Logo DBNL
Herinneringen van Dr. Aletta H. Jacobs (1924)

Herinneringen van Dr. Aletta H. Jacobs

(1924)–Aletta H. Jacobs–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

X Mijn verbond met Carel Victor Gerritsen

Korte levensschets van C.V. Gerritsen. - Mijn kennismaking met hem. - Ons leven en ons huwelijk. - Verschillende reizen per rijwiel. - Schotsche gastvrijheid. - Het Congres van den Internationalen Vrouwenraad in Londen. - Invloed van Gerritsen's openbaar leven op het mijne. - Zijn strijd voor reorganisatie van verschillende instellingen van Armenzorg. - Mijn 25-jarig jubileum als medicinae doctor - Onze reis naar Amerika. - Zijn dood.

In de vorige hoofdstukken heb ik reeds zoo dikwijls den naam van C.V. Gerritsen genoemd, dat ik, naar het mij voorkomt, nu eerst een hoofdstuk moet wijden aan ons beider vriendschaps-, liefdes- en huwelijksverhouding. De invloed die deze op mijn verder leven heeft gehad is te groot geweest dan dat ik er niet bij zou stilstaan. Laat mij eerst in korte trekken zijn levensloop weergeven.

Carel Victor Gerritsen (geboren 2 Febr. 1850) was de oudste van het zestal kinderen van Henri Gerritsen en Elisabeth Brasser Rijs, te Amersfoort. Hij, de vader, was grossier in den graan- en fouragehandel. Carel muntte uit op de lagere school en toen hij die had afgeloopen kwam hij te Amsterdam in huis bij een leeraar, den Heer Van Otterloo, om de Openbare Handelsschool te bezoeken. Wanneer hij van dien tijd vertelde, sprak hij het liefst en met ingenomenheid over de lessen van een leeraar, met name N.G. Pierson (later achtereenvolgens hoogleeraar, President van de Nederlandsche Bank en Minister), die als docent in hooge mate de gave bezat om liefde op te wekken voor de studie van staathuishoudkunde en sociale vraagstukken. Toen Carel met goed gevolg het eind-examen van de Handelsschool had afgelegd, was het zijn

vurige wensch om het toelatingsexamen voor de Universiteit te doen en verder te gaan studeeren. Daarvan kon echter niets komen. Zijn vader had hem noodig in de zaak. Hij moest naar Amersfoort terug, werd weder opgenomen in het ouderlijk gezin en kwam bij zijn vader op kantoor.

Dat kon niet lang goed gaan. De beide ouders waren ouderwetsche menschen van de streng orthodox-protestante richting. Des Zondags gingen zij trouw ter kerke, waar de vader ook een functie in den kerkeraad vervulde. Dien middag kwam gewoonlijk de dominee op theevisite. De kinderen moesten natuurlijk mee naar de kerk en als Zondagsmiddags de predikant op bezoek was, hadden zij aandachtig te luisteren naar zijn lessen en vermaningen. Het spreekt vanzelf dat er voor gezorgd werd dat zij op tijd werden aangenomen.

Aan dit alles wilde Carel zich niet onderwerpen. Hij weigerde naar de kerk te gaan, om aan tafel te bidden en Zondags als de dominee kwam, thuis te blijven. Ook wilde hij niet worden ‘aangenomen’. Toen hierover ernstige huiselijke scènes uitbraken, werd het aan beide kanten duidelijk dat er geen samenwerking mogelijk was. Carel verliet het ouderlijk huis en ging naar Londen, waar hij spoedig een betrekking kreeg op een handelskantoor voor administratie.

Het moet in de dagen zijn geweest toen Charles Bradlaugh, als een consequent vrijdenker, weigerde om in het Parlement den eed af te leggen en hij met zijn reuzenkracht vocht tegen de suppoosten, zoodat hij na een dapperen strijd, met de kleeren aan flarden gescheurd, buiten de zaal terecht kwam. Dit tooneel heeft zich eenige malen herhaald, maar de kiezers van zijn district zijn niet in gebreke gebleven om hem telkens opnieuw af te vaardigen. Ten leste heeft Bradlaugh, ondanks zijn standvastigheid en zijn kracht, den ongelijken strijd moeten opgeven.

Gerritsen schaarde zich met geestdrift onder de geestverwanten en openlijke verdedigers van Bradlaugh en

daardoor kwam hij in contact met hemzelf, met Annie Besant, Dr. Charles Drysdale en andere Engelsche hervormers op sociaal gebied. Die kennismaking heeft geleid tot hechte vriendschapsbanden met nagenoeg al de hier bedoelde persoonlijkheden.

Naar ik vroeger reeds heb verteld, is het Gerritsen geweest, die, zonder dat ik hem toen reeds persoonlijk kende, mij introducties zond voor deze vrienden en daaraan is het te danken geweest, dat ik bij mijn eerste bezoek aan Londen, direct met al die personen in kennis kwam.

Toen Carel reeds enkele jaren in Londen had gewoond, kreeg hij plotseling bericht uit Amersfoort, dat zijn vader was bezocht door een ernstige oogaandoening, welke vermoedelijk op geheele of gedeeltelijke blindheid zou uitloopen. Hij moest zoo spoedig mogelijk thuiskomen om de leiding van de zaak op zich te nemen in samenwerking met David, zijn jongeren broeder. Ook thans nam hij geen intrek in het ouderlijk huis, maar richtte hij zich in boven het kantoor. Door betrekkingen met het buitenland te openen, slaagde hij er in om de zaak uit te breiden. De avonden besteeedde hij aan studie en om in het bekrompen stadje dat toen overwegend anti-revolutionnair was, nieuwe, frissche denkbeelden ingang te doen vinden, zorgde hij voor lezingen, en schreef hij artikelen die hij op eigen kosten liet drukken en onder het volk verspreiden. Reeds in het tweede hoofdstuk heb ik opgemerkt dat hij op die manier een slechten naam had gekregen. Vooral was dit het geval toen hij zich openlijk een vriend van Multatuli toonde, die in Amersfoort een lezing kwam houden en die zelfs bij hem logeerde!

Intusschen onderhield hij steeds de in Engeland aangeknoopte relaties en zoodra de zaken hem dat veroorloofden, ging hij bij wijze van vacantie voor enkele dagen naar Londen.

Na enkele jaren richtte hij te Amersfoort een weekblaadje op, onder den naam van ‘Ons Blad’ en daarin schreef hij gewoonlijk zelf het hoofdartikel. In 1881

werd hij gekozen tot lid van den Raad en daar was hij altijd in oppositie tegen het sterk rechts getinte dagelijksch bestuur. In den voortdurenden strijd ging het b.v. vooral tegen de reglementeering van de prostitutie. Daarover schreef hij een brochure, waarin hij zelf de sociale en moreele elementen bijeenbracht en ik hem de medische gegevens had verschaft. Verder voerde hij strijd tegen den kinderarbeid in fabrieken en op ander terrein, voor beter onderwijs, voor het toelaten van meisjes op de stadsscholen voor jongens, en ten bate van een pensioenfonds voor gemeentewerklieden. Buiten den Raad ijverde hij o.a. voor onderwijs aan schipperskinderen.

In Mei 1886 verhuisde Gerritsen naar Amsterdam en bij de opening van den nieuwen cursus in het najaar, ging hij aan de Universiteit de colleges volgen van de hoogleeraren Quack en Pierson. In het volgende jaar behaalde hij het diploma M.O. in de staathuishoudkunde. Toen reeds, in 1887, was zijn belangrijke studie verschenen over de Nederlandsche Bank, waarin hij het denkbeeld bepleitte om die instelling om te zetten in een rijksbank.

In het begin van 1888 voerde hij met enkele anderen strijd in de kiesvereeniging ‘Burgerplicht’ tegen het eigenmachtig optreden van het bestuur en bepaaldelijk van enkele invloedrijke leden, die gewoon waren onder elkander uit te maken wie in den Raad zou komen en wie Amsterdam in de Kamer zouden vertegenwoordigen. Dit conflict leidde tot het uittreden van een aantal leden, die als ‘radicalen’ werden gedoodverfd en die daarop, naar de manier van de oude Geuzen, de radicale kiesvereeniging ‘Amsterdam’ oprichtten. Gerritsen is daarbij een der voormannen geweest. Zij streefden naar billijker vertegenwoordiging van de geheele burgerij in den Raad, waarbij ook de minderheden stem in het kapittel zouden krijgen. Als logisch gevolg hiervan ontstond een antiliberale coalitie van radicalen en kerkelijken, en toen nu in het najaar van 1888 deze, als een monsterverbond uitgekreten, coalitie, zich bij de verkiezingen liet gelden,

behaalde zij een groote overwinning. Verscheidene oude ‘regenten’ werden gewipt en tot de nieuw gekozenen behoorde, als de eerste radicaal, ook C.V. Gerritsen. Hoe heeft hij toen, aanvankelijk alleen gesteund door een der oudere raadsleden, Mr. W. Heineken, met nooit bezwijkende vasthoudendheid, gevochten tegen monopolies en concessies, tegen het beleid der politie, en tegen andere zaken die hem misbruiken geleken! Na eenigen tijd kreeg hij hulp toen Mr. M.W.F. Treub mede in den Raad was gekozen en J. de Koo in ‘de Amsterdammer’ door zijn scherpe pen grooten invloed had op de publieke meening. Samen met Treub bevocht hij nieuwe besteksbepalingen en de zeer wenschelijke wijzigingen in het werkliedenreglement. Aan hen beiden is het te danken dat, op het voorbeeld van Amsterdam, bijna over het heele land een maximum arbeidsduur en een minimum loonstandaard zijn vastgesteld.

In Februari 1893 werd Gerritsen door het district Leeuwarden naar de Tweede Kamer afgevaardigd, waar hij, weder als de eerste radicaal, zitting nam. Hier kan slechts worden aangestipt dat hij als Kamerlid zijn beginselen niet verloochende. Ongetwijfeld met het voorbeeld van Bradlaugh voor oogen, diende hij een initiatiefvoorstel in, waarbij óók voor de gewestelijke en gemeentelijke vertegenwoordiging, de vrije keus tusschen eed en belofte zou worden verzekerd. Tot zijn groote voldoening is dat voorstel aangenomen en het beginsel dus in de Wet vastgelegd. Tot September 1897 heeft hij in de Kamer zitting gehad, toen hij te Leeuwarden door een sociaaldemocraat werd vervangen. Wel werd hem in 1901 een nieuwe candidatuur aangeboden, maar hij heeft daarvoor bedankt omdat de Amsterdamsche gemeentezaken al zijn werkkracht in beslag namen. Op 5 September 1899 n.l. was hij, als opvolger van Mr. Schölvinck, gekozen tot wethouder voor de handelsinrichtingen en de armenzorg. In die positie heeft hij vruchtbaar en blijvend werk verricht. Ik wil alleen constateeren, dat aan zijn initiatief en

zijn onversaagden moed, de geheele organisatie van den gemeentelijken geneeskundigen dienst te danken is geweest, en dit hoewel daarbij het geheele corps Amsterdamsche geneesheeren tegen hem in het harnas kwam.

In den Raad vond Gerritsen, behalve bij Treub, ook steun bij geestverwanten als Hugo Muller, Kouveld en Den Hertog, buiten den Raad ook in ‘de Amsterdammer, Weekblad voor Nederland’ onder de scherpzinnige leiding van dien buitengewonen publicist, J. de Koo. (Er werd een Nederlandsche bond van radicalen opgericht, welke in 1901 is opgegaan in den Vrijzinnig-Democratischen Bond, en daarmede ging ook de naam radicalen verloren). Het kon gebeuren dat Gerritsen in den Raad door enkele zijner vroegere medestanders heftig werd bestreden. Deze en andere redenen zijn hem zelfs aanleiding geweest om in 1902 als wethouder te bedanken en zelfs volhardde hij bij dat besluit, toen de Raad hem in September opnieuw tot wethouder verkoos. Daarna is hij echter toch Raadslid gebleven.

In al de colleges waarin hij zitting heeft gehad, - waarbij ook verscheidene jaren in de Provinciale Staten - heeft Gerritsen gestreden voor gelijke rechten van man en vrouw, voor verbetering van de levensvoorwaarden der arbeiders en van de bestaande toestanden op hygiënisch gebied (arbeiderswoningen, schoolbaden, enz.) In den Amsterdamschen Raad in het byzonder heeft hij zich een kampioen getoond voor gemeente-exploitatie, en niet het minst aan hem is het te danken, dat een eind kwam aan de monopolies, zoodat de Amsterdamsche Omnibus Maatschappij, de (Engelsche) gasmaatschappij, de Bell-Telefoon en nog andere, door de Stad werden overgenomen om over te gaan in gemeentelijke bedrijven.

Hiermede zijn althans enkele feiten uit zijn werkzaam en voor de gemeenschap nuttig leven aangestipt.

 

***

Naar ik hiervoor reeds heb verteld, hadden Gerritsen en ik na mijn eerste examen nu en dan brieven gewisseld. Toen ik na mijn examen voor semi-arts, typhus had gekregen, was hij zonder zich te noemen naar mijn toestand komen informeeren; bij mijn promotie was hij onder de toehoorders en ook had hij mij aanbevelingen gezonden aan zijn vele goede vrienden te Londen, toen ik daarheen zou gaan. Ondanks dit alles had ik reeds enkele maanden te Amsterdam de medische praktijk waargenomen vóór ik hem persoonlijk leerde kennen.

Toch had hij reeds lang te voren een bezoek gebracht bij mijn ouders en aan mijn vader verlof gevraagd mij te mogen opzoeken. Toen mijn vader mij dit overbracht, heb ik hartelijk gelachen. Eerlijk gezegd kreeg ik nu, - al hadden zijn brieven mij die meening niet gegeven, - den indruk dat ik met een ouderwetschen, bedeesden jongeling te doen had. Dat voorafgaande bezoek aan mijn vader nam alle romantiek voor mij weg, en zonder eenig verlangen zag ik de aankondiging van zijn visite tegemoet.

