De gewapende vrede. Politiek in België na 1945

[p. 9]

Hoofdstuk 1
De erfenis van de jaren dertig

Terugblikkend op wat er in de eerste maanden na de bevrijding in ons land gebeurde, schreef Théo Lefèvre (in het Liber Amicorum A. De Schrijver, 1968) dat er een soort politieke wervelwind ontstond, die echter van korte duur was: ‘Hoe zou het eigen huis, van de vijand bevrijd, politiek worden ingericht? Zou men aan nieuwbouw doen, of zich met een grondige restauratie tevreden stellen? In feite bleken de ambities nog geringer: na de gevangenissen te hebben volgepropt met incivieken - de hele, de halve en de vermeende - hernam men in het oude huis de oude gewoonten.’ Voor de politieke wederopbouw, waarmee men vanaf september 1944 begon, droeg men inderdaad materiaal aan dat in grote mate uit de jaren dertig stamde. Dat was het duidelijkst in het herstel van de drie grote machtsblokken (het katholieke, het socialistische en het liberale) en in de heropflakkering van de oude vetes. Maar ook waar zij aan nieuwbouw deden, hadden de politieke elite en de burgers de jaren dertig voor ogen: sommige fouten uit het vooroorlogse verleden dienden tot elke prijs te worden vermeden.

Voor een goed begrip van wat er na 1945 gebeurde, is het dus wenselijk die jaren dertig even opnieuw in herinnering te brengen.

Aan de ene kant was de strijd tussen werknemers en patroons fel toegenomen. In het begin van de jaren dertig beet de economische crisis diep in het vlees van de arbeiders. De bittere stakingen van

[p. 10]

1932 waren een soort wanhoopspoging om door sociale strijd de aftakeling van de levensstandaard tegen te gaan. De vakbondsleiders konden hun troepen niet langer onder controle houden: hier en daar keerden de stakingsbewegingen zich ook tegen de top van de vakbond zelf. In 1936 spoelde een tweede sociaal springtij over het land. Deze keer gingen patroons en syndicale leiding wél rond de onderhandelingstafel zitten. De lont werd uit het kruitvat gehaald. Maar precieze afspraken, die het sociaal conflict in de toekomst binnen de oevers van het overleg moesten houden, bleven achterwege. De sociale vrede werd weliswaar niet opgezegd, maar ze was wel wankel. In de socialistische arbeidersbeweging was ondertussen bij sommigen het bewustzijn gegroeid dat het algemeen enkelvoudig stemrecht, dat men in 1919 verworven had, niet de verhoopte vruchten opleverde. De verwachting dat de arbeiders via het parlement de macht zouden grijpen, werd niet ingelost. Een droom kwam niet uit. Aan de rechterzijde, waar de invoering van het algemeen enkelvoudig stemrecht nooit ten volle was verteerd, vonden sommigen in tal van gebeurtenissen (binnenlandse: de economische crisis, de politiek-financiële schandalen; buitenlandse: de opkomst van een volksfront in Spanje en Frankrijk) voedsel voor nieuw verzet tegen het democratiseringsproces. In die kringen werden politieke blauwdrukken gemaakt waarin een drastische vermindering van de macht der partijen en vooral van die van de vakbonden was gepland.

Er was anderzijds de heropleving van het levensbeschouwelijk conflict. In 1931 en 1932 waren er tal van schermutselingen: de socialisten besloten op een congres de afschaffing van de toelagen aan vrije scholen na te streven; iets later gingen de liberalen dezelfde weg op. Het episcopaat kwam met een herderlijke brief tussen in de politiek. Bij de verkiezingen van november 1932 bouwden de katholieken hun campagne op de slogan ‘redt de

[p. 11]

schoone ziel van 't kind’. In Vlaanderen groeide geleidelijk het verlangen naar een antilinks, christelijk blok.

De jaren dertig zijn op taalpolitiek vlak ingezet met de doorbraak van het minimumprogramma van de Vlaamse beweging: de vernederlandsing van de Gentse universiteit en de taalwetten van 1932. Toch laaide ook hier na verloop van tijd het conflict weer hoog op. De taalwetten ontpopten zich als wetten zonder tanden omdat sanctiemaatregelen ontbraken. Dat lokte jarenlang Vlaamse frustratie uit. Bovendien groeide aan Vlaamse zijde geleidelijk het besef dat de meerderheidspositie van de Vlamingen niet vanzelf viel te verzilveren in een politieke machtspositie. Ook hier dus werd een droom, ontstaan bij de invoering van het algemeen enkelvoudig stemrecht, geen werkelijkheid. In de laatste jaren vóór de tweede wereldoorlog dreven een aantal oude en nieuwe twistpunten (oude: amnestie; nieuwe: de schilderacties van Flor Grammens, de zaak dr. Martens) de spanningen tussen de taalgroepen nog op.

