegen wij noch wuyt sint Agnietenconvent,⁺ dat ontrent Amsterdam in de dorpen onder die stadt gelegen van⁺ den gosen wederom tot seer veel plaetsen grooten brant gesticht was, dat geheel ellendelick te sien stonde. Och wij beclaechden die scamel harten met groete medogentheyt, ons lief Heer biddende, dat hij hemluyden toch wilden goeden troost doen vinden, alsoe hem dat licht om doen is. Die verwoetheyt, die van den gosen op desen dach bedreven is op dese plaets, is sonderling groet geweest. Sij dede ons int eerste hartelick verscricken, maer dochten dat alsoe groete wuytbaricheyt wel tot een veranderinge soude mogen loepen. Hoopten hierom op wat beters ende baden die goedertieren Heer, dat hij ons toch te laetsten in waerachtige blijde maere wilde verblijden. Heeft oeck die almogende God <o glorie ende lof sij hem in der

1 Ten onrechte stelt Ter Gouw dit op 20 Nov.; Van Biesten noemt het ook op 21 Nov. (Ter Gouw VII, 68 en Van Biesten 445).

2 Waar dit Swarte Wael, blijkbaar een gehucht bij een oude dijkdoorbraak, lag, heb ik niet kunnen vaststellen.

+ Guesen werden gevangen.

+ f. 42. r.

+ Die guesen stichten tot veel plaetsen brant.

[p. 74]

eewicheyt> onser ontfermet, onversienlick ons troost oversendende, dien wij daerom hoepteden waerachtich te sijn, omdat sij van soe verscheyde⁺ persoenen geconfirmeert werden. Dese troost was van Amersfoort, daervan bij ons gebootscapt werden doer vier verscheyde persoonen op dese voirs. avont, dat seker wederom onder den coninck soude sijn ende dat daer nu in was onse stadthouder met sekere vaendelen knechten¹. Men seyde noch⁺ meerder goede tijdings, daerdoer die menschen heel goede moet cregen ende werde verhoept, dat wij noch voer Kersmis souden met vriheyt mogen ter Goude wesen. Daerop ick oeck een daelder ontfinck op condiciën, waert dattet sekerlick soe geboerde, dat ick dan soude gehouden sijn tot betaling van tien daelders ende die wuyt den renten, welck ick soude mogen ontfangen van mijn rentiers. Dus worden wij doer ons liefs Heeren goetheyt geoefent, die ons op desen tijt geduerich tusschen swaeren vreese ende groete hoepe dragende hiel, omdat wij doer gestadige geperstheyt niet souden gedreven werden tot cleynmoedicheyt. Jhesu verwaer ons voert ende verleent genaede, opdat wij u wederom dancken mogen.

⁺ Op sinte Ceciliëndach² vernam ick van goede vrienden, dat tot Amstelredam gecomen was van der Goude heer Vrederick³, die soon van Gerrit Gerritsz⁴ burgemeester. Dese ghinck ick besoucken ende hoorde van hem groete desolaetheyt. Hij vertelden ons, hoedat Adriaen Coet⁵ die fraterkens wuyt het fraterhuys⁶ gejaecht hadde, hoedat opt casteel alle die gouwe stucken ende andere costelicke ornamenten van sint Janskerck ende andere goodshuysen tot Adriaen Swieten gebrocht waeren, hoe oeck mede met ons convents ornamenten onlanx een rethoriix spul tot lasteringe van de religie gespeelt was. Affirmeerde voerts genouch al tgunt ons voerens geseyt was tyrannie anghaende ter Goude geschiet te sijn. Ende seyden meerder, dat ons collegie noch veelal bij malcander waeren tsamen levende //⁺ int convent. Ende ontfingen haer beset gelt⁷, daervan ygelick bij leyde⁺ evenveel om die costen die sij deden te betalen. Maer seyde, dat nu sekerlick overleden was ons seer lieve medebroeder, broeder Jacop Jacopsz⁸, die ons getrouwe ende naerstige cock was, gesturven sijnde opt bedde tot sijn broeder als hij voerens seer weynich tijts sieck geweest was. Dit bedroufde mij int eerste hartelick, want wij daer veel an verloren hadden,

+ Amersfoert comt wederom tot obediëntie.

1 Op 21 Nov. 1572 trok Bossu Amersfoort binnen (Brugmans 120).

+ Goede hoepe crigen die menschen.

+ Heer Vrederick van der Goude compt tot Amsterdam.

2 22 Nov.

3 Vrederick Gerritsz de Lange, priester, ontving een rente ten lijve van Ael Gerritsdr. (rek. 1576 fol. 71). Op 20 Sept. 1595 werd het graf van Gerrit Mr. Gerrit Bouwensz op zijn naam gezet (grafboek Janskerk fol. 16vo). Hij st. 14 Maart 1604 (?) (Wapenheraut 1917, 9).

4 Gerrit Gerritsz de Lange, 1562 etc. burg. te Gouda (Walvis). Hij tr. Agniet Paeuwen en st. 14 Maart 1574 (Wapenheraut 1917, 9). In 1572 was hij tresorier. Zijn erfgenamen leverden de rekening over dat jaar in 1580 in (rek. 1572 voorin).

5 Adriaen Coet was te Gouda een leidende figuur aan 's prinsen zijde, st. aan de pest zomer 1574 (dagboek).

6 Het fraterhuis was een instelling ter herberging van arme scholieren, die onder het beheer stond van de Collaciebroeders (Walvis I, 215/16).

+ f. 42. v.

7 In de eerste jaren na de overgang van Gouda kregen vijf broeders alimentatie (rek. de Licht I fol. 8-8vo en II fol. 6-7vo).

+ Ons broeder Jacop Jacopsz, cock, sterft.

8 Bij de visitatie van 1570 werd hij als donatus professus of geprofest lekebroeder genoemd (Van Rappard 506).

[p. 75]

alsoe hij trou, goet ende seer deuchtsaem was. Maer aensiende die tijt, daer wij tegenwoerdelick in steken, die sulx is dat niemant, goodsvruchtich sijnde, macht ontcomen of hij moet getribuleert werden, ende wel wetende dat dese goede broeder niet dan doer benautheyt sijnder harten gesturven is, hierdoer hebbe ick mijn droufheyt gematicht, danckende oeck onse lieve Heer, dat hij desen onsen broeder ontfermt ende wuyt deser tijt gehaelt heeft. Bad hierom in alle oetmoedicheyt onse lieve Heer, dat hij hem wilden met die ewige ruste ende vrede versien ende voerts alle zielen van den geloevigen genadich sijn.

Werden wederom op desen dach van den gosen veel brants gesticht⁺ op die plattelanden ontrent Amstelredam. Ende hoerden wel wat goede tijdings van de Overijseles steden, maer en werden wij hierdoer op dese tijt niet seer vermaeckt, alsoe ons hoe langer hoe quader die gosen altijts naerder quaemen ende met veel verdriets dreychden, waertegens wij gheen ontset connen vernemen, hoewel daer veel of belooft werde.