Het werd 20 Januari 1880. Toen kreeg ik een keurig geschreven briefje waarin Gerritsen mij meedeelde, dat hij in Londen eenige van onze wederzijdsche vrienden had ontmoet, die hem met groeten voor mij hadden belast. Daarover wilde hij mij nu gaarne het een en ander mondeling vertellen en daarom vroeg hij verlof om mij den eerstvolgenden Zondagmiddag op het thee-uur te mogen opzoeken.

Ziezoo, dacht ik, nu heeft hij een boodschap en nu durft hij komen.

Mijn jongste zuster Frederique, toen leerares in wiskunde en boekhouden aan de Meisjes-H.B. School in Den Haag, was bij mij toen Gerritsen zich liet aandienen. De thee stond gereed. Wij waren beide met een handwerkje bezig. Ik borduurde bloemen op donkerblauwe zijde, mijn zuster haakte fijne kant. Die handwerkjes braken onmiddellijk het ijs. Op het gezicht van Gerritsen was duidelijk zijn verwondering te lezen, dat hij ons onledig vond met iets zoo huiselijks als een handwerkje!

Ik vroeg hem dan ook direct plagend hoe hij zich mij had voorgesteld, de vrouw met wie hij nooit anders dan ernstige en zakelijke briefjes had gewisseld? Meende hij werkelijk dat ik nooit anders dan studieboeken opnam? Om hem te bewijzen dat het niet zoo maar een gelegenheidswerkje was wat ik onder handen had, haalde ik uit mijn werkmandje nog ander handwerk. Mijn zuster en ik vertelden hem dat wij de japonnen die wij droegen, zelf hadden gemaakt, maar ik voegde er bij, dat zoodra ik genoeg verdiende, ik zulk werk graag aan meer bevoegden zou opdragen.

Hierna vlotte het gesprek alsof we oude kennissen waren. Vanzelf kwamen we te spreken over het leven van vrouwen van wie levensbeschrijvingen waren verschenen en Gerritsen vertelde ons van zijn vrij uitgebreide bibliotheek, waarin een aantal van die boekenaanwezig waren.

Toen hij opstond was het veel te lang voor een eerste visite geweest. Daarover wilde hij zich verontschuldigen, maar mijn zuster en ik namen gaarne de schuld op ons, omdat we hem zoo lang aan de praat hadden gehouden. Hij vertrok met de belofte, ons uit zijn bibliotheek enkele boeken te genden waarover we gesproken hadden.

Hoewel dit bezoek dus goed geslaagd was, duurde het toch nog vrij lang voor het werd herhaald. Hij had de boeken gestuurd en een briefje van ontvangst gekregen, maar daarbij bleef het voorloopig. Het werd 8 Maart, de eerste verjaardag van mijn promotie tot doctor in de medicijnen. Ik had aan den datum niet gedacht en zou hem ongemerkt hebben laten voorbijgaan, maar op mijn ontbijttafel vond ik een vaas met bloemen en daarbij een kaartje van C.V. Gerritsen. Aan de achterzijde stond geschreven: ‘Zullen de Nederlandsche vrouwen beseffen welk een gewichtige dag 8 Maart 1879 voor haar leven is?’

Hij was de eenige die mij aan dien bijzonderen dag herinnerde. Dien middag bracht hij mij, vergezeld van zijn zuster en zwager Hengeveld, een bezoek om mij te feliciteeren, en hij was verwonderd dat niemand anders aan

dezen dag had gedacht. Ik werd uitgenoodigd om met hen in het Amstel-Hotel te gaan dineeren. Mijn broeder Eduard, als officier der infanterie te Amsterdam in garnizoen, die mij toevallig opzocht, werd mede uitgenoodigd. Wij namen de uitnoodiging aan en zoo leerde ik ook Gerritsen's naaste verwanten kennen.

Gedurende dat jaar 1880 wisselden we enkele onbeteekenende brieven en een paar malen bracht Gerritsen mij een bezoek, gewoonlijk om zelf boeken te brengen die ik ter leen had gevraagd, maar verder hoorden we niet veel van elkander. Eerst in Maart 1881, enkele weken na den dood van mijn goeden vader, meldde Gerritsen zich op een avond bij mij aan. Ik was nog zeer sterk onder den indruk van het groote verlies dat ik had geleden en hij kon dit geheel beseffen. Het was mij een aangename bemoediging, hem op waardeerende wijze over mijn vader te hooren spreken met de oprechte verzekering van zijn voldoening, dat hij hem nog had leeren kennen.

Hierdoor kwamen we tot een vertrouwelijk gesprek over mijn vader, die mijn goede vriend en raadsman was geweest. Voor zijn tijd mocht hij gerekend worden tot de verst vooruitstrevenden op politiek en sociaal gebied, al was in onze gesprekken toch dikwijls het streven merkbaar om een radicale opvatting te onderdrukken, wanneer hij bevreesd was dat ik te ver zou gaan en daardoor in moeilijkheden zou komen. Over vele maatschappelijke vraagstukken had hij een rijp en gevestigd oordeel. Met hem kon ik over alles spreken en nooit was het hem te veel om mij aan te hooren en van gedachten te wisselen. Al liepen onze meeningen ook dikwijls uiteen, altijd bracht hij mij tot dieper inzicht en nadenken.

Aldus gaf ik Gerritsen een denkbeeld van hetgeen ik in mijn vader als mijn eenigen goeden vriend verloren had en wat ik meende nooit meer te zullen terug vinden. Toen ik daarmee ten einde was, vroeg hij mij, heel schuchter, of hij niet zou mogen beproeven de vriend te worden met wien ik over veel wat mij belang inboezemde zou

kunnen spreken? Op medisch terrein, zeide hij, zou hij mij moeilijk kunnen volgen, maar op maatschappelijk gebied waren we immers dezelfde beginselen toegedaan en daar zouden we elkander kunnen helpen en steunen.

Op dien avond werd de eerste vriendschapsband tusschen ons gelegd. Het was nog slechts een losse band. Ik kon het mij nog niet recht voorstellen dat ik met een man dien ik toch maar weinig kende, zou kunnen spreken over al de problemen die zich iederen dag aan mij opdrongen, en dat ik veel waarde zou hechten aan zijn meening. Dan kon ik over al de kwesties die mij bezig hielden, mij immers beter verstaan met Hélène Mercier, met Cornelie Huygens, Elise Haighton of andere goede vriendinnen? Onze vriendschappelijke relatie kwam dan ook in den aanvang hierop neer, dat we wat meer briefjes wisselden en dat zijn bezoeken wat talrijker werden. Gerritsen kwam geregeld op de Graanbeurs te Amsterdam en als die 's Maandagsmiddags was afgeloopen, zoo tusschen drie en vier, wanneer ook mijn spreekuur voorbij was, kwam hij dikwijls aanloopen. Dan spraken we over de kwesties die in het een of ander tijdschrift of dagblad waren behandeld. Soms waren we nog druk in gesprek als hij alweer naar den trein moest om op tijd in Amersfoort te zijn, en dan bracht ik hem naar het station om onderweg het onderwerp te kunnen afhandelen.

Het was een rumoerige tijd op politiek gebied. De strijd tusschen voor- en tegenstanders om bij de aanstaande Grondwetsherziening tot een uitbreiding van het mannenkiesrecht te komen, gaf ons van week tot week stof genoeg tot gedachtenwisseling. Op dat terrein was Gerritsen zoo zeer mijn meerdere, dat ik steeds sterker voelde, hoe zijn vriendschap en zijn voorlichting mij van nut waren.

Toen Gerritsen in 1881 in Amersfoort lid van den Raad was geworden, kon ik hem in vele gevallen van dienst zijn. Dikwijls kwam hij onverwacht mijn opinie vragen over een onderwerp dat in den Amersfoortschen Raad aan de

orde was. We bespraken b.v. uitvoerig de kwestie om in Amersfoort al dan niet een gemeentelijke school voor meisjes op te richten. Ik was er tegen. Ik wilde dat de Gemeente zoowel de H.B. School als het Gymnasium, voor meisjes open sou stellen. Gerritsen vreesde dat de geestesgesteldheid van de burgerij in Amersfoort nog in langen tijd niet rijp zou blijken voor zulk een maatregel en dat de geestelijke belangen van de meisjes door dat uitstel zouden worden benadeeld. Ik hield echter vol, dat het uitstel van het toelaten op die scholen, in de gevolgen minder verkeerd zou zijn dan het oprichten van een afzonderlijke meisjesschool.

Toen Gerritsen in den Raad ging ijveren voor het afschaffen van het reglementeeren der prostitutie, schreef hij daarover ter inleiding een brochure. Daartoe verschafte ik hem alle medische gegevens, en samen bespraken wij de sociale en moreele argumenten die tegen die reglementeering waren aan te voeren. Voor zijn weekblad ‘Ons Blad’ schreef ik dikwijls een hoofdartikeltje, wanneer drukke zaken hem verhinderden het zelf te doen, of indien het hem op een oogenblik aan stof ontbrak. Op die wijse kon ik over ‘de opvoeding der meisjes’, over ‘de achterstelling der vrouw op wettelijk en maatschappelijk gebied’, of een ander van mijn lievelingsdenkbeelden, mijn overtuiging vrijelijk uitspreken.

Toen ik in 1882 openlijk begon op te treden voor het willekeurig moederschap en ik in het begin van 1883 den strijd opende voor het vrouwenkiesrecht, vond ik bij Gerritsen grooten steun. Het vertrouwen in elkanders meening was langzamerhand sterker geworden. Nooit zou er een artikel van mij verschijnen, of het was eerst ter beoordeeling naar Amersfoort gezonden, maar van zijn kant zou ook Gerritsen niets publiceeren zonder mij vooraf te raadplegen, indien hij wist dat ik over het onderwerp een eigen meening had.

Als ik onze briefwisseling van de jaren 1881, '82 en '83 nalees, dan schijnt het mij, dat wij als twee jonge radicale

hervormers, de roeping en den vollen last gevoelden om de heele wereld te hervormen. We behandelden allerlei problemen, en wanneer dan van mijn kant de briefwisseling eens stokte, dan kwam er een kort briefje met de vraag: ‘Wat is er aan de hand, waarom hoor ik niets over (dit of dat epistel) dat gij toch moet gelezen hebben’? Soms met een vinnig slot: ‘Verknoei uw tijd niet meer met handwerkjes!’

Die jaren van samenwerking, waarin wij alle problemen, ook die van de sexueele verhoudingen, vrijmoedig samen behandelden, hadden ons beiden, geestelijk en lichamelijk volkomen gezonde menschen die wij waren, van lieverlede de overtuiging gegeven dat onze vriendschap was uitgegroeid tot een inniger band. Uit ons gemeenschappelijk werk was een innerlijke overeenstemming, een ‘Seelenharmonie’ geboren. Niets zou een huwelijksverbond in den weg hebben gestaan, indien wij beiden niet overtuigd waren geweest, dat een vrouw die zichzelve respecteert, onder de bestaande huwelijkswetten geen huwelijk kan sluiten. Er kwam nog bij, dat Gerritsen in Amersfoort woonde en ik onder geen voorwaarde mijn praktijk in Amsterdam zou willen opgeven.

Toen wij deze omstandigheden goed overdacht en besproken hadden, kwamen wij tot het besluit om elkander gedurende langen tijd niet te ontmoeten en alleen bij hooge uitzondering te zullen schrijven. Maanden verliepen zonder dat wij anders dan op indirecte manier iets van elkaar hoorden.

In Mei 1884 kreeg ik voor het eerst weer een brief. Gerritsen deelde mij mede, dat hij eenige weken in Londen was geweest, omdat het leven in Amersfoort hem in elk opzicht onbevredigd liet. Hij had gehoopt in Londen een hem passenden werkkring te vinden, maar toen hij daar eenmaal was voelde hij zich nog even onvoldaan en dacht hij er over een groote reis te maken, om afleiding te zoeken en op andere gedachten te komen.

Met enkele woorden tot antwoord raadde ik hem aan, te

doen wat hij zich reeds had voorgenomen. Maar.. voelde ikzelf mij voldaan over ons besluit tot verwijdering? In weerwil van mijn drukke medische praktijk, die bijna al mijn tijd in beslag nam, voelde ik toch steeds dat er iets aan mijn geluk ontbrak. Een drukke werkkring, werk dat men met liefde en toewijding verricht, is de grootste troost bij alle moeilijkheden in het leven, maar voor jonge, normaal aangelegde menschen is het toch blijkbaar niet het ééne noodige. Ik gevoelde mij niet gelukkig. Toen eenmaal het liefdegevoel was ontwaakt, kon dat niet meer onderdrukt worden door een met liefde waargenomen werkkring als eenig levensdoel. Er was een onrust over mij gekomen, die op bedenkelijke wijze invloed kreeg op mijn geestesleven. Toch wilde ik mij daaraan niet onderwerpen. Ik wilde vrij en onafhankelijk blijven, om de taak die op mij rustte, naar mijn beste weten en kunnen te volbrengen. Daarom nam ik mij ernstig voor, strijd te blijven voeren tegen mijn innerlijke verlangens, en daarbij prentte ik mij in, dat onder de gegeven omstandigheden een huwelijk mij evenzeer onbevredigd zou laten.

 

***

 

In het voorjaar van dat jaar, 1884, had ik twee ernstige patiëntjes gehad, meisjes van 12 en 14 jaar. Die kinderen, uit een rijke koopmansfamilie te Amsterdam, waren vriendinnetjes geworden. Haar vader was ook ziek geweest en nu zou hij, door zijn vrouw vergezeld, op raad van zijn geneesheer voor een badkuur naar Kissingen gaan. Ik zou het toezicht blijven houden op de beide kinderen en hen in het begin van Augustus naar Luzern brengen, waar de ouders na afloop van de badkuur zich ook heen zouden begeven. Daar was ik uitgenoodigd de gast van de familie te zijn. Met eenig voorbehoud nam ik de uitnoodiging aan. Wel zou ik de meisjes naar Luzern brengen en een of twee weken bij hen blijven, maar daarna wilde ik vrij zijn, om op eigen gelegenheid nog eenigen tijd in Zwitserland rond te trekken.