Deels in dezelfde bedding als de vorige, deels daarbuiten ontsprong een vierde spanningsveld. Het falen van de politici tegenover de economische crisis, de desillusies met het algemeen enkelvoudig stemrecht en de politiek-financiële schandalen leverden de basis voor een crisis in de verhouding burger-politicus. Bij sommigen ontlaadde het onbehagen zich in proteststemmen bij verkiezingen, bij anderen in een gecoördineerde aanval tegen de politieke elite. Hier en daar nam het verzet de vorm aan van een streven om autoritair-politieke denkbeelden in een nieuwe orde om te zetten. Wat zich eerst als een vertrouwenscrisis aanbood, groeide uiteindelijk uit tot een crisis van het regime.

In de jaren dertig slaagden de politici er dus niet meer in de politieke vulkanen die in ons land werkzaam zijn, te temmen. Het land is ziek, zei men. En zo ging men de oorlog in.

[p. 12]

Bij de bevrijding, eind 1944, bleek dat de oorlog de politieke constellatie deels eenvoudiger, deels ingewikkelder had gemaakt. Enkele belagers van de parlementaire democratie (het Vlaams Nationaal Verbond, Rex...) waren van het politiek toneel verdwenen. In de loutering van de bezetting waren bovendien tussen de rivalen van vroeger bruggen geslagen: katholieken en vrijzinnigen hadden samen in het verzet gevochten en geleden. Katholieke en vrijzinnige instellingen (de Katholieke Universiteit van Leuven en de Vrije Universiteit van Brussel, bijvoorbeeld) hadden de handen in elkaar geslagen. Syndicale leiders die hun job door de oorlog verloren hadden, werden op de loonlijst van patronale leiders gezet (de patronale voorman Bekaert nam de syndicale leider Cool als handelsreiziger in dienst...). In de clandestiniteit zochten werkgevers en vakbondsleiders naar de grondslagen van een toekomstige sociale vrede. Dat alles kon de politieke wederopbouw van het land gemakkelijker maken. Maar tijdens de bezetting zijn ook een tweetal tijdbommen aan het tikken geslagen. De standpunten en gedragingen van Leopold III in mei 1940 en daarna, vormden de bestanddelen van een kruitvat dat tussen 1945 en 1950 in de koningskwestie zou exploderen. De collaboratie van velen bevatte de kiemen van een ander soort probleem, dat na de bevrijding onder de vorm van de repressie voor lange tijd het politieke leven zou vergiftigen.

De bezetting mocht dan al het politiek lijnenspel gewijzigd hebben, toch was er ook een grote continuïteit. De jaren dertig bleven voortleven in de gedaante van de aloude politieke breuklijnen (tussen katholieken en vrijzinnigen, tussen arbeiders en patroons, tussen Vlamingen en Franstaligen), van de drie machtsblokken (het katholieke, het socialistische en het liberale) waarvan het herstel zeer snel verliep, van de wederintrede van een gedeelte van het politiek personeel.

[p. 13]

In de liberale zuil was de aanknoping met het vooroorlogs verleden vlug verlopen. De oude garde trad opnieuw aan. De socialistische beweging herleefde onder de hoede van een partij die nu de naam bsp kreeg. Het socialistisch vakverbond wist, zij het met enige moeite, het communistisch woelwerk in de eigen organisatie te neutraliseren. Ook de katholieke zuil rees snel uit de puinen van de oorlog op. Het meest opvallend hier was de omvorming - één jaar na de bevrijding - van het vroeger Katholieke Blok in een Christelijke Volkspartij. De verandering lag in de geplande uitschakeling van de standenverbrokkeling en in het streven naar een losmaken van de directe band met de Kerk en de katholieke geloofsbeginselen. In beide gevallen echter, zo bleek gauw, was de vernieuwing meer een wens dan werkelijkheid.

Eind 1944-begin 1945 was het politiek personeel qua samenstelling erg verscheiden. Het dichtst bij het verleden stonden politici die Théo Lefèvre ‘les revenants’ heeft genoemd. Sommigen van hen hadden de oorlogstijd doorgebracht in Londen, ver van de bezettingsrealiteit, en hadden een erg onvolledige kijk op de politieke toestand anno 1944. Andere ‘revenants’ hadden het allemaal van dichtbij meegemaakt, maar bleven gefascineerd door het verleden. Hun heimwee naar dat verleden nam toe naargelang de oorlog langer duurde (‘Qu'elle était belle, la république sous l'empire’). Aan de andere kant waren er een aantal - hoofdzakelijk patronale en syndicale - leiders die vastbesloten waren de klassenstrijd niet meer te herhalen. Naast hen stonden jongeren die in ieder geval met het oude wilden breken. Wat zou het dan uiteindelijk worden, na 1945: nieuwbouw? restauratie? de oude gewoonten in het oude huis?