Het was oick op dese tijt een seer bitter cout weer. Het vroes an ende⁺ an seer stijf. Het hagelde, het snuyden ende wayden seer fellicken ende hadde geduyert van Alrezielendach tot noch toe. Die mogende Heer, verstonden wij hierwuyt, dat vertoernt was ende dat hij ons tot kennisse van dus groete verdwaeltheyt wilde brenghen, maer bleve die verkeertheyt even groet⁺ ende tierden die menschen niet anders dan of sij vijanden geweest waeren. Als wolven ende leeuwen overvielen dese niet alleen den geestelicken persoonen daer sijt meest op hadden, maer oeck allen simpelen, goeden lantluyden ende anderen daer sij mochten bij comen. Sij pinichden die goede luyden om haer secreten te weten, sij wilden gelt hebben, sij vernielden al wat hem voerquam ende alst hem maer int hooft schoot, soe maeckten sij weynich wercks van dien te vermoerden.

Och tis te beclagen tgunt in dese verwoetheyt bedreven wert ende blijckt hier sonderling tgundt die propheet eertijts beclaechlicken heeft gesproken: ‘Als die mensche in eere was, soe en heeft hijs niet verstaen. Hij is metten beesten vergelijkent ende soe die sijn is hij mede geworden. Jae arger sijn dese des Heeren dienaeren dan die wiltste beesten, daer men wel of leest dat eertijts den doochtsamen // niet hebben willen misdoen’. O mogende⁺ Heer, siet toch op dese ende merckt an waertoe hem haer boesheyt drivet. Sij sijn wuyt om van als te versien, dat dijn volck kennisse verliest hoe sij u behoeren te soucken. Den priesteren verjagen sij. Die outaeren prophaneren sij. Tghebruyck der heyliger sacramenten verhinderen sij. Goede boucken raseren sij, om sulx te verduysteren die soeticheyt van dijnen godlicken diensten. Och Heer staedt dese tegen, opdat sij haer quade wille niet en volbrengen. Bescaemt hem van haer overdadicheyt, dien sij an dijn majesteyt bedriven. Sij soucken dijn glorie te verduysteren. Laet hem hiertegens een fabele werden van allen menschen, sulx toch wesen sal, soe haest ghi haer ondergeworpen hebt ende dijn volck gesien sal werden hem te verblijden in vriheyt van dijnen dienst te mogen gebruycken. Ghi sijt die wech, tleven ende die waerachticheyt. Dit weten wij wel. Hierop⁺ stoenen wij. Dit is ons betrouwen. Alsoe dan waerachtich is, dat ons religie met ons onderwijs, waerinne wij geleert sijn, ons compt wuyt het heylich evangelie ende dijnselfs woert, ende wij ons hierinne tot u keeren,

+ Die guesen branden.

+ Een seer coude tijt.

+ Verwoostheyt der menschen.

+ f. 43. r.

+ Ghebet.

[p. 76]

u dienen ende van u genade soucken, dit neemt o aldergoetste Heer tot een oersaeck van u te wreken over diegheen, die ons, u dienaeren, dus wuyt sijn om te vernielen. Soe Golyas¹, soe Sennacherib², soe Pharao wuytgerecht sijn, als sij in hovaerdicheyt haer verhieven ende alle naersticheyt deden om thuys van Israël onder die voet te brengen ende selver vernielt werden in groete confuys van haer ende tot dijns groete onwuytsprekelicke glorie, dus wilt mede nederslaen ende verdruckende bescaemen allen dese, die haer niet ontsien hebben hem tegen u als tstof tegens die sonne te versetten ende te bevechten. O wonderlicke God, siet toch neder ende soe ghi dijne beminders belooft hebt, dat ghi haer voerstanders altijt salt wesen, soe wilt ons toch dat nu metterdaet bewijsen. Gheeft gracie ende verlicht ymmers ons, die als nu deerlick <soe dijn godlicke oogen wel bescouwen> getribuleert ende benaut sijn.

⁺ Op sinte Clementsdach³ verhoerden wij voer seker, datter veel scamel volcks wuyt Amstelredam daechs tevoeren gegaen waeren nae Diemermeer om daer wuyt die Meer an te halen van den beesten, die daer verdroncken dreven. Ende waeren beesten, die de gosen den lantluyden ontroeft hadden, verdroncken doer oersaecke van de cranckte des ijsch daerover sij die driven wilden. Men seyde, datter wel over die hondert int getal waeren. Die scamel luyden sochten tvleys van die doode beesten om te eeten, waerwuyt goet te dencken is wat benautheyt van honger ende commer op dese tijt geleden is.

Op desen dach werden noch al sonderlinck ende vrimoedelick veel⁺ goede tijdings verspreyt onder die gemeent, maer en conden wij noch daerdoer niet seer vermaeckt wesen, want ons die vrees soe seer int hart was, dat wij ons niet laeten troosten en conden. Ende oick soe hadden wij soe⁺ dickmaels met logens // gepayt geweest, dat wij voerts soe reede niet en waeren om te geloeven. Hoopten nochtans altijts, dat onse lieve Heer niet verhengen en soude, dat soe veel drucks ende lijdens mids oeck vuerich ende oetmoedich biddens voer hem tevergeefs gedragen ende gestort soude werden, maer dat hij al te laetsten eens soude openen die schoot sijns ontfermherticheyts met sijn wonderlicke mogentheyt. Wij schickten ons oeck om desen hoepe seker te crijgen an der goedertieren Jhesum te roupen, seggende: Och Heere ontfermt ende verhoert ons verdruckte ende arme desolaete menschen, want wij toch verloren moeten bliven, soe verde ghi ons gheen onderstant en doet, alsoe wij toch tegens alsulcke verwoetheyt niet en vermoegen, als hem nu tegens ons hevet opgeheven. Dit baden wij ende is ter selver stonde wederom van benautheyt op een nieuwen tijding gecomen tot ons.

⁺ Der ghinck wederom spraeck, dat die goosen ontrent Amstelredam in groete getaele waeren ende dat die hoop altijt meerder werden, haer opset hebbende om desen stadt te becrencken ende te overweldigen. Sij hadden voer haer scepen doer den dijck <die men noemt sint Anthonisdijck>⁴ te brengen in den Amstel ende soe den stadt te beschieten, meenende al

1 Goliath.

2 Sanherib.

+ Coyen, verdroncken int ijs, werden wuytgehaelt om te eeten.

3 23 Nov.

+ Goede tijdinghe.

+ f. 43. v.

+ Wonder rumoer van den guesen voer Amsterdam.