In de tweede week van mijn verblijf in Luzern, maakte

ik kennis met drie Engelschen, een broeder met twee zusters, die van plan waren om een voetreis te maken door een deel van Zwitserland. Wij kwamen overeen dat ik mij bij hen zou aansluiten. Toen ik kort daarna op een schemeravond aan het Luzernermeer alleen heen en weer wandelde, zag ik op een terugkeerend stoombootje eenige heeren en onder hen herkende ik Gerritsen! Hij had ook mij opgemerkt. Het was niet toevallig dat hij in Luzern opdook, want in Amsterdam had hij mijn adres vernomen. Toen ik hem vertelde van de drie Engelschen met wie ik over een paar dagen een voetreisje ging maken, vroeg hij of ik er iets tegen had indien hij verzocht zich te mogen aansluiten. Daartegen had ik geen bezwaar en de zaak kwam in orde. Op den bepaalden dag ging ons vijftal op weg. We hadden afgesproken geen al te groote tochten te maken. We zouden ons den tijd gunnen om eens een zijweg in te slaan, of op een mooie plek wat blijven peinzen en praten, en we zouden alle eentonige gedeelten afleggen per spoor, op een stoomboot of met een voertuig. Het reisplan was, om van Luzern over de Brünig naar Meiringen en Brienz te wandelen, van daar naar Spiez, Kandersteg, en dan de Gemmi over naar Leuk. Dan zouden we de Rhône volgen tot Martigny en van daar naar Chamonix trekken.

Toen we op zekeren avond over de Gemmi in Leukerbad (Loèche-les-Bains) waren aangekomen en daar alleen zouden overnachten, maakte ik eenige bezwaren. Deze badplaats en de geneeswijze die er werd toegepast, interesseerden mij buitengewoon. Op uitnoodiging van den vriendelijken geneesheer, besloot ik hier in Leukerbad twee dagen alleen achter te blijven, waarna ik des avonds van den tweeden dag de overigen per spoor weer zou inhalen en mij bij hen voegen. Dit program werd precies uitgevoerd, maar toen ik aan het bepaalde station uitstapte, vond ik op de afgesproken plaats alleen Gerritsen. Hij vertelde dat onze Engelsche vrienden naar Martigny waren doorgereisd, om vandaar over Parijs huiswaarts te keeren.

Wat zouden wij nu doen? Zouden we het reisplan samen voortzetten en de gevolgen daarvan aanvaarden? Den volgenden dag zouden we tot een besluit komen.

Een wettig huwelijk, daarover waren we het eens, was voor ons beiden buiten kwestie. Een vrij huwelijk, waarbij wij elk onze volle vrijheid zouden behouden en economisch onafhankelijk van elkander zouden zijn, waarbij wij zelfs afzonderlijk zouden blijven wonen, daartegen konden alleen begrippen van conventie bezwaren in den weg leggen. Als twee volkomen vrije menschen, konden we, door het leven naar eigen overtuiging te regelen, alleen ons zelf dienen of schaden. Ons verbond zou berusten op een beproefde vriendschap, op wederzijdsche waardeering en groote overeenstemming in levensopvatting.

De bezwaren die er tegen waren aan te voeren, konden niet opwegen tegen de voordeelen die het verbond voor ons zou meebrengen, en daarbij in de eerste plaats verhoogd levensgeluk. We kwamen overeen alle groote en kleine vacanties samen door te brengen en verder ons leven weder te volgen als vroeger. Nooit heeft ook maar één oogenblik het gevoel mij bekropen, dat ik door ons leven op deze wijze in te richten, geen hoog zedelijk standpunt had ingenomen. Integendeel waren wij beiden overtuigd dat huwelijken in de toekomst op deze wijze behoorden te worden aangegaan en dat daarmede de kans zou worden geopend dat zij ook op den duur gelukkig zouden zijn.

In het laatst van 1885 en het begin van 1886 werd bij Gerritsen de wensch steeds sterker om Amersfoort te verlaten en zich te Amsterdam blijvend te vestigen. Die wensch werd versterkt omdat hij zich liefst van de handelszaken wilde losmaken, en zich naar zijn neiging meer in wetenschappelijke richting ontwikkelen.

Samen zochten wij toen te Amsterdam een voor hem geschikte woning. Ik huurde zijn dienstpersoneel en volgens onzen gemeenschappelijken smaak werd het huis ingericht. Ampel bespraken we toen of we niet tot samenwonen zouden overgaan. Daarvan echter werden we terug

gehouden door mijn vrees dat, door het zoo openlijk trotseeren van de publieke opinie, mijn medische praktijk zou worden geschaad en ik daardoor mijn economische onafhankelijkheid zou verliezen. Dit deden we dus niet, maar doordat we nu in elkaar's nabijheid woonden, werd ons leven inniger. Er ging geen dag voorbij of we wisselden ten minste een briefje.

Gedurende de beide eerste jaren van zijn verblijf te Amsterdam, volgde Gerritsen aan de Universiteit de colleges in staatsrecht en staathuishoudkunde, en altijd kon ik er op rekenen dat hij mij van alles wat hem wetenswaardig leek, geheel op de hoogte bracht. Toen hij in 1888 met enkele andere vooruitstrevende mannen den Radicalen Bond oprichtte, de eerste politieke partij welke het vrouwenkiesrecht in haar program opnam, is mijn invloed daaraan natuurlijk niet vreemd geweest. In die partij werden, evenzeer voor de eerste maal in ons land, onder dezelfde bevoegdheden als de mannen, ook vrouwen als leden opgenomen.

In het voorjaar van 1890 ging Gerritsen voor drie maanden naar Parijs met het tweeledig doel om daar colleges te volgen in économie politique en financiewezen, en zich tegelijk meer bedrevenheid eigen te maken in het gebruik van het Fransch. Bij het nalezen van de brieven uit dien tijd, waarin hij mij op de hoogte bracht van alles wat hij zag en ondervond, werd ik getroffen door een eenvoudige mededeeling die ons thans, in den tijd van druk autoverkeer, vreemd en zelfs naïef moet toeschijnen. In een brief van 19 Juni 1890 lees ik het ongehoorde feit: ‘Gisteren hebik onder de honderden rij tuigen in de Champs Elysées er een gezien zonder paard! Dat is nu wel geen wonder, maar als ik er bijvoeg dat het niettemin voortbewoog, ongeveer met denzelfden spoed als andere rijtuigen met een paard in draf, wat zeg je dan? Het was een rijtuig in den vorm van een groote tilbury. Hier noemden ze het een charette. Er zaten twee heeren in, waarvan de een stuurde met een lang roer dat bevestigd was aan een

voorwiel. Het werd voortbewogen door stoom. De kleine machine was aangebracht onder het rijtuig. Zij gaf geen rook en maakte geen geraas. Een aardige uitvinding, niet? Wie weet wat de electriciteit ons op dit gebied voor wonderen brengen zal!’

Kort nadat Gerritsen uit Parijs was teruggekeerd, maakte ik mij gereed om naar Berlijn te gaan om deel te nemen aan een internationaal geneeskundig congres. Die reis was voor mij nog byzonder aantrekkelijk omdat ik daar zeer waarschijnlijk mijn vroegere medische vrienden uit Engeland zou ontmoeten, ongerekend verschillende beroemdheden uit andere landen. Die verwachting is ook vervuld en nog tegenwoordig heb ik de aangenaamste herinneringen aan dat congres en aan alles wat daaraan was verbonden, behouden.

Door dat verblijf in Parijs en mijn reis naar Berlijn, zagen Gerritsen en ik elkander in vele maanden slechts zelden, al onderhielden we dan ook onze innige verstandhouding zooveel mogelijk door een drukke correspondentie. Ook werd het leven van Gerritsen veronaangenaamd door voortdurende moeilijkheden met zijn personeel. En daarbij kwam mijn steeds sterker wordend verlangen naar het moederschap. Al die redenen bij elkander leidden er toe, dat wij in den winter van 1890-'91 tot de overtuiging kwamen dat we ons leven anders moesten inrichten. De vraag was en bleef niettemin hoe wij onze manier van leven zouden wijzigen? Weer overwogen we om, zonder een wettig huwelijk te sluiten, samen te gaan wonen. Maar zou ik dan durven gehoor geven aan den drang naar het moederschap en misschien een kind ter wereld brengen dat de nadeelen zou moeten dragen van ons handelen in strijd met de gangbare begrippen van moraliteit? En ten andere, zou Gerritsen, die steeds sterker lust gevoelde om in het politieke strijdperk te gaan, daarbij geen moeilijkheden ondervinden indien hij niet wettelijk gehuwd was?

Och, hoe nietig en klein lijken mij al die bezwaren in

het licht van den tegenwoordigen tijd! Waarom niet moedig voortgezet wat zoo fier was begonnen?

In den zomer van 1891 besloten we samen een groote vacantie door te brengen en dan tot overeenstemming te komen. We gingen over Parijs en St. Malo naar Jersey om dan over Guernsey en Londen terug te keeren. Op onze lange wandelingen, waarbij wij de beide heerlijke eilanden met hun verrukkelijk klimaat bijna geheel doorkruisten, hadden we ruimschoots gelegenheid om plannen voor de toekomst te maken. We overwogen het voor en tegen van trouwen en niet-trouwen, van samen of nietsamen wonen, totdat we ten slotte de ware oplossing meenden te hebben gevonden door het volgende besluit. Wij zouden samen gaan wonen, een wettig huwelijk aangaan, maar voor het overige vrij en onafhankelijk van elkander leven. Daartoe zou ik mijn eigen naam blijven voeren, mijn praktijk vervullen als te voren en in het bezit blijven van mijn eigen vermogen en verdiensten. In onze gemeenschappelijke woning zouden onze appartementen gescheiden zijn. Alleen eetkamer en salon zouden gemeenschappelijk bezit worden. Ieder zou zijn eigen kamers meubileeren. Aan het einde van het jaar zouden de kosten van het huishouden worden opgeteld en daarvan zou ieder de helft betalen. Kleeding, boeken en andere persoonlijke uitgaven, zou ieder voor zichzelf bekostigen. Voorts zouden we natuurlijk zoo streng mogelijke huwelijksche voorwaarden maken. Op die wijze, meenden we, zou ieders vrijheid ook in het huwelijk gewaarborgd zijn.

Toen wij het over deze voorwaarden eens waren geworden, wilden we onze plannen ook zoo spoedig mogelijk tot uitvoering brengen. Zoodra we te Amsterdam terug waren, begonnen we uit te zien naar een geschikte woning. Het was echter niet zoo gemakkelijk om er een te vinden die aan al onze eischen voldeed. Toen het ons niet vlug genoeg ging, besloten we een huis te koopen, dat door verbouwing en vertimmering geschikt kon worden gemaakt. Het gewenschte perceel werd eindelijk gevonden

in de Tesselschadestraat, dat later het hoekhuis van die straat en de Roemer Visschersstraat is geworden. In dat huis hebben we samen gewoond tot Gerritsen's dood en ik daarna nog alleen tot 1911.

De vertimmering en het in orde brengen van de woning duurde veel langer dan ons lief was en eerst in April 1892 konden we het huis betrekken. Om ons zooveel mogelijk te onttrekken aan ongewenschte inmenging, hebben we de dagen tusschen ondertrouw en huwelijk te midden van onze vrienden in Londen doorgebracht.

Hoewel de wethouder die ons huwelijk wettigde een toespraak hield, welke er op was ingericht om twee zulke radicale elementen met de wettelijke actie te verzoenen, kon dit toch niet verhinderen dat er verontwaardiging op mijn gezicht was te lezen, toen ik de belofte van gehoorzaamheid moest afleggen. Steeds heb ik daarna, waar zich de gelegenheid aanbood, in woord en geschrift geijverd om die belofte van gehoorzaamheid uit de wettelijke bepalingen omtrent het huwelijk te verwijderen. Die belofte is reeds lang uit den tijd. Zij doet de mannen die ze in het huwelijksformulier neerschreven en zij die haar blijven handhaven, van een zeer bedenkelijke zijde kennen. In het huwelijk, zelfs in de meest conservatieve gezinnen, is van ‘gehoorzaamheid’ der vrouw in werkelijkheid nooit sprake geweest. Ieder weet maar al te goed, hoe de mannen waar zij meenen gehoorzaamd te worden, op allerlei manieren bij den neus worden genomen. Waarom dan nog maar altijd, op zulk een voor vele menschen gewichtigen dag, een belofte te laten uitspreken die een leugen inhoudt?

In September 1893 konden wij ons eerste kind verwachten. Met groot verlangen werd het tegemoet gezien. Nog in het begin van de zevende maand verrichtte ik een zware forcipale verlossing bij eene patiënte, en tot den laatsten dag van mijn zwangerschap bleef ik mijn consultatieve praktijk vervullen, maar toch kon ik genoeg vrije oogenblikken vinden om zelf het kinderuitzet te maken.

In Januari 1893 was Gerritsen in het district Leeuwarden candidaat gesteld voor de Tweede Kamer. Hij was daar de eerste candidaat van den nog jongen Radicalen Bond en hij stond er tegenover den in Friesland bekenden liberalen candidaat J. Troelstra, de vader van den sociaaldemocratischen leider Mr. P.J. Troelstra, die toen echter nog studeerde aan de Universiteit te Groningen. Het was een zware verkiezingscampagne waarvoor de sprekers van de radicale partij allen in het gareel kwamen. Avond op avond werden er vergaderingen gehouden, dan hier dan daar in het district. Hoe laat Gerritsen van zulke bijeenkomsten, meest nog na een urenlangen rit in een rijtuig, ook te Leeuwarden terugkeerde, nooit verzuimde hij vóór het naar bed gaan, mij nog even een briefje te schrijven om mij van den stand van zaken op de hoogte te brengen. Geen wonder dat door de hulp van zulke jonge, met frissche idealen bezielde medewerkers, het pleit in Friesland werd gewonnen. Als de eerste radicale afgevaardigde kon Gerritsen in de Kamer optreden.

Ondanks die drukte van den verkiezingstijd heb ik toch geen enkel briefje van Gerritsen ontvangen, of op de een of andere wizje bevatte het iets over de blijde verwachting en legde het ondubbelzinnige getuigenis af hoezeer die naderende gebeurtenis ons beider gedachten steeds bezig hield en vervulde.

Het kindje waarnaar we zoozeer hadden verlangd, heeft slechts één dag mogen leven. Door een fout van den accoucheur bij de geboorte, was het geen langer leven beschoren. Hoezeer ons deze slag heeft getroffen, kan ik niet neerschrijven. Jaren heb ik noodig gehad om het verdriet te boven te komen. En toch heb ik later, wanneer ik terugdacht aan dien droevigen tijd, mij gelukkig gerekend dat ik, al was het dan ook maar voor eenen dag, de moederweelde heb gekend, de emoties heb gehad die het in de armen voelen van een eigen kind opwekken.

 

***

 

We hadden ons leven weder ingericht als voorheen.



illustratie
dr. aletta h. jacobs en mrs. carrie chapman catt met een groep van vrienden uit alle provinciën van zuid-afrika in natal, vóór zij zuid-afrika verlieten


Ieder wijdde zich aan eigen arbeid. Zooveel ons werk het toeliet, gebruikten wij de hoofdmaaltijden samen, maar voor de rest van den dag zagen we elkander maar zelden. Alleen wanneer ik mij, bij goed weer, tegen half vier vrij kon maken, vergezelde ik Gerritsen op een van zijn vele tochten naar de haveninrichtingen, voor welke hij met voorliefde werkte en waar hij vele verbeteringen wist aan te brengen. Op andere dagen ging ik met hem mee op een inspectietocht naar een van de vele stedelijke inrichtingen voor armenzorg. Wandelend doorkruisten we verschillende nieuwe wijken en de achterbuurten, zoodat Gerritsen, die immers geen geboren Amsterdammer was, toch in den Raad blijk kon geven dat hij de stad door en door kende en op de hoogte was van alles wat Amsterdam aanging.

In iedere groote of kleine vacantie gingen we samen op reis. In het eerst waren het grootendeels voetreizen, maar van 1894 af maakten we bij voorkeur gebruik van onze rijwielen om ons eigen land en het buitenland goed te leeren kennen. Wij hadden daarbij de gewoonte om op reis aanteekeningen te maken en die ook uit te werken en in druk te geven als ‘Reisbrieven’. Dikwijls bleven ze in portefeuille en dienden ons dan tot inlichting om sociale toestanden, wetten en gebruiken in ons land met die van andere landen te vergelijken. We bezochten immers zelden een land of een streek alleen voor het natuurschoon, het was ons meer te doen om kennis over land en volk te vergaren. Bij het trekken door een dorp of een stadje hielden we gesprekken met de bewoners en dikwijls is het ons gebeurd dat we daardoor veel wetenswaardigs vernamen en nuttige introducties kregen. Zulk een vluchtige kennismaking leidde niet zelden tot langdurige briefwisseling en zelfs tot werkelijke vriendschap.

Toen we het rijwiel als middel van vervoer gingen gebruiken, waren we lid geworden van den internationalen wielrijdersbond. Dat verschafte ons groot gemak voor

introducties en inlichtingen, want we verzuimden nooit om in elke plaats den daar gevestigden consul van den bond op te zoeken. In den regel waren die heeren vriendelijke en ontwikkelde menschen, die ons alle gewenschte inlichtingen verstrekten.

We gingen 's morgens reeds vroeg op weg, om nog in de ochtenduren in de plaats die we wilden bezoeken, een fabriek, een inrichting van onderwijs, een museum of de een of andere sociale instelling te bezichtigen. Als het bijzondere doel dat we op het oog hadden belangrijk genoeg was, bleven we een dag over, anders trokken we des middags weer verder. We zorgden er voor, des avonds tijdig ergens te belanden waar we konden overnachten, en gewoonlijk waren we dan niet te moe om beiden onze indrukken van den dag op te schrijven. We verdeelden dan het werk, zoodat Gerritsen het eene en ik het andere gedeelte van den dag beschreef. We raakten daarmee zoozeer vertrouwd dat de beschrijvingen direct bij elkaar aansloten, zoodat wanneer we het geheel in druk brachten, de lezer niet kon merken dat het relaas van twee handen kwam.

Op dergelijke manier bezochten wij Denemarken, Noorwegen en Zweden. Op verschillende tijden leerden we bijna heel Duitschland kennen, evenals een groot deel van Frankrijk, Engeland en Schotland, Zwitserland, Noord-Italië, Oostenrijk en Hongarije. Enkele van die tochten wil ik toch iets nader omschrijven.

Op zekeren dag vertrokken we met den trein naar Dresden, bleven daar een paar dagen om al fietsende de omstreken te bezichtigen, en toen begonnen we een grooten rijwieltocht door de Saksische Schweiz. Onze bagage, die uit slechts één koffer bestond, hadden we vooruit gestuurd naar Praag, terwijl we op onze fietsen alleen de voor een paar dagen noodige dingen medevoerden. Na Praag zochten we al spoedig onzen weg door het Bohemerwoud tot we de stad Linz aan den Donau bereikten, vanwaar we op een boot naar Weenen



illustratie
dr. aletta h. jacobs en c.v. gerritsen op den brennerpas




illustratie
woning in de tesselschadestraat waar c.v. gerritsen en dr. aletta h. jacobs gedurende hun huwelijk gewoond hebben


gingen. Hier bleven we een volle week, gingen eerst naar Stiermarken en vervolgens door het Salzkammergut naar Insbrück. Toen ging het over den Brennerpas naar Franzensfeste waar we zijdelings afdwaalden, den goeden weg verloren en na twee, voor wielrijders wanhopige dagen over ongebaande paden en met zeer primitieve logeergelegenheden, Belluno bereikten, waar we den trein naar Venetië konden nemen. Van hier trokken we naar Padua en Verona, vervolgens naar het Garda-meer en toen op de boot naar Riva. Daarna over Triënte naar Bozen, even een klein uitstapje naar Méran en andermaal over den Brennerpas naar Insbrück. De paar dagen die we nog over hadden, besteedden we om door het Mittelwald naar München te wieleren, en daar stapten we eindelijk in den trein naar Amsterdam. Voor deze reis hadden we ruim negen weken noodig gehad.

In denzelfden trant spoorden we een ander jaar naar Antwerpen en fietsten toen naar Gent, Kortrijk en Boulogne waarbij we alle bekende badplaatsen langs de kust bezochten, telkens een dag en een nacht stil blijvende, totdat we in Hâvre aankwamen. Van hier gingen we naar Honfleur en volgden toen de Seine om over Rouaan naar Parijs te gaan. In Rouaan echter troffen we weer een van die vriendelijke raadgevers van den internationalen rijwielbond, een advocaat die tegelijk een hartstochtelijk wielrijder was. Hij vertelde ons zooveel over het interessante Rouaan en de mooie omgeving, dat we besloten daar enkele dagen te blijven om met hem en zijne vrouw eenige uitstapjes te maken. Als we na die mooie tochten in de stad terugkwamen, werden we door het vriendelijke echtpaar op de hoogte gebracht van het dagelijksch leven van de Rouaansche bevolking. Deze aangename kennismaking heeft geleid tot een goede vriendschap en tot een jarenlange briefwisseling. Na ons bezoek aan Parijs namen we een grooten omweg waarbij wij over Nancy en Metz door Luxem-

burg naar Luik reden om vervolgens over Maastricht huiswaarts te keeren.

Nog één reis wil ik in het kort beschrijven, niet alleen omdat het een van onze grootste tochten is geweest, maar ook omdat er zulke aangename herinneringen aan verbonden zijn. Het was in den zomer van 1898. Steeds fietsende kwamen we den derden dag te Vlissingen aan gingen daar aan boord naar Engeland en vervolgens met den trein naar Londen. Toen we daar enkele dagen hadden rondgetoerd, gaven we gevolg aan een uitnoodiging van een ouden vriend, Dr. G.B. Clarke, om eenige dagen zijn gasten te zijn op zijn mooie landhuis in Surrey.

Ook deze vriendelijke gastheer was een verwoed wielrijder. Iederen morgen en middag maakten we onder zijn geleide mooie tochtjes in de omstreken en eenige dagen vergezelde hij ons ook op den grooten tocht naar Schotland, dien we ons hadden voorgenomen. We gingen uit Surrey over Windsor langs de Theems tot Oxford en vandaar naar Stratford-on-Avon, wereldvermaard als geboorteplaats van den grootsten Engelschen dichter. We logeerden er in het hotel Shakespeare, waar iedere kamer geen nummer droeg, maar den naam van een Shakespeare-drama. Toen trokken we naar Birmingham en bleven er enkele dagen, om in dit centrum van de Engelsche nijverheid kennis op te doen van de arbeidstoestanden. Daarop reisden we een paar uren per spoor, om een eentonige streek die ons niets bijzonders kon opleveren, te vermijden. Maar te Carnforth, aan het begin van het merendistrict van Cumberland en West-moreland, bestegen we weer onze rijwielen en zoo bereikten we nog denzelfden dag het lieflijk gelegen Windermere. Dit is de plaats waar de Londenaars gaarne hun week-end doorbrengen, vooral wanneer ze die kunnen uitbreiden met een vrijen Maandag. Nu was er juist zoo'n Maandagsche bank holliday op komst en het gevolg was dat we maar één nacht konden overblijven, omdat voor de drie volgende dagen in heel

Windermere alle slaapgelegenheden waren besproken. Den anderen ochtend vertrokken we daarom naar Keswick en daar bleven we een paar dagen om uitstapjes te maken. We wilden nu in één dag Glasgow bereiken, maar in Ecclefechan werden we door een stortregen overvallen en konden niet verder. We wisten wel dat dit de geboorteplaats was van Thomas Carlyle en dat hij op het nietige kleine kerkhof lag begraven, maar bij allen eerbied voor zijn nagedachtenis, betreurden we toch dat we genoodzaakt waren om in de eenige, primitieve, maar ten minste zindelijke herberg te overnachten. Toen het den volgenden dag nog plasregende, gingen we met den trein naar Glasgow. Hier en in de omgeving was zooveel te zien en te leeren, dat we er een week bleven en iederen dag uitstapjes maakten. Op een van deze kwamen we in het stadje Lanark met zijn vele spinnerijen. Het was een plaats die mij bijzonder belang inboezemde omdat Robert Owen er zijn socialistische proefnemingen had verricht.

Op een avond maakten we in ons hotel te Glasgow kennis met een vertegenwoordiger van de firma William Beard & Co., eigenaars van steenkolenmijnen te Bothwell. Toen hij vernam dat wij gaarne een kolenmijn wilden zien, noodigde hij ons uit bij hem te komen. Bothwell ligt ongeveer een half uur sporens van Glasgow. Bij wijze van voorbereiding vertoonde men ons teekeningen van de mijn met de verdeeling van schachten en gangen. Toen werden we in mijnwerkerspakken gestoken. Voor mij was een jongenspak gereed gelegd, maar ik moest toch de mouwen en de broekspijpen nog omslaan om me beter te kunnen bewegen. Mijn haren werden bedekt met een kap en waren daardoor, naar ik meende, goed afgesloten. We kwamen onder geleide van een goedigen meesterknecht, die steeds zijn best deed om ons in te lichten. Reeds het afdalen vond ik griezelig en het leek mij eindeloos lang vóór we het vereischte niveau op een diepte van 600 meter hadden bereikt. Na het gebruike-

lijke oponthoud onder een soort van klok, om aan den luchtdruk te wennen, begon de urenlange tocht dien ik nu niet in bijzonderheden zal beschrijven, omdat dit reeds dikwijls is geschied en omdat de kolenmijnen overal hetzelfde beeld vertoonen, een triestige combinatie van onheilspellende duisternis, moeilijke begaanbaarheid en een onmenschwaardig lijkenden, zeer zwaren en naar verhouding slecht betaalden arbeid. Kortom, het beeld dat Zola in zijn ‘Germinal’ op zoo aangrijpende manier heeft geschilderd. Van dat alles kregen we op den langen en moeizamen tocht door nauwe gangen, waar we dikwijls gebukt moesten loopen of zelfs op de knieën voortkruipen, een diep besef. Ik gevoelde diepe deernis met de zwoegende mijnarbeiders en niet minder met de arme paarden die gedoemd zijn om hun leven in de donkere diepte te slijten, zonder ooit het daglicht terug te zien. Graag wil ik bekennen dat ik, zwaar transpireerend van inspanning en door de hitte, op den duur doodmoe was geworden. Op het laatst bleef ons een extra sensatie niet gespaard, toen we een mijnwerker tot onzen geleider hoorden zeggen: ‘There's something wrong!’ Het bleek dat er een electrische kabel was gebroken en dat daardoor het geregeld oprijden van de kolenwagentjes in een deel van de mijn was gestremd. Tegelijk was de lift die ons naar beneden had gebracht, defect geraakt, zoodat we nog een eind verder moesten loopen naar een andere schacht.

Nooit heb ik met meer vreugde het daglicht begroet, dan toen wij dien middag, na vier uren in het duister te zijn geweest, eindelijk weer boven kwamen! In welken toestand van vervuiling kan ik nauwelijks beschrijven. Neus, mond, ooren en oogen zaten vol kolengruis en stof. Gelukkig wachtte ons ten huize van onzen gastheer een verfrisschend bad en daarbij bleek dat mijn haren, ondanks de beschermende kap, stijf zaten van het stof. Na een uur waren we naar het uiter-

lijk weer presentabel, maar nog dagen lang heb ik het gevoel gehad of mijn slijmvliezen nog vol zaten met gruis en stof.

Een bezoek aan een kolenmijn is, zelfs in ons land nu we in Zuid-Limburg een groot staatsbedrijf hebben, tegenwoordig geen zeldzaamheid meer, maar toen wij beiden te Bothwell afdaalden, kwam het ook in Schotland zeer zelden voor, dat een vrouw tegen zulk een tocht niet opzag en zich niet liet afschrikken door welgemeende waarschuwingen. In zooverre heb ik er nooit spijt van gehad, omdat ik een onuitwischbaren indruk heb behouden van het leven der mijnwerkers.

Nadat we van Glasgow uit een heele week op dergelijke manier goed hadden besteed, bestegen we weder onze rijwielen om door Inveraray naar Oban te gaan. Hier zouden we een paar dagen blijven, maar het was er vol badgasten, daarom besloten wij op een boot naar Fort William te gaan en van daar weder op de fiets naar Inverness. Van deze plaats reden we naar Gairloch en staken vandaar over naar het eiland Skye, dat in die dagen druk werd besproken, omdat de Crofters, de hutbewoners, er in opstand waren gekomen tegen de grondeigenaars. Om zijn mooie natuur is Skye overigens vermaard en wordt veel bezocht door Engelsche en Schotsche families.