4 Aan de Oostzijde der stad.

[p. 77]

te vermoorden soe wien sij in den stadt vonden, ende waeren haer scepen int getal over die veertich. Men seyde oeck, dat die Enckhuysers an dese scepen gevoert hadden over die twee wagens vol vierpijlen. Dusdanige tijding ontfingen wij tegens die goede nieuwemaren daer voerens of gescreven is, maer werden oeck soeseer hierdoer niet bedrouft, betrouwende onse lieve Heer toe, dat hij ons òf beschermen soude òf paciëntie verleenen ende dat hij over ons niet verhengen en soude of ten soude strecken tot onser zielen zalicheyt, waertoe wij ons gaern overgaven nae der zielen, hoewel onse sinlickheyt daertegens niet weynich en scroomde.

Geboerde noch op desen dach, dat die burgemeesters van Amstelredam⁺ tot allen gerevolteerde steden oick tot die van der Goude brieven hebben gescreven, daermede sij suppliceerden, dat ygelick stadt soude gewaerschuwet sijn om te voercoemen met oetmoedicheyt des Mayesteyts toornicheyt, als wel wetende dat der noch gracie te vercrigen stonde, sulx sij onderwesen waeren van die grave Boshuy. Ende werden dese missive gesonden tot Dirrick Gerritsz¹, Gerrit Cornelisz soon², om die magistraet over te gheven. Screven oeck mede verscheyden wuyt Amstelredam, principael⁺ die Gouwenaers die daer woenden of waeren, ygelick tot sijn kennisse, onder welck ick oeck selver screef tot meester Gerrit Bouwensz³, adverterende denselfde van alsulcke missive als daer gesonden was, omdat sij bij faute van repressie desselfs briefs souden weeten, hoe sij die te voerschijn souden mogen crijgen. Ende screve ick desen brief doer versouck van die beminres waeren des stads van der Goude, sulx ick oeck wuyt der harten wel groetelick sij. Och Heer, of ghi ons soe goet wilde sijn, dat⁺ ghi dit werck, dat hier nu angeleyt wert, wilden ten besten doen verghaen. Die harten der menschen sijn in dijnen handen, ghi moecht die verharden ende ghi // moecht die gedwee maeken. Pharao warde doer u verhart in⁺ der herten tot sijns selvers ende sijns volcks groete deerlickheyt ende verlies. Asswerus, dien Hester sach seer wreet te sijn, werde doer dijn godlicke gracie vermorwet ende versacht ende was tot troest ende blijschap van dijn volck Israël. Wij weten wel, dat ons niet quaets over en compt dan tis voer onse sonde, dat wij oeck soe niet getribuleert mogen werden of wij hebben swaerder verdient ende dat mede al onse harten in dijn handen sijn. Dit is ons wel bekent ende hierom soe troeren wij seer, dat wij ons soe dickmael wuyt dijn wegen gekeert hebben. Wij sijn oeck teer ende cranck ende en

+ Die van Amsterdam scriven an de omleggende steden vriendelick.

1 Bedoeld moet zijn Dirck Gerritsz de Lange, brouwer, die in tegenstelling tot zijn vader niet uitweek. In 1572 leverde hij bier aan de stad (rek. 1572 fol. 43). Hij zette de brouwerij van zijn vader voort en huurde ook de oofttuin van zijn uitgeweken oom (rek. van Schawijck fol. 52 en 54).

2 Gerrit Cornelisz de Lange 1551 etc. schepen, 1558 etc. burg. te Gouda. Na zijn uitwijken werden zijn brouwerij en andere goederen geannoteerd (rek. van Schawijck fol. 13, 13vo, 52 en 53vo). Zijn kinderen maakten hiertegen bezwaar, daar hun deze goederen toekwamen voor hun moederlijk erfdeel. Bij apostille van de prins van 8 mei 1574 werden zij in het gelijk gesteld (rek. Houltman II fol. 79 en rek. J. Dircksz fol. 6). Gerrit stierf te Utrecht zomer 1574 aan de pest (dagboek).

+ Die Gouwenaers scriven wuyt Amsterdam ter Goude.

3 In Gouda speelt in deze jaren een grote rol Gerrit Gerrit Bouwensz, in 1588 lid van de vroedschap. Eenmaal wordt hij genoemd Mr. Gerrit Gerrit Bouwensz. In 1595 droeg Gerrit mr. Gerrit Bouwensz een graf over (grafboek Janskerk fol. 16vo). Hij stierf in 1610 (Walvis I, 181). Hij en zijn familieleden hadden een aantal lijfrenten op de stad (rek. 1572 fol. 61, 62vo, 84vo en 87vo).

+ Gebet.

+ f. 44. r.

[p. 78]

vermogen aldusdanigen swaeren straf niet verdragen. O God, ontfermt ende doet met ons soe ghi eertijts hebt met ons voervaederen gedaen. Sij hadden oeck dickmaels dijn geboden overgetreden ende ghi verliet se nochtans daerom niet, dus wilt oeck ons niet sluyten die schoot dijnre godlicke genaeden. Tot noch toe sijn wij met droufheyden overvallen. Tot noch toe sijn oeck die harten der quader over ende tegen ons verhart ende verbittert geweest, sulx dat sij op ons gegaen hebben als wolven op scapen om ons geheelick te verslinden ende te vernielen. Nu Heer siet⁺ toch wederom neder ende opent die oogen haerder harten, opdat sij kennisse crigen mogen van haer groete overdadicheyt ende daertegens wederom gedweech worden, souckende genaede in waerachtige penintencie, ofte te minsten vrees crighen, soe groet dat sy haer haesten te versien ende allen plaetsen te nau rekenen ende suspeckt houden van haer te mogen verbergen. Verleent mede, liefste Heer, dat dese na overal gesonde brieven toch sulcke natuer van u ontfangen als ghi greynen gegeven hebt, die gesayt sijnde opcomen ende veel genuchlicke vrucht voertbrengen. Ghi hebt die aerde gemaeckt. Soe u gelieft heeft dat die van u gescapen aerde wesen soude, soe is die geweest. Tot u gebot is die wederom altijts dus ende soe geworden. Dese macht is noch in u niet vermindert ende sal oeck nimmermeer bij u verminderen, wilt hierom die aerde der harten van den menschen, tot wien nu gescreven is, bequaem maeken om voert te brengen goede, genuchlicke vruchten voer onse zielen wuyt die gesayde greynen van minlicke ende onderwijselicke brieven als nu van soeveel menschen doer ingeven <soe wij toch verhoepen> van u tot soe verscheyde menschen gescreven sijn. O God, doet genaedelick ende gebiet dijne bermherticheyt. Die kerminge ende dat suchten dijnre dienaeren en wilt niet veronwaerdigen, maer verhoert goedertierlick, hem verleenende dat sij metterdaet moegen vernemen, dat ghi die God sijt die niemant tegenstaen en mach.⁺ // U is wel bekent met wat geperst hart wij dachlix ghaen. O des doots weeten ende bangicheyden besingelen ons. Het moorden, het doersteken ende het hanghen met alreley schoffiericheyt, twelck bedreven is in soe menich goodsvruchtich mensch, dit doet ons soe verslagen te sijn dat wij niet machtich en sijn onsselven in gerusticheyt te houden, want ons sonder ophouden vrees voercoemt van noch desghelijcks te moeten lijden. Ende moet ons oeck overcoemen soe verde ghi, o mogende God ende goedertieren Heer, ons hier niet te hulp noch te baeten en compt, alsoe ons toch in alle dese tribulaciën niemant metter waerachticheyt te baeten ofte te hulp en compt. O Christe Jhesu tot noch toe is onse hoepe vast in u geweest. Wij belijden dat ghi sijt die scepper van allen ende die enige verlosser des werlts. Ghi sijt soe crachtich, dat u niemant tegenstaen en mach. Dit blijckt ons int nederleggen doer u mogentheyt van soe groete tyrannen als ons die scriftuer getuygenisse of gevet, dat ghi tot anroupe ende versoucke van dijn volck verslaegen ende vernielt hebt. Gevet ons hierom dat wij te laetsten ymmers metterdaet ondervinden, dat ghi goet sijt, dat ghi die uwe bewaert ende bescermpt ende dat ghi oeck wonderlick verlosset die benauden dan aldermeest als die droufheyt ende bangicheyt alreswaertste is.