Een rijwieltocht van Inverness naar Gairloch vordert eenige dagen. Den tweeden dag na ons vertrek hadden we veel last van regenbuien, zoodat we telkens ergens moesten schuilen. Eindelijk dachten we door snel te rijden het dichtst bijzijnde hotel nog wel te kunnen bereiken, maar toen we een goed eind op weg waren, brak er weer een plasregen los. 't Was al bijna zeven uur en er was geen huis in zicht. We zagen alleen een klein kerkje. Daar gingen we heen om te vragen of er misschien niet ver af een spoorweghalte was. Toen we daarop aan de pastorie aanklopten, werden we vriendelijk ontvangen door den ongetrouwden predikant

en zijn huishoudster. Zij zeiden dadelijk dat we onmogelijk verder konden. De dominee zeide dat indien ik de huishoudster wilde helpen om een kamer in orde te brengen, en als we het met een eenvoudig maal voor lief wilden nemen, we gerust konden blijven. Natuurlijk namen we dat gaarne aan. Onder het avondeten had ik op een tafeltje een schaakspel zien staan. Het bleek dat de predikant een groot schaakliefhebber was. Terwijl Gerritsen na den eten mocht snuffelen in de bibliotheek van den ouden heer, speelde ik een partij schaak met hem en het gevolg was, dat we eerst na middernacht naar bed gingen. Den volgenden morgen waren we reeds vroeg reisvaardig, maar de huishoudster kwam ons vertellen dat we niet weg mochten. De dominee was al voor dag en dauw uitgegaan om een paar konijnen te verschalken voor een lekker maal, en in geen geval konden we vertrekken vóór zijn eerwaarde terug was. Toen hij thuis kwam smeekte hij ons letterlijk om nog een paar dagen te blijven. Het was blijkbaar zoo goed bedoeld, dat we besloten althans dien eenen dag nog zijn gasten te blijven. Zoo kregen we een kijkje in het leven van een Engelschen dorpspredikant. 't Leek ons niet erg benijdenswaard.

Toen we van het eiland Skye in Gairloch waren teruggekeerd en van daar weer naar Inverness reden, kozen we een andere route dan de vorige. Uit Inverness zijn we toen eerst naar Aberdeen gereden en vandaar langs de Dee naar Braemar. In Ballater brachten we een bezoek aan de hoeve Ballaterach, waar Byron zijn jonge jaren heeft doorgebracht en waar Mary Robertson, de dochter van den pachter, het voorwerp is geweest van zijn eerste liefde. Aan die idylle dankt men eenige mooie gedichten. De hoeve was sedert dien tijd echter geheel veranderd.

Braemar, waar Koningin Victoria haar zomerverblijf had, loonde de moeite van een bezoek. Van hier uit moesten we over twee moeilijke bergpassen om ons

volgende doel te bereiken. 's Morgens vroeg vertrokken we van Braemar bij het prachtigste weer, maar toen we den eersten bergtop hadden bereikt, zaten we in zulk een dikken mist, dat we geen meter voor ons uit konden zien. Die mist was bovendien koud en nat, zoodat onze kleeren doorweekt waren. Wat nu te doen? Even te voren hadden we aan den weg een armoedige hut gezien, de eenig zichtbare menschelijke woning. We slaagden er in om die hut weer te vinden. De bewoners waren twee, meer dan 70-jarige zusters, die ons liefderijk verwelkomden. Er werd een vuurtje gemaakt van takkebossen, waarbij we onze natte kleeren konden drogen. Deze vrouwen van goeden stand hadden betere dagen gekend en toen die voorbij en zij niet meer in staat waren om in eigen onderhoud te voorzien, had de familie haar op een koopje in dit eenzame oord onder dak gebracht. Toen we hier een paar uren hadden gezeten en het weer niet in het minst was veranderd, leek het ons onmogelijk om in dit schamel verblijf langer te blijven. We vroegen of het niet mogelijk zou zijn om in de omgeving een herberg of een ander huis te bereiken waar we konden overnachten. Toen is een van de oude dames met ons meegegaan om ons den weg te wijzen naar het achter hare woning gelegen huis van den jachtopziener. Onze rijwielen lieten we achter. De jachtopziener was niet thuis, maar we werden ontvangen door zijn zuster en dat ging op een echt Schotsche manier, stroef en knorrig. Zoo iets hadden we echter al dikwijls meegemaakt en lieten er ons niet door afschrikken. Het was altijd beter gemeend dan het leek. ‘Kom maar binnen,’ zei de zuster, ‘ik zal wel thee voor jullie zetten, maar ik hoop dat het weer gauw opklaart zoodat jullie verder kunt gaan.’ Spoedig stond er een goede Engelsche thee met brood, kaas en eieren klaar, het houtvuur knapte lekker en kort daarna zat Betsy Wallace, zoo heette onze gastvrouw, gezellig met ons te praten, precies of we oude kennissen waren.

Na eenigen tijd kwam ook de broer thuis, een goedhartige, flinke man, die onmiddellijk zeide dat we er goed aan hadden gedaan om bij hen aan te kloppen, want op onzen verderen weg zouden we over een langen afstand geen huis meer hebben gevonden, en bovendien was een eind verder een gevaarlijke bocht.

Tegen vijf uur klaarde het een beetje op. We vroegen den jachtopziener wat we nu zouden doen, onzen tocht voortzetten of naar Braemar terugkeeren. Hij ging naar buiten om poolshoogte te nemen en kwam terug met de uitspraak dat we moesten blijven. Het weer was niet te vertrouwen en of we het een of het ander deden, in beide richtingen liepen we gevaar een ongeluk te krijgen. Nu werd in de ‘mooie kamer’ een veldbed gespreid en 's avonds aten we met broer en zuster het avondmaal, dat bestond uit gestoofde aardappelen en slappe koffie. Maar welk een gezellige prater was de vriendelijke jachtopziener! Den heelen avond vertelde hij ons bijzonderheden en anecdoten uit het Schotsche boerenleven. Toen we den volgenden ochtend met mooi en helder weer vertrokken, waren onze fietsen versierd met bossen bloeiende witte heide. Die was Betsy in de vroegte gaan zoeken. Dat bracht geluk aan, zeide zij hartelijk. Van betaling voor hun gulle gastvrijheid wilden broer noch zuster hooren, en toen ik vroeg of ik dan niets kon doen om blijk van erkentelijkheid te geven, zeiden ze dat zij het prettig zouden vinden als we hun nu en dan eens iets schreven, om hun te toonen dat we hen niet waren vergeten. Nu, dat heb ik ook gedaan. Vele jaren achtereen heb ik Betsy en haar broer met Kerstmis een kleine attentie gezonden, iets waarmee ik dacht hen genoegen te doen. Dan volgde er altijd een kort, stroef briefje als antwoord. Het heeft zoo lang geduurd tot hetgeen ik zond als ‘onbestelbaar’ terugkwam.

Na dit avontuur bezochten we nog de Trossacks, waar we uitstapjes maakten naar en over verschillende meren, en daarna reden we over Stirling naar Edinburg

waar we eenige dagen doorbrachten. Wel hadden we eerst plan om al fietsende naar Londen te trekken, maar daarmee was toch te veel tijd gemoeid. In Edinburg hebben we dus onzen rijwieltocht geeindigd en zijn met trein en boot over Londen naar Amsterdam teruggekeerd.

 

***

 

In Juli 1899 zou in Londen het groote internationale Congres van vrouwen worden gehouden, het eerste in Europa. Het was het tweede Congres van den Internationalen Vrouwenraad, die tegelijk met het eerste Congres, in 1893, in Noord-Amerika was opgericht. Maanden te voren had ik mij verheugd in het vooruitzicht kennis te maken met vele vrouwen uit verre landen met wie ik al jaren had gecorrespondeerd. Iederen keer wanneer ik weer een brief kreeg met de vraag: ‘Zal ik u in Londen zien?’ ging mijn hart open en heerlijk vond ik het daarop toestemmend te kunnen antwoorden. Mijn vreugde over het feit dat ik al die vrouwen uit verschillende landen bijeen zou zien, allen evenals ik strevende naar verheffing van de vrouw en verbetering van haar maatschappelijke, politieke en economische positie, werd nog verhoogd doordat Gerritsen mee zou gaan om ook aan het Congres deel te nemen. Ik mag er dadelijk bijvoegen, dat hij een der zeer enkele mannen is geweest die een spreekbeurt op het Congres hebben vervuld.

Vele Londensche families hadden de vreemdelingen gastvrijheid aangeboden, meest op een zoo heusche manier dat een weigering niet mogelijk was. Zulk een uitnoodiging ontving ik van Mrs. Herbert Samuel voor de heele Congresweek, natuurlijk ook voor mijn echtgenoot. De jonge man die ons op een morgen aan Liverpool Station kwam afhalen, hielden we, misleid door zijn jeugdig uiterlijk, voor den zoon van onzen gastheer. Toch was hij het zelf, Sir Herbert Samuel, de man die later in het politieke leven een bijzondere rol zou spelen,

dezelfde die de eerste Gouverneur zou worden van Palestina, wat hij heden nog is. (Over deze aangename kennismaking heb ik trouwens hiervóór, op blz. 99, reeds een enkel woord geschreven).

Mijn eerste ontmoeting met vrouwen als de toen reeds 80-jarige Miss Susan B. Anthony uit Amerika, met de predikante Anna Howard Shaw, Mrs. Emmeline Wells - weduwe van een der eerste Mormonen, die jaren lang Gouverneur van Utah is geweest, - met Baronesse Alexandra von Gripenberg uit Finland, de twee Russinnen Madame Anna de Philosofoff en Dr. Kozakevitch Stevanofsky, verscheidene vrouwen uit Canada, Australië en Nieuw-Zeeland, - wekte bij allen de duidelijk uitgesproken verwondering op, dat ik nog zoo jong was. Wel telde ik reeds 45 jaar, maar toen de oude Miss Anthony mij in haar armen nam en hartelijk kuste, zeide zij: ‘How can it be that you are the same woman of whom I have heard so many, many years already!’ Hetzelfde hoorde ik telkens van velen met wie ik nu eerst persoonlijk kennis maakte.

Op een van de eerste groote diners waartoe verscheidene deelgenooten aan het Congres waren uitgenoodigd, was ik geplaatst tusschen Beatrice Harraden, de ook in ons land door haar boek ‘Ships that pass in the night’, bekend geworden Engelsche schrijfster, en de Amerikaansche schrijfster Mrs. Charlotte Perkins Stetson. Deze laatste had juist haar belangrijke werk, ‘Women and Economics’ voltooid, waarvoor de Fabian Society in Londen haar het eerelidmaatschap had aangeboden. Eenige jaren te voren trouwens was zij reeds in Californië met goud bekroond voor een verhandeling over de arbeidersbeweging. Nog vóór het diner was afgeloopen, had Mrs. Perkins mij al gevraagd of ik haar nieuwste werk in het Nederlandsch wilde vertalen. Toen ik toestemmend antwoordde, kreeg ik nog denzelfden avond van haar een schriftelijke opdracht daartoe. Juist een jaar later, in Juli 1900, kon ik de vertaling van het boek van

Charlotte Perkins Gilman (haar nieuwe schrijversnaam nadat zij gescheiden was van den heer Stetson en met den heer Gilman hertrouwd), getiteld: ‘De Economische toestand der vrouw’, verschenen bij Tjeenk Willink te Haarlem, het Nederlandsche publiek aanbieden. Ondanks de zeer waardeerende beoordeeling die het in vele bladen en tijdschriften ten deel viel, is van dit boek ten onzent niet voldoende notitie genomen. Toch ‘raakt het een levenskwestie van de tegenwoordige maatschappij’ (Alg. Handelsblad van 23 Dec. 1900), omdat het een krachtig pleidooi is voor de economische onafhankelijkheid der vrouw in het huwelijk, van een zedelijk, economisch en eugenetisch standpunt.

Nog eenmaal, een tiental jaren later, heb ik tijd besteed aan het vertalen van een boek, ‘Woman and Labour’ door de geniale en sympathieke Olive Schreiner geschreven. Het moge dan wetenschappelijk niet op één lijn staan met het boek van de Amerikaansche schrijfster, het behandelt toch van sociologisch en ethisch standpunt hetzelfde onderwerp en kan dus als een aanvulling daarvan beschouwd worden.

Onder de vele feestelijkheden waarmede dit, nooit geëvenaarde Congres gepaard ging, staat helder gegrift in mijn geheugen, de begroetingsavond in Stafford House, waar de Hertogin van Sutherland en Lady Aberdeen de gasten ontvingen. Verder ook het prachtige tuinfeest in Gunnersbury Park, waar de Ladies de Rothschild gastvrouwen waren. Voor dit laatste feest stonden extratreinen de gasten ten dienste en rijtuigen die hen van en naar de stations reden. Ook heb ik het voorrecht gehad tot de genoodigden te behooren van Sir Richard Temple, die twee opeenvolgende weken een twaalftal personen had geinviteerd om het week-end door te brengen op zijn prachtig buitengoed, ‘The Nash’ bij Worcester. Verder zal ik niet gewagen van de overige ontspanningen welke de deelneemsters werden aangeboden. Zij waren zoo talrijk dat iedereen in beslag

was genomen door lunches en diners, ja zelfs waren er ‘ontbijt-partijen’. Alleen wil ik nog opmerken dat op al mijn invitatiekaarten achter mijn naam was bijgevoegd: ‘and husband’ of anders: ‘and Mr. Gerritsen’ en dat mijn man in de meeste gevallen van die toevoeging gaarne gebruik heeft gemaakt.

Toen we in Amsterdam terug waren en aan vrienden en kennissen van het Congres vertelden, zeide Gerritsen eens, dat het hem op het Congres duidelijk was geworden, hoe het een fiere vrouw te moede moest zijn wanneer zij haar leven lang nooit haarzelf mocht wezen, maar altijd beschouwd werd als een aanhangsel van haar man. Gedurende al dien tijd in Londen was hijzelf niet anders geweest dan de man van Dr. Aletta H. Jacobs. Zulk een les moest iedere man maar eens krijgen - zeide hij - dan zouden de vrouwen met haar streven naar onafhankelijkheid wel beter begrepen worden. De ervaring die hij aldus in Londen had opgedaan, is voor Gerritsen niet afschrikwekkend geweest, want in 1904 heeft hij mij weer begeleid naar Berlijn, waar toen het volgende Congres van den Internationalen Vrouwenraad werd gehouden. Over dit congres zal ik echter niet meer uitweiden en alleen noteeren dat de Wereldbond voor Vrouwenkiesrecht daar vasten vorm heeft gekregen. Voor mij persoonlijk is dit Congres nog van bijzondere beteekenis geweest, omdat ik daar voor het eerst Mrs. Carrie Chapman Catt persoonlijk leerde kennen en vervolgens hare vriendin ben geworden; en omdat ik ook te Berlijn in nauwere aanraking kwam met de predikante Anna Howard Shaw, die mij tot haren dood een lieve vriendin is geweest.

 

***

 

Hier volgt nog iets ter illustratie van onze verhouding als man en vrouw, zooals Gerritsen en ik die opvatten.

Het ligt in de rede dat ik gebruik maakte van de gelegenheid die de Radicale Bond - later ook de Vrijzinnig-

Democratische Partij - aanbood, dat vrouwen onder dezelfde voorwaarden en met gelijke rechten als mannen leden konden worden. Niet alleen was ik de beginselen van de partij ten volle toegedaan, maar ik was overtuigd dat ik in haar midden goede propaganda zou kunnen maken voor betere levensvoorwaarden voor de vrouw. Daarom werd ik dus een werkzaam lid.

Gerritsen vervulde in de partij een leidende rol en daardoor was ik steeds op de hoogte van alles wat er aan de orde kwam. Niet lang nadat de radicale partij in den Vrijzinnig-Democratischen Bond was opgegaan, moest er een program worden vastgesteld, dat als richtsnoer zou dienen voor onze partijgenooten die zitting kregen in de vertegenwoordigende lichamen. Voor het opmaken van een concept-program werd een commissie gevormd en daarvan werd Gerritsen als voorzitter aangewezen. Ik had een levendige belangstelling voor dat ontwerp en binnenskamers leverde ik kritiek op sommige punten die mij niet ver genoeg gingen. Ook miste ik er een paar punten in. Ik trachtte Gerritsen te bewegen om daarin te voorzien, ten eerste door te bepalen, dat bij de benoeming van ambtenaren geen verschil van sekse mocht gelden, doch alleen op bekwaamheid en geschiktheid van de sollicitanten mocht worden gelet; en ten tweede, dat bij de benoeming van vrouwen ‘gelijk loon voor gelijke arbeidsprestatie’ in acht moest worden genomen.

Na eenigen tijd vertelde Gerritsen mij dat het conceptprogram was vastgesteld en dat mijn beide punten in de commissie geen genade hadden kunnen vinden. ‘En jijzelf?’, vroeg ik. Met een effen gezicht antwoordde hij: ‘Ik maak deel uit van de commissie en ik heb je het oordeel van de commissie verteld.’ Meer was er niet uit hem te krijgen.

De vergadering van de partij waarin het conceptprogram zou worden behandeld, om al dan niet geamendeerd te worden vastgesteld, zou te Amsterdam worden

gehouden. Ik peinsde op middelen om de twee punten die ik wenschte toch nog opgenomen te krijgen. Daarvoor was ik bij Gerritsen als raadgever aan het verkeerde kantoor. In de vergadering moest hij het program verdedigen in den vorm zooals het door de commissie was opgesteld. Hij kon mij den weg niet wijzen om mijn zin te krijgen, want hij zou daardoor zijn taak nog verzwaren en zelfs toen ik hem vroeg naar de argumenten op grond waarvan de commissie de bedoelde punten had verworpen, zeide hij dat hij niet mocht verklappen wat in de commissievergadering was verhandeld. Misschien hechtte ik te groote beteekenis aan het opnemen van de beide punten, maar zij lieten mij toch geen rust en ook de houding van mijn man prikkelde mij tot verzet. Op den avond vóór de vergadering vroeg ik hem of er nog tijd was voor het indienen van amendementen. Zeker, - was het bescheid - als ze dan maar vóór de opening op de bestuurstafel gedeponeerd waren.

Toen we den volgenden morgen samen naar de vergadering gingen, liet ik Gerritsen een couvert zien, zeggende: ‘Hier heb ik de amendementen die ik op de bestuurstafel ga leggen’. Toen zei hij: ‘Je moet maar weten wat je doet. Ik ga je heftig bestrijden!’ Dat klonk niet aanmoedigend, maar ik gaf het niet op.

Er waren in die dagen nog maar enkele vrouwen lid van den Vrijzinnig-Democratischen Bond. In deze vergadering was ik zelfs de eenig aanwezige.

Toen mijn amendementen aan de orde kwamen, vroeg de voorzitter zeer formeel: ‘Wenscht Dr. Jacobs haar amendementen nog toe te lichten?’ Mijn antwoord luidde dat de twee bedoelde punten geheel in de lijn van onze beginselen lagen en dus in het program niet mochten ontbreken. Daarom achtte ik toelichting feitelijk overbodig, maar indien er bezwaren werden aangevoerd dan zou ik mijn standpunt gaarne nader uiteen zetten. Nu, er kwamen bezwaren, eerst uit de vergadering en toen van de bestuurstafel. Het was Gerritsen, de voorzitter,

die met al de scherpte waarover hij kon beschikken, tegen het opnemen van de twee punten in vezet kwam. Ik vreesde het pleit te hebben verloren, maar ik deed toch mijn best om de aangevoerde argumenten te ontzenuwen, bezield als ik was door mijn overtuiging en door de beteekenis die ik aan het opnemen toekende. Met een kleine meerderheid behaalde ik tot mijn groote voldoening de overwinning.

Na afloop van de vergadering kwam Gerritsen naar mij toe en terwijl hij vertrouwelijk zijn arm op mijn schouder legde, zei hij lachend: ‘Ik feliciteer je met je overwinning!’ De heeren die er getuigen van waren, toonden zich verwonderd en een van de voornaamsten in de partij zei ronduit: ‘Ik ben werkelijk verbaasd dat zulk een openlijk verschil van meening op die manier wordt opgenomen!’ Men had blijkbaar gedacht dat ik een standje zou hebben gekregen omdat ik in het openbaar tegen mijn man was opgetreden. Wat kende men ons nog weinig! In een van de Amsterdamsche bladen stond den volgenden ochtend in het verslag van de vergadering een afkeuring over het gebeurde en daaruit putte het orgaan een argument tegen vrouwenkiesrecht. Nu kon men eens zien waar het heenging als de vrouwen zich met de politiek bemoeiden. Het leidde zelfs tot een openlijk conflict tusschen man en vrouw!

 

***

 

Gelijk in het voorgaande reeds is medegedeeld, is Gerritsen tot zijn dood lid geweest van den Gemeenteraad te Amsterdam, en van 1893 tot '97 lid van de Tweede Kamer. Bovendien was hij bij zijn dood nog lid van de Provinciale Staten van Noord-Holland en van 1899 tot 1902 is hij wethouder van de Handelsinrichtingen en het Armwezen geweest. Door de ernstige wijze waarop hij in al die colleges zijn taak opvatte en uitvoerde, en door ons innig samenleven, heb ik op maatschappelijk, wetgevend en uitvoerend gebied een leer-

school kunnen doorloopen als maar weinig vrouwen ten deel valt. Daardoor was ik ook in de gelegenheid om invloed uit te oefenen zoodra in een van die lichamen iets aan de orde kwam in verband met de belangen van vrouwen en meisjes. Het valt niet na te gaan of mijn inmenging werkelijk goeden invloed heeft gehad op de positie van de vrouwen, maar zij heeft mij de voldoening geschonken, dat ik op die wijze althans getracht heb daartoe iets bij te brengen.

In het bijzonder heb ik er mij over verheugd dat, toen Gerritsen wethouder was geworden, hem de leiding werd opgedragen van het Armwezen, waaronder ook ziekenhuizen, weeshuizen, instellingen voor ouden van dagen enz. waren begrepen. Daardoor heb ik indirect kunnen meewerken tot het verbeteren of opheffen van misstanden, welke ik in den loop der jaren in sommige van die instellingen had leeren kennen. Vooral de wijze waarop de zieke armen in de stad werden behandeld, eischte naar onze overtuiging een radicale hervorming. ‘Met werklust en werkkracht, met taaie volharding en moed,’ - zooals een der Amsterdamsche couranten na zijn dood van Gerritsen getuigd heeft, - begon hij al die instellingen, welke nog werden beheerd volgens verouderde opvattingen, te reorganiseeren volgens redelijke eischen en naar de toen doordringende opvattingen van gemeentezorg en van humaniteit. Bij die herschepping kon hij beschikken en steunen op de kennis van zaken welke wij beiden op onze vele tochten in het buitenland hadden opgedaan, omtrent het beheer van zulke instellingen volgens de moderne opvattingen, welke gelukkig ten onzent ook door een deel van de burgerij werden gehuldigd. Maar er zijn toch groote moed en volharding noodig geweest om de voorgenomen hervormingen door te zetten, want het stond bij voorbaat vast, dat bij elke instelling die aldus onder handen werd genomen, een sterken tegenstand was te wachten van bestuurders en belanghebbenden, hetzij uit wel begrijpelijke behoud-

zucht, hetzij uit eigenbelang. Hoe groot het verzet ook was, Gerritsen heeft zich bij het uitvoeren van zijn plannen nooit laten ontmoedigen, het prikkelde hem integendeel tot nieuwe inspanning om het doel te bereiken.

Ontmoedigend en ergerlijk alleen is de tegenstand geweest van de Amsterdamsche doktoren, toen Gerritsen de Geneeskundige Armenzorg aan een totale hervorming ging onderwerpen. Hoe konden zij zich op zulk een manier verzetten tegen het verbeteren van een toestand, welke onwaardig was voor de stad Amsterdam en voor de doktoren die in stedelijken dienst de geneeskundige armenpraktijk waarnamen? De eenige verontschuldiging die men voor hun houding nog kon aanvoeren, zou deze zijn, dat zij wellicht zich hebben geschaamd omdat niet reeds lang geleden uit hun eigen midden stemmen waren opgegaan om een einde te maken aan de onmenschelijke behandeling van de zieke armen. Nu moest een leek op medisch gebied komen om, zonder een hunner te ontzien wanneer hij te laken was, de geneeskundige armenzorg op humanitairen grondslag te vestigen.

De unfaire manier waarop de Amsterdamsche doktoren tegenstand voerden, het doet mij leed dit te moeten zeggen, heeft er niet weinig toe bijgedragen dat Gerritsen's gezondheidstoestand, die toen reeds te wenschen liet, ernstig werd benadeeld. Toen hij in den Raad het pleit had gewonnen en hij een medicus zocht om onder zijn leiding aan het hoofd van den dienst de hervorming uit te voeren, uitte de wraak van de medici zich op deze manier, dat zij zulk een druk uitoefenden op ieder die zich aanmeldde, dat niemand de sollicitatie durfde handhaven, uit vrees voor de moeilijkheden die zijn collega's hem in den weg zouden leggen. Het heele systeem werd door deze boycot bedreigd en het zou misschien zelfs schipbreuk hebben geleden, indien niet te elfder ure Dr. Menno Huizinga den moed had gehad om, de woede van de Amsterdamsche medici trotseerende, zich bereid te verklaren als directeur van den geneeskundigen dienst op te treden.

Toen Gerritsen enkele jaren later was gestorven, hebben alle bladen om strijd, als een van zijn belangrijkste verrichtingen, hulde gebracht ‘aan zijn hervorming van de geneeskundige armenzorg, een groote zegen voor de zieke armen.’

De verontschuldigende verklaring welke ik hierboven heb aangevoerd voor de houding van de Amsterdamsche medici, vindt steun in hetgeen in latere jaren over de geneeskundige armenzorg door medici gepubliceerd werd. Daarin wordt wel gezegd, dat Gerritsen aan de reorganisatie den stoot heeft gegeven, maar van de tegenkanting der toenmalige toongevende Amsterdamsche medici werd met geen woord gerept. Er staat gelukkig tegenover dat in een uitgaaf van den jongsten tijd, het Gedenkboek bij het 75-jarig bestaan van den Geneeskundigen Kring te Amsterdam, 21 Sept. 1923 Dr. L. Heijermans, de directeur van den Geneeskundigen Dienst aldaar, in een overzicht van de ontwikkeling van dien dienst, aan het initiatief van Wethouder Gerritsen in 1901 recht heeft laten wedervaren.

 

***

 

In het begin van 1904 begon Gerritsen's gezondheidstoestand, het zij dan slechts bij tusschenpoozen, bedenkelijke verschijnselen te vertoonen. Wanneer hij zich geneeskundig liet onderzoeken werd toch in geen enkel geval iets verontrustends gevonden. Hijzelf geloofde dat de verschijnselen alleen het gevolg konden zijn van overwerken. Hij stelde mij nu voor, om mijn praktijk voorgoed op te geven en gedurende langen tijd samen op reis te gaan. Dan zou hij eens in een geheel anderen gedachtenkring komen en op die manier zeker weder volmaakt gezond worden.

Het plan was zeer verleidelijk en het lokte mij vooral aan, omdat we een lange reis door Noord Amerika zouden maken om daar de sociale toestanden te leeren kennen.

Om in aanraking te komen met de Amerikaansche autoriteiten en ons de gewenschte introducties te verschaffen, besloten we bij wijze van uitgangspunt het eerst deel te nemen aan het Congres van de Interparlementaire Unie dat in Augustus van dat jaar, 1904, te St. Louis zou worden gehouden.

Het plan van de reis kreeg dus al vasten vorm, maar alvorens ik mijn praktijk zou neerleggen, wilde Gerritsen toch dat ik het jubileum zou vieren van mijn promotie tot doctor in de geneeskunde, 25 jaar geleden. De herinneringsdag was 8 Maart 1904 (door een vergissing van de feestcommissie werd de viering op 18 Maart bepaald). Gerritsen werkte er toe mede om het feit te herdenken, maar hij liet mij van de plannen geheel onkundig.