+ Gebet.

+ f. 44. v.

[p. 79]

Op sinte Crisogonusdach¹ werde tot Amstelredam bij placaet² ofgelesen, dat nyemant eenige wijnen oft anders coepen en soude van die van Dordrecht op peyne van in gelijke delickte te sijn als gecomen bennen dieselfde Dordrechtse doerdien dat sij den prinsch assistentie gedaen hebben met gelt ende andere dinghen.

Op desen selfden dach worde voer seker voert geseyt, dat Campen,⁺ Swol, Harderwijck, Elsburch ende Hattem hemselven wederom begeven hadden onder des conincks obediëntie³.

Was oeck tijding, dat die goesen, die men voerheen geseyt heeft dat te Aelsmeer waeren ende voerhadden om tot Amstelredam te coemen, nu wederom geweken ende nae Alphen gereyst waeren.

Worden verder mede van Zirckzee geseyt dat doer den connick sijn volck⁺ vercraft ende overvallen was ende dat het oeck gepilgeert was met dootslaen ende doersteken van allen, die daerinne gevonden worden.

Desgelijcks hoorde men oeck van Gorcum, dat mede ingenomen soude⁺ sijn, maer en hadde dat noch soe geen vervolch. Wij verwachteden oeck op dese tijt an ende an wel hartelicken of der noch altijts gheen ontset comen en soude, want die gruwel van de scepen daerover ons seer benaude, maer hoe wij verlangden soe en vernaemen wij nochtans niet, dat yemant quame om ons te ontsetten. Soe troosten wij onsselven hierinne soe wij best conden oft mochten ende bevalen ons in de wille Goods, welverstaende dat God hier selver wrocht, die ons trock vant betrouwen op menschen tot hemselven als wesende een goet vader, verlosser ende naerstich wachthouder ende daerom ons wel verhoen sal van allet gheene ons ter zielen scaedich mach sijn. Ende hoewel wij ons alsulx troosten, nochtans soe voelden wij altijts, dat wij doer onse onnutte droufheyt overvallen warden. Waerom wij oeck onse lieve Heer baden dat hij ons onse crancheyt // niet tot sonde wilde rekenen, maer mindelick daerinne ons wilde draegen⁺ ende dit doer sijn onwuytsprekelicke bermherticheyt.

Op sinte Catharinendach⁴ hoorde ick van pater Floris⁵, rectoor van die Nieuwe Nonnen⁶, die als doe seer sieck ende cranck in sijn bedde lach, datter wat goets van der Goude verspreyt worde, ende seyde dat hem tselfde⁺ angedient was van Jan Claesz van Hoppe⁷, burgemeester, maer en conden niet vernemen wat dat tselfde mochte sijn. Ons hart ontfonck daerdoer wat ende wij verhoepten noch, dat die goedertiere Heer gracie soude doen, want wij toch wel saeghen dat God alleen ons hilp ende helpen most, soude

1 24 Nov.

2 Dit was een placaat van de landsheer van 7 Nov. 1572, dat op autorisatie van het Hof van Holland van 18 Nov. op deze dag te Amsterdam werd afgekondigd. (pl.a., vergel. Terlinden 118).

+ DOverijselse steden coemen onder die obediëntie.

3 Na de overgave van Zutfen gaven de Gelderse steden zich over, nadat het krijgsvolk was gevlucht.

+ Van Zirckzee wuytgesteken tijdinge.

+ Van Gorcum oeck wuytgesteeck.

+ f. 45. r.

4 25 Nov.

5 Floris Joostensz, broeder van het convent te 's Gravezande, prior aldaar, reeds in 1555 pater van de Nieuwe Nonnen, st. Amsterdam 30 Nov. 1572 (dagboek en Van Eeghen 256).

6 Reguliere Kanunnikessen van Sint Dyonisius, ter Lelie of Nieuwe Nonnen, aangesloten bij het kapittel van Syon (M.B. II, 17 en Van Eeghen 244).

+ Goede tijdinghe van der Goude.

7 Jan Claesz van Hoppen, geb. ± 1503, raad, burg., schepen van Amsterdam, st. Maart 1573 (Mnbld Amstelodamum 1954, 18 en 34).

[p. 80]

wij verlicht werden. Verlangden hierom seer om te weeten, wat ons onse salichmaeker Christus Jhesus gunnen ende verleenen wilde, hem biddende doer sijn onwuytsprekelicke goetheyt, dat hij onser ontfermen wilden ende daertoe haestigen.

⁺ Werde oick op desen dach als waerachtich verhaelt, dat Franicker¹ in Vrieslant nu oeck vercracht ende overvallen was van des conincks volck, niet sonder groete bloetstortinge midsdat voerts heel Vrieslant van den goosen verloopen ende verlaeten was.

⁺ Wederom sprack men op desen dach, dat voerseker op wech waeren gereet crijchsvolck, die quaemen om den stadt te ontsetten ende souden sanderen daechs tAmstelredam sijn, ende werden aldus die goede luyden in hope gehouden.

In den nacht volgende dese voirn. dach ontrent één wueren als wij nieuwerts nae en dochten soe is geboert, dat bij die wachters tot allen huysen anghestoeten is ende werden ygelick bevolen dat sij licht wuythangen souden. Dit vernemende worde ick geheel verscrickt ende verbaest, niet weetende wat datter doens mocht sijn. Ende verstonden terstont, dat die vijanden⁺ onder die stadt waeren ende dat sij voer den stadt veel brants gemaeckt hadden, daermede verbrant waeren twee molens ende die huysen, die noch staende gebleven waeren tusschen Jan Roons² ende die Harlemerpoort buyten. Twas allendich om hoeren ende te sien tgunt datter geboerde ende stondt sonderling te verwonderen, dat in alsulcke dangier die inwoenders haer soe stil hielen, alsof der nyemant in den stadt hadde geweest ende men sach oeck scarp volck op straet, maer ygelick hinck licht wuyt.

Alst dach gheworden was, soe vernaemen wij, wat datter geschiet mocht sijn, ende ons werde geseyt, dat ontrent vijftienhondert goosen, wesend altsaemen haeckscuts, in dese nacht geweest waeren naerstich om des stads wacht, die buyten waeckten, met een heel vaendel knechten te verrassen ende te vernielen. Sij croepen neffens die aerde ende verspreyden haer wijt wuyt om ons volck al heel te besingelen ende meenden dat haer nyemant soude mogen ontcomen. Maer die Heer sij gedanckt ende geloeft,⁺ dat hij oeck op dese tijt die sijne bescermt heeft. Het geschiede doer Goeds gracie, dat die onse haerluyden gewaer sijn geworden ende hebben hem clouckelick in dit cas gehad, sulx dat sij hemluyden ofslogen ontrent seven ofte acht ende gevangen namen tien mannen, daer van ons volck maer⁺ drie mannen gebleven // waeren ende ses of seven gequetst.

⁺ Dese gevangen, ter tortuer geleyt sijnde, confesseerden metten eersten, haer getal soe groet te wesen als nu geteykent is, dat haer opstel was den stadt te overloepen, den priesteren ende religiosen, mannen ende vrouwen te hangen, de conventen te pilgeren, dien van de gerechten te quartieren ende al den gemeente, dien sij souden mogen becoemen, te doersteken. Dit beleden dese voirn. gevangens ygelick bijsonder, soedat genouch seker was tghunt sij seyden, alsoe sij toch altsaemen wuyt één mont spraken, daer nochtans die een van dander niet en wist. Ende was der gosen loos

+ Franicker in Vrieslant wert overvallen.

1 Op 23/24 Nov. 1572 verliet het krijgsvolk van de prins Franeker, dat zich daarna met verschillende andere steden overgaf aan de Robles. Van een overval is geen sprake. (Vrije Fries 1859, 429).

+ Tijdinge van crijchsvolc.

+ Die guesen sijn voer Amsterdam ende maeken brant.

2 Jan Rodenpoort aan de Westzijde der stad ten Zuiden van de Haarlemmerpoort.

+ Die Heer bescermet die stadt.

+ f. 45. v.

+ Vreselick opset der guesen.

[p. 81]

op die tijt: ‘God met ons’. Welck oeck van de onse vernomen was ende⁺ was hem die kennisse van dien een groete middele, waerdoer sij, soe weynich sijnde als wesende maer één vaendel, mochten tegenstaen ende ontcoemen soe groeten hoop van vijftienhondert.

Is oeck niet over te slaen deser boeser haer scelmerie, die hier sonderling⁺ gesien werdt. Der was een vrou, die op haer scoeder drouch een kint van seven ofte acht weken ende dit kint werden gescoten, dat sijn darmkens uut het lijf hingen ende bleef doot. Desgelijcks doerstaken sij noch een ander kint van vier ofte vijf jaeren, sulx dat het daer terstont doot lach.

O mogende God, o wonderlicke Heer, o hemelsche vader ende scepper⁺ alre creatueren, o hoe onbegripelick sijn dijn oerdelen. Wie en soude hem niet verwonderen van dese dijnen groeten verduldicheyt over al soe afgriselicke verkeertheyt. Het is ymmers niet alleen tgunt dese anrechten, dijn naem ijdelick in de mont genomen, maer tis oeck meer als geblasphemeert, te weten dat dese seggen: ‘God met ons’. Ende bedriven tgunt die hogen God soe sonderling in menich eewich plaets der scriftueren verboeden heeft. Claerlic is, dat dese haer niet en ontsien hem tegens God te versetten, maer niet als Jacob dede, die God sijn benedictie met oetmoedige gebeden ofdwanck. Dese stonden God tegen als die God versmaden ende sijn roede niet en vreesden, souckende oeck sijn gloriose naem te verduysteren, sijn dienaeren ende sijn hoochwaerdighe diensten te niet te brengen. Ende als dit in deser vougen is ende ghi toch alle dijn vijanden⁺ te machtich sijt, waerom en straft ghi dese noch niet in dijne verbolgentheyt? O gloriose coninck der gloriën, ghi wilt dat ons bekent wert dat dijn oerdelen wonderlick sijn. Wel Heer is dit u reden, waerom ghi ons dus treckt, wij loven ende wij dancken u van alle dijnen wercken. Doet voert u geliefte met ons ende wij willen u altijts prijsen. Altijt dancken wij u wuyt alle onser vermogen van dijn wonderlicke bescerminge, voer dese tijt wederom bij ons gedaen in vernieuwinge van soe menich verlossinge als gi ons mede vertroest hebt tot dese tijt toe. Wij waeren in rust ende dochten niet¹ min // dan dat yemant op ons yet quaets docht ende in meeninge van rust⁺ so is tegens ons een wrede opset verheven. Wij sijn den doot toegewesen, ende ons te vermoorden is onder veel geconsenteert. Dit is ymmers geschiet, dit is geboert. Maer glorie sij u alder goedertierenste Heer, dat ghi ons oeck hier dijn vaderlickheyt betoont hebt, ons verlossende van alsoe swaeren overlast. Gewaerdicht u voert ons dijn hulp te verleenen tot glorie van dijnen godlicken naem ende verheffinge in waerachtige blijschap van dijn belijders. Het mes, dat sij tegens ons gescarpt hadden, laet haer keel ofsnieden ende laeten sij verdrencken in den put, dien sij tegens ons gedolven hadden. Och Heer doet goedertierlick ende en verlaet ons niet in der eewicheyt.

Op sinte Linusdach² werden der vier gosen, daeronder was die trompetter,⁺ daer voer of geseyt is, gehangen ende hadden allegader goede kennisse,⁺ stervende met berouwe van haer verdwaeltheyt. Onse lieve Heer gheef haer die eewige vrede.

+ Loos.

+ Der guesen wreetheyt.

+ Ghebet.

+ Sprekinge met onse lieve Heer.

1 Ter verduidelijking leze men hier ‘niets’.

+ f. 46. r.

2 26 Nov.

+ S. Linusdach.

+ Die trompetter der goosen wert gehanghen.

[p. 82]

⁺ Op den XXVII Novembris hadden wij wederom tijding van Delft, dat die prinsch daerinne noch was op den XXIII deser maendt ende den gemeent seer benaude. Hij wilde dat ygelick hem eedt doen soude, soewel geestelick als waerlick. Ende die hem hierinne difficel maeckte, dese most⁺ die stadt wuytgaen¹. Worde voert geseyt, dat an weersijde van den stadt buyten verscheyde knechten laegen, die vernielden dengheenen, die alsoe wuyt den stadt verdreven werden. Hier werden wij wederom heel bedrouft ende mochten ons niet bedwingen van hartelick te suchten, sonderling om denghenen wil, die daerinne waeren, van ons gelijk ons sielen bemint. Och wij sagen haer in de uterste benautheyt, alsoe geperst als Susanna onder die boose rechteren. Hoe sijt anleggen, soe sien sij wel dat sij nochtans⁺ niet anders dan weemoedicheyt en mogen verwachten. Sweeren sij den prinsch, soe consentieren sij den ketterie ende coemen doerdien in Goods ende in des conincks toorne. Bij weygeren van tselfde soe sijn sij genouch om hals. O eerwaerdige heeren, o geminde medebroederen ende o ghi mij beminde susteren, wij sijn in gelijke professie, och of wij gelijck⁺ volhardich bleven. O God stort toch in ons dijn godlicke vrees, met dijn liefte becleet ons ende geeft ons starckte, dat wij doen waerdoer dijn heylige naem gepresen mach werden. Ende oft ymmers u godlicke wille sulx is, dat wij om saeken u wel bekent geoefent, gepinicht, jae oeck vermoert ende vernielt werden, soe gundt toch, dat dese gespaert bliven, opdat teynden dese beroerte gevonden mogen worden, doer wien soe goede politie tot dijnre eeren wederom mach opgerecht werden. Ende wilt toch niet gedoogen, dat alsulcke dijne dienaeren, als is dijn knecht Gyrardus Pamburgius ende noch andere dij bij namen bekent, doer deser wolven verwoestheyt verslonden werden, maer bescermt se doer dijn macht ende bewaert se tot vertroestinge van soe meenich ewich benaude harten, die nu sijn ende naemaels overvloedelick openbaeren sellen. Soe ghi David ghehoer gavet in dien tijden, als om sijn sonden soeveel Israheliten van de pestilencie geslagen waeren ende hij u baddet, seggende: ‘Laet nu dijn hant rusten van meerder te slaen. Ick hebbe gesondicht, wat hebben sij, die scaepkens sijn, bedreven’, soe wilt oeck nu ons verhoeren, ophoudende van verde te vermoerden dijn dienaeren, naedemael nu der soe menich⁺ vernielt ende gedoot sijn. O God gebiet maer // ende dese verwoeste sellen moeten swichten, alsoe ghi altijt die Heer sijt. Geeft toch dese onse geminde, aldus tot Delft geperst, sulx te gevoelen ende te spreken, dat doer haer antwoerde bescaemet werden alle die anrechters van dees tegenwoerdige turbele ende ontfermet generaerlick nu alregheen, soe wie op dese tijt getribuleert ende benaut sijn om der doochden ende den religie wil.

⁺ Op den XXVIII deser maent hebbe ick wederom een brief gesonden tot S. Anna Zanders tot Utrecht, daerin gesloten waeren twee brieven ter Goude te bestellen, een tot ons broeder heer Cornelis Adriaensz^2a.

+ 27 Novembris.

+ IJselicke dingen.

1 De aflegging van deze eed was een uitvloeisel van het placaat van 23 Aug. 1572. De preciese datum hiervan te Delft is niet bekend. (Noordeloos 210 en 305/06).

+ Men moet den prinsch sweeren.
Benautheyt der goeden.

+ Gebet.

+ f. 46. v.

+ 28 Novembris.

2 Cornelis Adriaensz Diephorst, broeder van Stein, was bij de visitatie in 1570 nog geen priester, maar diaken (Van Rappard 506), 29 Sept. 1573 socius van het St. Agnietenconvent te Amsterdam, kreeg in 1587 alimentatie te Gouda, begiftigde in 1603 het Oude Mannenhuis te Gouda, st. Gouda 15 Mei 1631 (Walvis I, 173 en II, 137, H.B. 1953, 60 en Bruggeman 28).

a Het hierachter volgende is doorgehaald: ‘ende een tot sijn moy Machtelt Jansd.’

[p. 83]

Onse lieve Heer verleene, dat die sonder swaericheyt ontfangen ende gelesen mogen werden.⁺

Op desen selfden dach werden ons geseyt van een vrou, die wuyt der Goude quam, dat die religiosen, die voerens genouch wuyt haer conventen verjaecht waeren, nu daerinne wederom bij malcander vergaderden.⁺ Verhaelde dieselfde oeck, dat het geheele lant vol crijchsvolck is ende dat die lantluyden doerdien al heel bedurven werden. Item, dat die gemeente binnen den stadt al heel verdwijnde van groete benautheyt.⁺

Van een ander hoerden wij, dat die vroeschap aldaer geconcludeert hadden, datter vier catholike predicanten souden sijn, Mr. Cornelis Cusanus¹, heer Dirrick die Bruyn² ende twee paters, die ons niet genomineert en werden.⁺

Op den XXIX deser maent ghinck die faeme, dat die gosegeleyden, die⁺ met den oerlochscepen tegen den stadt overgecomen waeren in Waterlant ende daer bevroeren tot noch toe hadden gelegen, nu, daervandaen gescheyden sijnde, gecomen waeren met groete moyte ende cracht van doer het ijs te bijten ende voert te trecken tot Edam, waerom die goosen oeck ter selver⁺ stonde groete triumphe bedreven. Worden voerts op desen dach oeck geseyt, dat Dom Vredericus³, des hartoch Albani soon, met Noortkarmis⁴, versellet met bet als tienduysent voetknechten ende twalif bende ruyters gecomen waeren binnen Amersfoert op des voirleden daechs avont⁵.⁺ Men seyde oeck, dat Bommel daechs tevoeren overvallen ende overcraft was doer des conincks armey. Werden desgelijcks oeck geseyt, dat die⁺ graef Lymmee gecomen was in Waterlant met wel twalif vaendel knechten ende dat die van Naerden wel vier tonnen boscruyts gecregen hadden ende meer als hondert haeckscuts om hem te versetten tegens die armey van den coninck.⁺

Mede hoerde men van den prinsch, dat hijt noch al benaude ende dat hij nu tot Leyden wederom gecomen was ende soude voert reysen om leger

+ Die religiosen comen weder in de conventen.

+ Benautheyt int lant.

+ Catholike predicanten.

1 De schrijver deelt zomer 1574 van Mr. Cornelis Cusanus, eertijds rector en deken te Gouda, mede, dat hij is gestorven. Indien hij dezelfde persoon bedoelt als de deken van 1572, Mr. Cornelis Gielisz, is het bericht onjuist, daar die veel later stierf. Als onderpastoor wordt in 1572 Cornelius Leonardi Cusanus genoemd, die echter in 1611 stierf (H.B. 1899, 146).

2 Dirck Gerritsz de Bruyn weigerde in 1571 pastoor van Gouda te worden (H.B. 1932, 417). Heer Dirck de Bruyn had lijfrenten op Gouda en te Moordrecht (rek. 1572 fol. 82 en rek. van Schawijck fol. 35vo). Heer Dirk Henriksz de Bruyn, kapelaan, begiftigde in 1585 het Oude Mannenhuis te Gouda, en was volgens Walvis identiek met heer Dirck de Bruyn, die in 1656 een vicarie in de St. Janskerk kreeg (Walvis I, 172 en II, 28). In het archief te Gouda vindt men twee stukken van 24 Dec. 1572 betreffende onderhandelingen tussen het stadsbestuur en de twee kapellanen van de Janskerk, Dirck de Bruyn en Mr. Dirck, over het preken, welke afstuiten op het verzet van de pastoor.

+ 29 Novembris.

+ Die guese geleyen comen met cracht wech.

+ Tijding vant comende leger.

3 Don Frederik de Toledo, de latere hertog van Alva, geb. 1529, veldheer in de Nederlanden 1568-1573, vertrok met zijn vader naar Spanje, st. 1583.

4 Philippe de Sainte-Aldegonde, heer van Noircarmes, veldoverste, na de gevangenname van Bossu stadhouder van Holland en Utrecht, st. Utrecht 4 Maart 1574 (N.N. B.W., W.P. en B.N.B.).

5 28 Nov. (Brugmans 121).

+ Wuytsteeck van Bommel.

+ Naerden wert gestijft.

+ Die prinsch compt tot Leyden.

[p. 84]

te slaen tusschen Haerlem ende Leyden. Dese dinghen sijn op desen dach versceydelick van versceyde persoenen versproken; oft sulx was en conden wij niet sekerlick geloeven, om reden dat wij soe dickmaels logentail voer die waerheyt ontfangen hadden. Ende scrive dit <hoewel dat wijt selver voer onseker ontfangen>, omdat die leser van dit mach kennisse hebben, wat tijt wij beleeft hebben, wat vrees wij gedragen hebben ende met wat verlangen om eenichsins troost te verwerven wij gequelt sijn geweest.⁺ Och ten is mij niet mogelick te vollen // van als ons gesteltenisse wuyt te drucken, soe die was in desen tijde. Wij verlangden, als die hongerende broot, nae tijding, waerwuyt ons yet vertroostings mocht coemen, ende soe wat ons vertelt worden en vermaeckten ons niet, oeck hoe goet tselfde mocht sijn. Eensdeels quaem dat, doerdien dat wij die goede tijdingen niet⁺ conden geloeven ende voerts verduysterde in ons alle sulcke soeticheyt die onwuytsprekelicke vrees, die wij hadden van tgundt ons mocht opcomen, die soeveel te meer in ons wies, soe wij bemerckten, dat alle die nieuwemaeren die van andere steden verhaelt werden dese stadt niet en verlichteden, maer altijts meerder gedreycht werde, doerdien dat wij saegen dat die goosen in groete menichte ontrent Amstelredam lange tijt an malcanderen⁺ plaets behielden ende daertegens veel hoomoets bedreven. Ons docht sij mosten meer hoepe hebben van Amsterdam tot haer te crigen doer verraet oft andere quaede middelen dan wij connen bedencken, omdat sij hem in alsulcken plaets niettegenstaende soe groete coude van vriesen soe lange behielden. Ende in dit te versinnen quam ons altijt int hooft die afgrijselickheyt, die de gosen bedreven an dengeenen daer sij meester over werden, sorgende altijts dat wij haer tyrannie ymmers niet ontcomen souden mogen. Maer bedwanck nochtans seer in ons dese voirs. sorch het naerstelick anmercken van al tgunt datter bedreven werde ende van de gesteltenisse derghenen, die hier authoers of waeren. Als wij dit bij onsselven in der harten overleyden, sulx wij gestadelick deden, soe docht ons, waer God God <als hij ongetwivelt sekerlick is>, dattet onmogelick waer dat soe groete verwoede overdadicheyt als hier angerecht werde soude mogen vordelen⁺ ende plaets behouden. Wij sagen dat¹, die meesters in dit regement gehouden werden, ongeschickte personen waeren, ballingen, rebelle, dieven, dootslagers, knevelaers, seeroevers, kerckscenders ende desergelijck ende was haer anrechtinge maer tegens God, tegens den coninck ende tegens allen goeden onderdanigen van God ende den coninck, soedat nu niet in waerden en was dan alle ongeschicktheyt ende contrarie niet soe versmaet ofte veracht als doochtsaemheyt met heylicheyt. Dit merckten wij ende quaem hierdoer in ons hoope, dat die almogende Heer niet laeten en soude, of hij soude dese subitelick <soe wij lesen in versceyde plaetsen der scriftueren,⁺ dat God altijt die rebelle hovaerdige merckelic met groete confuys vernielt heeft> overvallen laeten werden tot sijns wonderlicks naems glorie ende onser vertroestinge. Ons betrouwen stont in ons liefs Heeren bermherticheyt, niet twivelende of hij soude onser soe ontfermen, nu wij in berou ende weersien van tgunt wij tegens hem misbruyckt hebben tot hem wederkeeren, als hij ons heeft willen slaen, omdat wij voerens ons ofkeerden

+ f. 47. r.

+ Vrees.

+ Becommering ende overpeinsen.

+ Merckt wel an.

1 Ter verduidelijking voege men hier in ‘zij’.

+ Betrouwen op God.

[p. 85]

van sijn godlicke geboden // ende alle sonden bedreven. Wij keerden⁺ ons doer oersaeck van dese onse benautheyt tot onse lieve Heer hartelick te bidden ende spraken wuyt bangicheyt onser harten onder andere woorden aldus: O mogende God, die ons van niet gescapen⁺ ende oick doer den doot dijns geminde soons Christi Jhesu bermhertelick verlost hebt wuyt die eygendom der boeser geesten, wij dancken ende wij loven u van alle dijnen graciën, die ghi ons oyt verleent ofte bewesen hebt, sonderling dat ghi ons vaderlick gespaert hebt van versoncken te wesen doer leelickheyt ende menichvuldicheyt onser sonden, die wij toch tegen u geboden bedreven hebben. Wij clagen voer u goedertierenheyt van ons onlijdsaemheyt, waermede wij vreesen dat ghi tegens ons vertoernt werdt, als die dijn gaven als tgunt quaet is rekenen. Hiertegen bidden wij u soe oetmoedelick als wij eenichsins vermoegen, dat ghi ons goedertierlick onse natuerlicke crancheyt vergeeft ende die tot gheen sonde en rekent. Och wij scaemen ons van dusdanige onse ongescicktheyt, waermede wij beclagen tgunt wij dancber van behoeren te sijn, alsoe ymmers dijnen straf over niemant meer en compt dan over dijn geminden ende daerom van ons gerekent behoort te sijn als een minneteyken van u. Ende altijts soe en is ons in dese onse gesciedenissen niet vreemts geboert, alsoe wij lesen, dat ghi selver in Deuteronomio dijnen dienaer Moysi bevolen hebt, dat hij deesgelijcks swaericheyden, als wij ons beclagen te dragen, soude dreygen allen denghenen, die hem niet en ontsagen tovertreden sijnen godlicke geboden. Gebruyckten wij hierom enigen reden, wij en souden niet willen noch mogen clagen, alsoe ghi ons maer na dijne voirwaerden doet. Ende sijn dese naevolgende dijne godlicke woerden:⁺ ‘Wilt ghi die stemme dijns Heeren niet hoeren, dat ghi onderhout ende volbrengt alle sijn geboden ende ceremoniën, soe sellen over u coemen alle dese maledictiën, onder andere: die Heer sal u gheven een bevent ende bevreest hart, oogen die in haer gesicht onbreken sellen, een hart doer groete bedrouftheyt verteert ende u leven sal wesen als voer u hangende. Ghi salt sorch hebben nacht ende dach ende ghi salt dijn leven niet betrouwen. Des morgens salt ghi seggen, wie sal mij den avont geven, ende des avonts, wie sal mij die morgen verleenen, ende dit overmids scroming dijns harten, daermede ghi vervaert salt werden, ende om sulx als dijn oogen sellen sien’. Dus soe verongelijckt ghi ons niet, alsoe ghi ons van desen tevoeren gewaerschuwet hebt ende wij ons niet gevoucht hebben om dijn geboden te volcomen. Wij sijn wuyt u wegen gedwaelt, dijn geboden sijn van ons niet onderhouden, ygelick onser is sijns weechs geloepen ende hierom sijn ons dese quaden overcomen. In vrees staen wij nacht ende dach. Ons hart scuddet in ons. Ende ten wert geen avont of wij seggen: ‘Sellen wij oeck morgen crighen?’ // Ende smorgens sijn wij beducht, dat ons geen avont⁺ wederom sal mogen geboren, hebbende dese passie doer benautheyt onser harten, die ons gestadelick pijnicht. Alsoe wij dan nu bevinden, dat wij rechtvaerdelicken gecastijt werden, ende wel belijden, dat wij noch swaerder verdient hebben, soe ghunt ons toch wederom voerts die gracie te genieten, dien ghi beloeft dengheenen die te laetsten keeren, te weten verlossinge van dese maledixie voer ons, ende dat ghi voerts dieselfde keert ten halse van ons vijanden ten eynde wij ontlast sijnde u mogen dancken ende loven van nu

+ f. 47. v.

+ Gebet.

+ In Deuteronomio.

+ f. 48. r.

[p. 86]

voerts, soe lange wij sellen mogen leven, ende sij, geperst werdende, hem bekeeren ende, genaede versouckende, an haer oeck niet verloeren en blivet dijn preciose bloet, voer menich ewich mensch wuytgestort.

⁺ Op sint Andriesdach¹ quaem tijdinck, dat sekere vaendelen knechten⁺ met sommige groete stucken geschuts wuyt Amersfoert tot Naerden gereyst waeren. Ende het began toe hartelick te doyen, soedat sorch was dat dese des conincks ofgecomen leger weynich soude vordelen, alsoe dii nu nieuwerts heenen en mocht. Dus quaemt, dat wij altijts vonden waerdoer in ons alle benautheyt rees ende werden deerlick in onser harten geoefent. Die groete affectie, die in ons was tot ons volck, daer wij eylacie nu of versceyden waeren, dese trock an de een sijde ende an de andere sijde werden wij gepinicht doer den groeten hoepe van verlossinge, diewelck wij saegen, dat soe lange ons ontoge werde. Wij suchten soe deerlick, wij kermden soe dickmaels ende was veeltijts in ons mont: Och Heer, wanneer? Wij belijden u met den propheet Esaya ende roupen, dat wij meer als wel verdient hebben, dat ghi op ons vertoernt sijt ende dijnen gramschap ons vertoent hebt, maer bidden u wederom met denselfden Esaya, dat ghi ons te laetsten verleent dijn goedertierenheyt te bewijsen ten eynde wij mogen, met vrolickheyt onser harten u danckende, seggen: dijn beroertheyt is omgeset ende ghi hebt ons al heel vertroest. Spraken oeck dickmaels als heel weemoedich sijnde: Och sellen wij oeck die onse ymmermeer sien? Ende quamen in dusdanige kerminge altijts wat verder.

⁺ Op desen selfden dach des avonts tusschen acht ende negenen is dese werlt overleden ende in den Heer gerust deersaeme heer, onse hartelicke beminde medebroeder pater Floris Joesten, rectoir van tconvent tot Lely binnen Amsterdam, conventuael van Gravezande, daer hij voertijts met groeter eeren prior geweest hadde. Ende hadde tevoeren maer sieck geweest ontrent acht daghen. Hierdoer soe werden wij wederom met groeter benautheyt onser harten overvallen, omdat wij bemerckten, dat onse gheschicktste van onse collegiën soe cleyn warden. Och dese goede heer was onse lieve Heer seer toegedaen, vreedsaem, verstandich ende van verduldicheyt een sonderlinge spiegel. In alle dese verdrietlicke tijt soe dickmaels alst geboerde,⁺ datter bij hem // yet vertelt werde tgunt afgriselick ende tyranlick luyde bedreven tegens die onse ofte andere goeden, soe en sach men ofte hoerde men anders niet van hem dan dat hij int eerste soe ijsende seyde: ‘Och arm, och lieve Heer’, ende terstont daerbij: ‘Wij moeten verduldich sijn, wij moeten ons God overgeven, den Heer moeten wij laeten beworden, die wel weet wat ons van noode is. Ick weet wel, dat God ons niet beters mach doen dan dat hij ons lijden oversendet ende behoeren hem daerom te dancken als hij ons met sulx besouckt, denckende dat wij des lijdens niet waerdigh en sijn.’ Dese ende gelijke woerden sprack dese goede man continueerlick. Was dan een geheel goodsvruchtich man, die wij wel van doen hadden dat noch leefde om met hem alsulcke desolatie als nu overal gesien werde mettertijt te reformeren. Maer ten heeft den Heer alsoe niet gelieft, die desen tot rust heeft willen trecken, waerom wij oeck onsselven gaern Goods geliefte hebben onderworpen, denselfden goedertieren God

+ S. Andriesdach.

1 30 Nov.

+ Tleger reyst voer Naerden.

+ Obitus patris Florentii.

+ f. 48. v.
Prijs van pater Floris.

[p. 87]

biddende, dat hij desen onsen medebroeder wilde genadich sijn ende ons verleenen dat sijn geest coempt over andere, die hij versien heeft, dat in sijn plaets coemen sal. Rust dan o waerdige broeder in de glorie Goods ende biddet voer ons den goedertieren heer Jhesum, dat wij oeck dese periculose tijt ontcoemen ende voer hem in soe swaere persinge als wij nu in steken genaede ende verlossinge vinden.