Er had zich een commissie van vrouwen gevormd en deze heeft er voor gezorgd dat de 8e Maart 1904 voor mij eenig en onvergeetlijk is geworden. Die commissie bestond uit de dames Th. P.B. Haver, J. van Buuren-Huys, Martina Kramers, W. Drucker, Schöffer-Bunge, Van Loenen-de Bordes en E. Kerlen. Van den vroegen ochtend af stroomden bloemstukken, telegrammen, brieven, binnen- en buitenlandsche bladen en tijdschriften onze woning binnen. Alles getuigde van het voor mij, en zooals nu bleek, ook voor anderen heuglijke feit. Vele oud-patiënten hadden de gelegenheid aangegrepen om mij tastbare bewijzen van dankbaarheid te geven, een aantal besturen van vereenigingen, waarbij die van arbeiders mij het meest welkom waren, gaven uiting aan hun vriendelijke en waardeerende gevoelens door brieven, verzen, telegrammen. Alle groote en kleine organen van de Nederlandsche pers hadden dien dag meer of minder uitgebreide levensschetsen van mij, soms nog vergezeld van persoonlijke herinneringen en indrukken. Enkele van deze gelegenheidsstukjes zal ik mij veroorloven hier te laten volgen.

In het ‘Sociaal Weekblad’ schreef Cornelie Huygens o.a.:

Weldra bleek, hoe groot een behoefte er bestond aan vrouwelijke geneeskundige hulp. Reeds van den aanvang af mocht zij zich in een goede praktijk verheugen, en deze breidde zich met den dag uit. Maakte dit - met het oog op de bij velen nog bestaande sterke vooroordeelen tegen eene ‘vrouwelijke dokter’ - wellicht veler verwondering gaande, vooral in een land welks schuwheid tegenover het vreemde en nieuwe bijna spreekwoordelijk is geworden, voor allen die Dr. Aletta Jacobs persoonlijk leerden kennen, was het raadsel spoedig opgelost.
Wie eenmaal die jonge vrouw met haar kalm, rustig optreden en tevens zoo vastberaden doortastend handelen aan het ziekbed hadden gadegeslagen, waren ten diepste overtuigd, dat zij, gehoor gevend aan den in hare jeugd onweerstaanbaren ziele-drang, hare ware roeping had gevoeld - dat zij als geneeskundige een terrein betrad, haar door haar geheelen aanleg als het ware aangewezen.
De geestkrachtige kalmte, die men bij dokters une grâce d'état kan noemen, verloochent zich bij haar geen oogenblik. Tot zelfs in de meest spannende oogenblikken blijft aan de sponde der kranken haar blik helder en onbevangen, haar hand vast, haar stem zacht en bemoedigend, dringt haar bedarende invloed tot de zieken door. Schrijfster dezes, die wellicht vaker dan iemand in de gelegenheid is geweest met bewondering op te merken, hoe in dergelijke oogenblikken het echt vrouwelijke in haar aan een mannelijke geestkracht zich paart, is het een behoefte op deze eigenschappen van onze eerste nederlandsche doctores, welke alleen hare patienten en hunne nabestaanden ten volle vermogen te waardeeren, met nadruk te wijzen.
Immers juist dat zoo echt-vrouwelijke, hetwelk de karakteristiek van haar wezen vormt en zich zelfs openbaart in kleinigheden, in de nauwgezetheid waarmede zij haar huishouden bestiert, de keuze harer bezigheden enz., kan beter dan de welsprekendste betoogen logenstraffen de nog altijd bij sommigen bestaande vrees, dat de lichtstralen der wetenschap den nimbus van het waarachtig-vrouwelijke zullen doen verbleeken.

In die dagen bevatte ‘de Telegraaf’ een artikel, geteekend met de initialen J.C. Daaraan is het volgende ontleend:

Wanneer zij nu over hare minder aangename ervaringen spreekt, dan doet ze het met een beminnelijken lach op haar vriendelijk, rustig gezicht, maar indertijd zullen ze haar bitter gesmaakt hebben en ze heeft er zich toch maar doorheen geworsteld.
Dezelfde flinkheid die haar gedurende den studietijd typeerde,


illustratie
dr. aletta h. jacobs in haar werkkamer in 1904 bij gelegenheid van haar 25 j. doctorsjubileum


dit durven handelen en optreden, dit aanpakken heeft zij altijd behouden.
Zij heeft haar besliste meening over de verschillende maatschappelijke vraagstukken en zij formuleert die scherp, uit ze, waar zij denkt hier mee nut te doen - zij heeft het recht, na haar daden, over haar denkbeelden te schrijven, voor het publiek te spreken, zooveel te meer omdat ze het doet in pittigen, anregenden vorm.
Haar praktijk, die zich van het begin af bijna uitsluitend tot vrouwen beperkte - en die wel sterk aangroeien moest, omdat zij in een dringende behoefte voorzag - bracht haar de gelegenheid de nooden der menschheid, der vrouwen vooral, grondig te kunnen bestudeeren, in te zien wat er gebeuren moest ter verbetering der verkeerde toestanden.
Dit inzien was voor haar voldoende luid op haar denkbeelden uit te spreken om die middelen tot verbetering ingang te doen krijgen.
En daartoe was dikwijls een aanzienlijke hoeveelheid zedelijken moed noodig.
Of was het geen daad van moed de aanvrage van haar kiesrecht in 1883, terwijl ze haast van te voren weten kon bespot en belasterd te worden?
Moedig ook is haar zich schrap zetten tegen het ingekankerde maatschappelijke kwaad, de prostitutie.
Altijd heeft zij zich opgeworpen tot hulp der vrouwen, waar deze hulp noodig hadden en in de vijf-en-twintig jaren van haar werken nu, heeft zij toch ook de voldoening, te kunnen wijzen op betere maatregelen door haar tusschenkomst in het leven geroepen.
Zoo zal nu een wettelijke regeling komen op de door haar reeds voor vele jaren met klem geëischte betere behandeling der winkelmeisjes, voornamelijk wat het staan betreft.
Al had zij niets gedaan dan alleen haar daad van zeventienjarig meisje, dan had zij reeds daardoor alleen den bewonderenden eerbied van velen verdiend; dat zij nu vijf en twintig jaren lang haar tijd geeft om mee te helpen tot de oplossing der gewichtigste sociale kwesties, dat zij haar werkkracht afstaat om te doen wat zij kan ter verkrijging van de economische en staatkundige onafhankelijkheid der vrouw, die zij zoo zeer noodzakelijk acht - dit geeft haar recht op de achting van allen, die weten van het leed, dat er op de wereld is en een greintje voelen van het machtige, en alles overheerschende gevoel, dat altruïsme genoemd wordt.
Zooals zij daar stond, toen zij mij ontving, in haar donker,
los kleed, harmonieerend met de halve donkerte van haar kamer, leek zij mij, bij al haar beslistheid en haar flinkheid, een ideaal van zachte, teer-voelende vrouwelijkheid tevens.

Het Geillustreerd Zondagsblad van ‘de Echo’ bevatte een aan mij gewijd artikel, waarvan het slot aldus luidde:

Een enkel woord van hulde en waardeering zij echter ook onzerzijds daaraan nog toegevoegd; een wellicht niet geheel overbodige herinnering voor vele vrouwen, dat wanneer het, uitzonderingen voorbehouden, algemeen in onze dagen als iets vanzelf-sprekends wordt beschouwd, dat de vrouw, als de intellectueel gelijkwaardige van den man, als zoodanig ook in het openbare leven wordt erkend en geëerbiedigd, dit voor een niet gering deel aan dr. Aletta Jacobs, aan haar taktisch ijveren, aan het eerbiedwaardige voorbeeld dat zij gaf, is te danken.
De vrouwenbeweging is in den loop der jaren veronzuiverd door inmenging eenerzijds van elementen, die daarin niet thuis hoorden; die de mooie zaak in veler oog bedierven door domme en daardoor leelijke napraterij van dingen, die buiten haar stonden, die zij niet begrepen, en die zij zoodoende verkeerd en te onpas propageerden, - met al de nadeelige gevolgen van dien. En anderzijds door 'n betreurenswaardige miskenning van het essentieele innerlijke verschil, dat - bij intellectueele gelijkwaardigheid overigens - onweersprekelijk bestaat tusschen den man en de vrouw.
Vrouwen als dr. Aletta Jacobs dragen daaraan geen schuld; zien het integendeel met deernis aan, hoe onhandigheid en domheid de glorie van haar monumentale werk soms beduimelen.
Op de denkende, bewuste voorgangsters dient dan ook het oog gericht bij de beoordeeling van het prijzenswaardige en verhevene, dat in uitingen van den tijd, als het naar voren treden van de vrouw er een is, gelegen ligt.
Zulk eene is Dr. Aletta Jacobs bij uitnemendheid.
De Nederlandsche vrouwen zijn haar daarvoor grooten dank verschuldigd.

In het Maandblad van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht schreef Mevrouw W. Drucker een artikel, waarvan de aanhef luidde als volgt:

‘Een te betreuren, maar niet te loochenen feit is, dat de vrouwen, die in het heden een graad behalen, zijn pedant en


illustratie
dr. aletta h. jacobs en carel victor gerritsen, bij gelegenheid van haar 25 j. doctorsjubileum
het bronzen beeld stelt voor la victoire naar meaux, haar door de feestcommissie vereerd


arrogant, zei tot mij een tiental jaren geleden Mr. Louis Frank, de bekende Feminist. Op wie dit ook van toepassing, zeker niet op haar, die op 18 Maart a.s. viert haar 25-jarig doctorschap, op haar die was de eerste vrouw in Nederland die behaalde een academischen graad, op Dr. Aletta H. Jacobs. Niemand toch, haar voor het eerst ontmoetende, zal onderkennen in die blijmoedige, levendige figuur de geleerde vrouw. Nergens, noch bij vergaderingen noch en petit comité dringt zij ooit iemand op het vaak zoo hinderend overwicht der academisch gegradueerden. Dokter zij aan het ziekbed, niet in het daaglijksch leven. Geen onder haar mannelijke collega's die beter weet te schiften het een van het ander.

Terwijl ik dit hoofdstuk schrijf, ligt naast mij een stapel bladen uit Noord-Amerika, Canada, Engeland, uit de drie Skandinavische landen, uit Duitschland, Oostenrijk en Hongarije. Zij bevatten meer of minder uitvoerige mededeelingen over mijn jubileum en mijn werk. In de meeste dezer bladen is echter de waarheid zoozeer met verdichting gemengd, dat ik mij maar van aanhalingen zal onthouden.

Het comité dat den feestdag had voorbereid, hechtte in den morgen een krans aan het standbeeld van Thorbecke, den grooten staatsman die in 1871 voor de Nederlandsche vrouw de mogelijkheid had geopend om aan een Rijksuniversiteit te studeeren. In den namiddag was in het gebouw ‘Eensgezindheid’ een receptie gearrangeerd voor allen die mij persoonlijk geluk wilden wenschen. Van die gelegenheid werd druk gebruik gemaakt. Gerritsen vergezelde mij daarheen.

Het was Mevrouw Haver die het woord voerde namens het comité en namens vele vrouwen in het land, en daarbij bood zij mij een beeld, ‘La Victoire’ aan, dat op het voetstuk het opschrift draagt: ‘Aan Dr. Aletta H. Jacobs, 1879-1904, de eerste vrouw-doctor in Nederland’. Mevrouw Haver verzuimde niet, in haar mooie toespraak ook hulde te brengen aan Gerritsen, als een der eerste mannen in ons land, die de vrouw als vrouw wist te

waardeeren en haar in haar streven tot verheffing ten allen tijde tot steun was geweest.

Dien middag had Gerritsen, zonder dat ik daarvan op de hoogte was, het comité en enkelen van onze goede vrienden, buiten ons huis aan een feestmaal genoodigd.

Toen dit aardige feest voorbij was, wilde ik nog gaarne vóór onze groote reis naar Amerika, het Congres van den Internationalen Vrouwenraad bijwonen dat in Juni van dat jaar in Berlijn zou worden gehouden. Bovendien had ik nog veel te regelen alvorens voor een zoo langen tijd uit het land te gaan. Van 7 tot 9 April zou in Den Haag het Congres voor Kinderbescherming worden gehouden. Dit ging uit van den Nationalen Vrouwenraad waarvan ik toen vice-presidente was, en aangezien de presidente in het buitenland vertoefde, moest ik haar plaats innemen. Zoo zat ik midden in de drukte der voorbereiding van dit congres.

Wij besloten dus om dit alles eerst mee te maken en plaatsen te bespreken op een boot van de Holland Amerika Lijn, die einde Juli of begin Augustus van Rotterdam naar New-York vertrok.

In de laatste dagen van ons verblijf te Berlijn vertoonden zich bij Gerritsen weer die eigenaardige ziekteverschijnselen. Met bezorgdheid begon ik op te zien tegen de groote reis, maar dan putte ik troost in de zekerheid dat bij nauwkeurig medisch onderzoek toch niets abnormaals was gevonden. De verschijnselen zouden dus wel zijn toe te schrijven aan een oververmoeid zenuwgestel. Toen hij dan ook na een paar rustige dagen zijn gewone opgewektheid en veerkracht had teruggekregen, voelde ik mij gerust gesteld en hoopte ik op den weldadigen invloed van de lange reis in een geheel nieuwe omgeving.

Nadat wij de nieuwste boeken over Noord-Amerika hadden gelezen, meenden we ons voldoende te hebben voorbereid op hetgeen we zouden zien en ondervinden. Toch is de werkelijkheid heel anders geweest dan wij



illustratie
carel victor gerritsen in 1904


ons uit beschrijvingen hadden voorgesteld. Beiden hadden wij een afspraak gemaakt met een Amsterdamsch blad om, als we daartoe aanleiding vonden, nu en dan een artikel te schrijven, Gerritsen voor het ‘Algemeen Handelsblad’ en ik voor ‘de Telegraaf’. Van beide organen hadden we een ‘perskaart’ gekregen, die ons in Amerika van veel nut is geweest. Op deze reis hebben we ondervonden dat journalisten in den vreemde veel op andere reizigers vóór hebben. Onze perskaarten hebben ons in Amerika soms meer en beter geholpen dan de beste introducties.

Toen wij in New-York waren aangekomen, ondervonden we voor het eerst na zoovele jaren moeilijkheden om onze beide namen te handhaven. Noord-Amerika, het land dat ons geschilderd was als bij uitstek vrij en democratisch, kon niet gedoogen dat in een fashionabel hotel man en vrouw ieder op hun eigen naam in het register werden ingeschreven voor één kamer. In ‘Holland House’ moesten we twee kamers nemen, of anders ons laten inschrijven op een van ons beider namen. Wij kozen het laatste en daarbij stond mijn man er op, dat het gebeuren zou op mijn naam. In New-York zoowel als in alle andere hotels in Amerika zijn we dus ook op die manier ingeschreven.

Daar wij lang vóór de opening van het Congres der Interparlementaire Unie in New-York waren, hadden we gelegenheid om kennis te maken met vele personen voor wie we introducties bezaten of met wie wij door correspondentie over sociale onderwerpen reeds eenigermate bekend waren. Ook konden we nu wat meer van de groote stad zien dan anders het geval zou zijn geweest. Bovendien profiteerden wij van veel goede raadgevingen bij het opmaken van onze reisroute door Noord-Amerika, waarbij we tegelijk alle gewenschte gegevens verzamelden voor ons aanstaand bezoek aan allerlei bijzondere instellingen in de verschillende Staten.

Een voorbeeld hiervan was het volgende. Mr. Samuel

Barrows, een lid van het Amerikaansche Congres en een der leiders van het toezicht op de gevangenissen in Noord-Amerika, verschafte mij een officieelen vrijbrief om overal bezoeken te brengen aan gevangenissen en reformatoria. Daarvan heb ik gretig gebruik gemaakt en zoo heb ik, naast het afkeurenswaardige wat ook in Amerika nog in de oudere gevangenissen bestond, ook het bewonderenswaardige, in ons land nog onbekende, systeem leeren kennen dat in verschillende reformatoria in toepassing was gebracht. Van een dezer, de in den Staat Massachusetts bestaande Reformatory Sherborn, een strafgevangenis voor vrouwen, heb ik in ‘de Telegraaf’ een uitvoerige beschrijving gegeven. Niet lang nadat ik in Nederland was teruggekeerd, heeft dat artikel mij een heerlijke voldoening verschaft. De directrice van de bijzondere strafgevangenis voor vrouwen te Gorinchem, schreef mij o.a.: ‘de lectuur van Uw artikel heeft hier al een aangenaam gevolg. Aan de eenige celbewoonster die ik hier heb, is door den voorzitter een maandroosje ter kweeking in haar cel gegeven, wat haar zeer verblijdde.’ Welk schooner resultaat had ik mij van mijn reisbrieven kunnen wenschen, dan dat daardoor een beetje zonneschijn was gebracht in het onmenschwaardige bestaan dat wij nog maar steeds vele veroordeelden laten ondergaan?

Uit de brieven die Gerritsen aan het Handelsblad stuurde, blijkt hoezeer hij zich in alle Staten welke wij bezochten, op de hoogte stelde van de arbeiderstoestanden, in het bijzonder van de verhoudingen tusschen werkgever en werknemer en aan welke wetten die verhouding was onderworpen. Hij maakte nauwkeurige studies van het onderwijs, het bibliotheekwezen, het bankwezen, en ook wanneer hij er in zijn reisbrieven niet van gewaagde, dan had hij toch over deze en andere onderwerpen uitgebreide aanteekeningen gemaakt die hij zich voorstelde later te zullen uitwerken.

Niet alleen bezocht ik vele strafgevangenissen, maar ik had ook groote belangstelling voor het hospitaalwezen

en voor de wettelijke en sociale positie van het verplegend personeel. Overal zocht ik contact met de leiders van de vrouwenkiesrechtvereenigingen, om goed op de hoogte te komen van de manier waarop die strijd in Amerika werd gevoerd en hoe de stand was van het vraagstuk in de verschillende Staten.

Op 6 September 1904 vertrokken wij met 300 deelnemers aan het Congres, uit New-York naar St. Louis. De Amerikaansche regeering had twee extratreinen, uitsluitend samengesteld uit Pullman Cars, ter beschikking gesteld. Bovendien had zij voor de geheele reis en voor den duur van het Congres, huisvesting en verzorging van de deelnemers op waarlijk luxueuse wijze voor haar rekening genomen. Onderweg deden wij eerst Philadelphia aan, waar we ontvangen werden door vertegenwoordigers van de stad, die ons al het merkwaardige en wetenswaardige lieten zien. Hetzelfde herhaalde zich te Pittsburg, waar wij onder het beste geleide de fabrieken van Carnegie konden bezichtigen.

Toen het Congres in St. Louis ten einde was, werden de bezoekers op dezelfde wijze met extratreinen naar New-York teruggevoerd. Op die terugreis deden we eerst Kansas City aan en hoewel we slechts enkele uren tijd hadden, kregen we toch een goeden indruk van de stad, omdat vele particulieren hun auto's ter beschikking hadden gesteld voor een grooten rondtoer. Den volgenden dag kwamen we in Colorado. Daar, in Colorado Springs, stond een andere trein op ons te wachten waarmede wij, 10.000 voet de hoogte in, naar Cripple Creek werden gevoerd om de goudmijnen en een groot mijnwerkerskamp te zien. Had ik toen reeds de boeken van Upton Sinclair gelezen, dan zou ik het leven der mijnwerkers zeker met andere oogen hebben aangezien.

Toen we met den extratrein in Denver waren aangekomen, besloten Carel en ik om van het overige gezelschap afscheid te nemen en niet verder mede te gaan. Wij wilden enkele dagen rustig in Denver blijven en dan

samen westwaarts reizen. Ik was blij dat Gerritsen hiermee instemde, want de laatste drukke dagen hadden hem zichtbaar vermoeid en zijn zenuwen van streek gebracht. Na een paar dagen van rust meende hij weer krachtig genoeg te zijn om de reis voort te zetten naar Wyoming, waar we het Yellowstone Park wilden doorkruisen. Daarna vertrokken we naar Salt Lake City in Utah. Daar had ik een paar goede vriendinnen, die ik van onze komst op de hoogte had gebracht. Aldus kwamen we in nauwer contact met de Mormonen en hun leerstellingen, zoodat we meer te weten kwamen dan ons uit verhalen en krantenartikelen bekend was. Wij deden aldus de overtuiging op, dat het Mormonisme evenals ieder geloof zijn goede en zijn kwade zijde heeft en dat onder de volgelingen, precies als onder de belijders van andere godsdiensten, goede maar ook minder goede elementen voorkomen. Dikwijls ben ik later hier te lande in staat geweest verkeerde begrippen over de Mormonen te bestrijden en weg te nemen.

Voor een meer uitvoerige beschrijving van onze reis door Noord-Amerika is in dit boek geen plaats. Ik wil dus slechts in het kort vermelden, dat we van Utah naar Californië vertrokken, van San Francisco naar Los Angeles en vandaar door Arizona, Nieuw-Mexico en Illinois naar New-York terug. Op dezen tocht hebben we niet verzuimd de groote wonderen van N.-Amerika te bezichtigen, waaronder de Yosemite-vallei in Californië, de Great Canyon en de cliff-woningen in Arizona, en natuurlijk de Niagara-watervallen in den staat New-York. Overal trachtten we zooveel mogelijk kennis op te doen omtrent land en volk. Evenals voor alle primitieve volken, voelde ik groote belangstelling voor de levensomstandigheden van de Indianenstammen en de Negerbevolking, en zooveel het een vreemdeling mogelijk is, trachtte ik met hen in aanraking te komen en hen in hun eigen omgeving te leeren kennen.

Toen het jaar ten einde liep begon ik steeds meer naar huis te verlangen, want ik had bij Gerritsen een snellere

herhaling van zijn ziekteverschijnselen en een zichtbare vermagering waargenomen.

In Januari 1905 kwamen we dus in Amsterdam terug. Alle politieke partijen waren in de weer ter voorbereiding van de aanstaande Kamerverkiezingen in Juni. Nog waren we geen etmaal thuis of Gerritsen was reeds aangezocht door twee districten voor een zetel in de Kamer. Op de terugreis had hij zich aan boord ziek gevoeld en het bed bijna niet verlaten. Zijn vermagering was sterk toegenomen. Bij den aanstaanden verkiezingsstrijd vreesde ik een verergering van het ziekteproces, waarvan ik den naam niet kende en waarvan ik den ernst nog niet kon overzien. Ik wendde al mijn overredingskracht aan om hem te doen besluiten zelf geen candidatuur aan te nemen en alleen, zooveel zijn toestand zou toelaten, de partijgenooten ter zijde te staan.

Het mocht niet baten. Er stonden te groote landsbelangen op het spel. Het rechtsche Ministerie moest van het kussen. Alle eigenbelang moest wijken en geen enkele kracht mocht zich van medewerking onthouden. Het slot van deze redeneering luidde: ‘Jijzelf zoudt de laatste zijn om met zulke overwegingen je medewerking te weigeren!’

Gerritsen nam beide candidaturen aan en spoedig daarna was hij voortdurend, afwisselend in Schoterland en in Den Helder, om avond aan avond verkiezingsspeechen te houden of met een tegencandidaat in debat te treden. Als hij eens een paar dagen thuiskwam, vond ik dat hij er telkens slechter uitzag. Dringend spoorde ik hem aan om den strijd op te geven en aan anderen over te laten. Maar hij wilde er helaas niets van hooren. Eerst toen hij op een morgen zijn bed niet meer kon verlaten, stond hij mij toe een bevrienden doctor te laten komen. Hoewel deze den toestand reeds zeer ernstig vond, durfde hij toch nog geen diagnose vaststellen.

Het was op den dag der verkiezing, toen een telegram hem reeds had verheugd met zijn overwinning in het

district Den Helder, dat Professor Pel in consult met enkele doctoren die Gerritsen reeds herhaaldelijk hadden onderzocht, mij de vreeselijke zekerheid moest geven, dat er geen redding meer mogelijk was en het einde reeds spoedig was te verwachten. In betrekkelijk korten tijd was zijn vroeger krachtig gestel gesloopt door maag- en levercarcinoom, in een nu reeds ver gevorderd stadium.

Tot den laatsten dag is zijn geest helder gebleven en verheugde hij zich over de overwinning van de linksche groepen bij de verkiezingen. Met de vrienden die hem aan zijn ziekbed kwamen opzoeken, sprak hij over het vormen van het nieuwe Ministerie, en al wat hierover in de couranten verscheen moest ik hem voorlezen of vertellen. Dat zijn einde nabij was, daarvan was hij zich niet bewust en ik zorgde dat hij er onkundig van bleef.

Op den 5den Juli 1905 is hij zacht ingeslapen.

Alle bladen hebben bij zijn dood waardeerende artikelen aan Gerritsen's leven en werken gewijd. Ik wensch hier slechts enkele zinsneden aan te halen, omdat zij hem goed karakteriseeren.

Uit ‘de Telegraaf’ (van 5 Juli 1905):

Reeds in 1888 vaardigden de Amsterdamsche kiezers C.V. Gerritsen naar het Prinsenhof af, en het was daar, als raadslid en als wethouder, dat hij zijn beste krachten aan de openbare zaak mocht geven. Van het groepje radicalen, toentertijd in den raad, was hij een der vurigsten en warmsten, die allerminst de kunst verstond zijn tegenstanders langs den weg der gemoedelijkheid tot zwijgen te brengen.
Zijn wijze van optreden prikkelde daartoe te zeer de gemoederen, wat echter niet wegneemt, dat men hem, overtuigd als men was van zijn werkkracht, zijn ijver en zijn liefde voor de zaak waarvoor hij streed, in 1898 als wethouder koos, in welk ambt hij de leiding van het Armwezen en de Handelsinrichtingen op zich nam. Veel heeft Amsterdam aan zijn optreden te danken. De achterlijke toestanden op het gebied van de armenzorg vonden in den nieuwen wethouder een ernstig bestrijder, en men zal zich den fellen strijd herinneren, dien hij, met zijn nieuwe regeling van den geneeskundigen dienst, tegen tal van geneesheeren in deze stad te strijden had. Hij gaf geen kamp en won.
De nieuwe dienst heeft reeds wonderen verricht, niettegenstaande de korte spanne tijds, dat hij in werking is en blijkt een zegen voor de armen in deze gemeente. Hiermede is wel de grootste verdienste van den heer Gerritsen als wethouder geschetst.

En het Volksblad ‘de Echo’ (5 Juli 1905) getuigde:

Door alles wat wethouder Gerritsen in het belang van Amsterdam tot stand bracht liep één lijn; alles ademde één geest; alles droeg één en hetzelfde merkteeken, namelijk dat van ontworpen, bedacht, uitgewerkt te zijn door een man, die met al te zeer verouderde begrippen wenschte te breken; die zich ten taak had gesteld om als ondeugdelijk, als onhoudbaar en verderfelijk al datgene uit de Gemeentehuishouding te verwijderen, wat daarin nog bloeide en woekerde uit de dagen en tijden, dat dikke nevelen nog het werk der vroedschappen en hunne gecommitteerden aan de contrôle der burgerij onttrokken.
En wèl was er destijds dan ook reden voor ons om het aftreden van den heer Gerritsen als wethouder voor Amsterdam een zeer groot verlies te noemen, - het verlies van de kennis, het talent, de reuzen-werkkracht en het vóórziende beleid van een man als Gerritsen steeds bleek te zijn.
De dood komt maar o! zoo zelden gelegen. Maar ditmaal is zijn verschijning toch al buitengewoon treffend.
Ziedaar een man, die na een leven vol inspanning, vol arbeid en opoffering in wat naar zijne opvatting het algemeen belang was, geveld op het oogenblik dat een groote wensch van zijn leven zich tot werkelijkheid zou gaan voltrekken.

Opnieuw had ik mijn steun in het leven verloren en stikdonker leek mij den weg dien ik verder alleen zou hebben af te leggen.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs