De liefde in het vrouwenleven voorheen en thans

[p. 7]

I.

Het was te voorzien, dat de hedendaagsche beweging onder de vrouwen der bourgeoisie min of meer heftige protesten zou uitlokken, dat vooral op de snelle ontwikkeling der beweging in den laatsten tijd van verschillende kanten zou worden gereageerd. Op elke actie volgt onvermijdelijk een terugslag, die dan weder een prikkel tot nieuwe actiën vormt.

Nu is het evenwel niet een zoodanige prikkel welke mij noopt de onlangs verschenen brochure¹⁾ van freule de Savornin Lohman te gaan bespreken. Voor mij, tegenstandster van het burger-feminisme, kan een zoodanige prikkel niet bestaan. Maar het geschriftje in kwestie is zóó kenmerkend voor het zien en voelen en begrijpen van hen, die de reactionnaire elementen in de dameswereld vertegenwoordigen, dat het zijn nut kan hebben dit zien en voelen en begrijpen van een maatschappelijke groep of klasse nog eens met met volle aandacht te gaan ontleden!

Zoowel het omvangrijke werk ‘Hilda van Suylenburg’ als de dezen roman critiseerende

1) ‘De liefde in de vrouwenkwestie.’

[p. 8]

brochure typeeren de klasse waartoe beide schrijfsters behooren, en als zoodanig geven zij zeer getrouw weer twee geestelijke stroomingen in de hedendaagsche samenleving. De eerste strooming, uitgaande van de zich noemende ‘feministen’, bourgeois-vrouwen, die een fellen strijd voeren ter verkrijging van al de voorrechten die de man harer eigen klasse bezit, doch zonder zich de kern, de oorsprong van haar willen en streven ook maar in de verte bewust te zijn. De tweede strooming, uitgaande van de behoudzuchtigen in de bourgeoisie, die zich evenmin van het waarom van hun reageeren rekenschap geven.

Het laatste vloeit logisch uit het eerste voort. De strijd der ‘feministen’ hoewel getuigend van energie en kordaatheid, heeft tot dusverre een te oppervlakkig, opportunistisch karakter, dan dat de tegenstanders er houvast aan kunnen hebben.

Zij wedijveren dan ook met hen die zij aanvallen in gebrek aan inzicht en gemis aan een leidend beginsel.

Hoogst eigenaardig is voor hen die er buiten staan al dat schermen en pareeren van weerszijden in het duister, zonder dat een der strijdenden vasten grond onder de voeten heeft.

[p. 9]

In een zeker opzicht kan freule de Savornin Lohman dan ook voorloopig gerust zijn. Zoolang aan de beweging, welker verschijnselen zij zoo tegennatuurlijk en gevaarlijk acht, elke vaste kern ontbreekt, en zoolang die beweging begrensd blijft binnen den kleinen kring van denken, dien zij zich tot heden heeft afgebakend, zoolang zal zij geen hemelbestormend karakter dragen, en kan de reactie nog ruim spel hebben. De strijdende dames hebben voorshands geen grootere vijandinnen dan zichzelven. Niet alle,¹⁾ maar vele der door haar gebezigde wapenen verraden de zwakheid niet van hun willen, maar van de theorie waarop zij dat willen baseeren.

De voor mij liggende brochure heeft een zonderlingen indruk op mij gemaakt.

Dat de levensvisie van de schrijfster niet overreikte het bescheiden terrein van een binnentuintje, door hooge muren afgezonderd van de onmetelijke wereldwijdte rondom, dat wist ik reeds. Maar ook de kleinste gaarde kan zeldzame bloemen voortbrengen, streelen onze gevoelingen, de zintuigen onzer ziel door fijne

1) De tentoonstelling van vrouwenarbeid was m.i. een eerbiedwekkende krachtsuiting.

[p. 10]

schakeeringen van tinten en lijnen. In dit geestestuintje echter zocht ik te vergeefs naar harmonie, naar eenheid in aanleg. In dit geschriftje vond ik een vreemde warreling van gedachten, een mengeling van absolute verklaringen, eenige bladzijden later gevolgd door even absolute tegenverklaringen. Ik vond een chaotisch gewarrel van conventie-eerbiediging en conventie-tuchtiging, en dit alles zoo dooreen geschud, dat men, aan het einde gekomen, het allereerst zich afvraagt: ‘Wat zou de schrijfster van deze critiek nu eigenlijk zelve willen of wenschen?’

Gesteld dat de maatschappelijke bewegingen, in plaats van te leiden en te vormen het menschelijk willen, door ons willen werden gewekt, waar zou freule de Savornin Lohman dan wel de dames in onzen tijd willen heenstuwen?

Zij spreekt nu eens met bitterheid over ‘manvrouwen’, dan weder spreekt zij van ‘de onbehagelijke, bekrompene, onbeduidende, terecht uw spotlust opwekkende oude-jonge-juffrouw’ en vervolgt dan:¹⁾

‘Is de schuld niet aan u, ouders, die haar onvoorbereid, verstrikt in leugenvoorstellingen, het wreede leven hebt ingestuurd? Wat hebt gij gemaakt van haar, gij die de verant-

1) Bladz. 39-40.

[p. 11]

woording draagt van het bestaan dier wezens, die door uw wil werden, en door uw zorg bekwaam behoorden te worden gemaakt voor den komenden strijd van elk menschenleven? In plaats van haar te wapenen zooveel in uw macht stond tegen de werkelijkheid, de misschien bitter ontmoedigende, maar dan toch eenmaal bestaande werkelijkheid van het toekomstig lot van zoovele vrouwen, hebt gij haar listig gevangen gehouden in een klein cirkelgangetje van niet mogen weten, niet mogen zeggen en niet mogen doen enz.....’

De jonge meisjes mogen dus, volgens de schrijfster, niet zooals tot dusverre, in ledigheid wachten, en zij mogen ook niet, zooals de heldinnen in ‘Hilda van Suylenburg’ in afwachting van een ‘liefdeleven’ naar een hoog levensdoel streven onafhankelijk van den man, want dàn worden het volgens haar ‘man-vrouwen.’ Maar wat mogen zij dan eigenlijk wèl doen? Welke denkbeelden heeft freule de Savornin Lohman aangaande de toekomst?

Men heeft het recht die vraag te stellen aan iemand die, blijkbaar nog onbewust van de diepere oorzaken van de wereld- en menschenworstelingen, meent dat individuen, of groepen van individuen, de macht hebben de maatschappij willekeurig her- en derwaarts te slingeren, naar gelang de een of andere idee of fantazie toevallig in menschenhersens heeft post gevat.

[p. 12]

Zoo meent zij o.a. dat ‘de eerlijk-geëmancipeerde man-vrouw ontstaan is ‘als een reactie tegen de onbeduidendheid der ‘gansjes’!!¹⁾

Wat zou zij zelve nu eigenlijk willen of hopen?

Ik weet het: één Leitmotiv ruischt weemoedig klagend als een Aeolusharp door het geheel, en juist omdat dit Leitmotiv, als nagalm van het verdwijnende in deze periode van ons maatschappelijk zijn, een zekere bekoring voor mij heeft, omdat daarin natrilt de poëzie van den wegvluchtenden tijdgeest, daarom alleen legde ik het boekje niet met een glimlach ter zijde, maar bleef naspeuren met telkens weer dezelfde vraag voor mij als een obsessie.

Nog eens de eerste bladzijde overgelezen:

‘De meeste menschen, die zich met groote drukte aan 't hoofd van deze of van die beweging stellen, hebben ten slotte met al hun gepraat en geschrijf toch zoo heel weinig nieuws te vertellen. Ze brengen zoo weinig, althans goeds, tot stand. Het is een ronddraaien in een cirkelgang: “Zoo deugt de toestand niet: dus moet het anders worden.” Maar hoe dat andere dan zijn zal, dat wordt ons wel voorgespiegeld met veel mooie woorden en luidklinkende phrasen, maar ten slotte stuit de uitvoering af op allerlei, dikwijls onoverkomelijke bezwaren. Zoo komt men er dan wel eens toe zich moedeloos af te wenden van die idealisten, die

1) Bladz. 30.

[p. 13]

maar steeds van een betere toekomst droomen - die toch nooit baanbreekt en heden wordt.’

Zoo beeldt zich derhalve voor het geestesoog van freule de Savornin Lohman de geschiedenis van ons maatschappelijk worden en verworden ongeveer aldus:

Op een goeden dag - laten wij zeggen als er een zeker aantal ‘maatschappelijke misstanden’ aan het licht komen, steken eenige goedwillige menschen of ‘idealisten’ de hoofden bij elkaar en zeggen.... ‘Zoo deugt het niet.’ En dan bedenken zij iets nieuws, zooals nu b.v. met de ‘vrouwenkwestie’ of de ‘sociale kwestie’ of de ‘wereldvrede kwestie’ of andere kwesties. En dan zetten zij een plannetje in elkaar dat er, zoo op de hand bekeken, wezenlijk niet kwaad uitziet! En dan gaan zij, gewapend met hun plan, ‘kwesties’ en ‘bewegingen’ maken en.... zooals freule de Savornin Lohman nu van de ‘vrouwenkwestie’ vindt - heele gekke, onnatuurlijke en zelfs gevaarlijke dingen doen en schrijven!

Eén ding is zeker. Als - om ons thans tot ‘de vrouwenkwestie’ te bepalen - er nog zóóvelen zijn, die de damesbeweging in dàt licht beschouwen, als er nog Paters en Maters fami-

[p. 14]

lias zijn, en hoogleeraren en doktoren en vele vele anderen, die het monnikenwerk verrichten van in woord en schrift te demonstreeren, dat de strijd van de vrouw der bourgeoisie in onze dagen een treurig ziekelijk verschijnsel is, dan is dit - het zij nogmaald herhaald - in de eerste plaats de schuld van de strijdenden zelven.

Indien deze, stevig gerugsteund door het verleden, door de geschiedenis, de oorzaken aantoonden èn van hun geleidelijke onderdrukking in de grijze oudheid, èn van hun vrijwording van thans, zij zouden weldra hunne tegenstanders ontwapenen. Maar zij blijven hun kracht zoeken in ideologie, in abstracte redeneeringen over recht, alsof er op deze planeet een ander recht bestaat dan een langzaam geworden recht; alsof het begrip natuurrecht niet een ijdel zinledig woord wordt zoodra wij het geschiedboek der menschheid openslaan.

De strijdende dames redeneeren over idealen, zonder zich bewust te zijn dat alle levensvatbare idealen geworteld zijn in den diepen ondergrond van het economisch leven, dat zij weêrspiegelen het onafwendbare.

De eeuwenlange onderdrukking der vrouw had economische oorzaken, was de moreele afschaduwing van de zich ontwikkelende maatschappe-

[p. 15]

lijke verbanden in de oudheid, evenals de strijd en de geleidelijke verheffing der vrouw in deze dagen evenals hare geestelijke vrijwording is de moreele afschaduwing van het economisch ontwikkelingsproces van thans.

Over de ‘vrouwenbeweging’ schreef ik het vorig jaar:¹⁾

In den talrijken middenstand verdween langzamerhand het geërfd bezit¹⁾. De huwelijken werden schaarscher en veel later gesloten dan voorheen. Het jonge meisje, opgevoed voor het huwelijk, gewoon op ongeveer twintigjarigen leeftijd dien reddenden haven binnen te zeilen, zag langzamerhand dien haven zich sluiten en stond eensklaps onwetend, onkundig en krachteloos tegenover een samenleving waar, op economisch terrein, alle plaatsen van oudsher door den man waren ingenomen.
Na de eerste paniek traden - zooals dit te allen tijde bij groote evolutionnaire bewegingen geschiedt - enkele krachtige individualiteiten naar voren. Energieke vrouwen uit den zwaar geteisterden middenstand wisten, dank zij een doortastend handelen, af te dwingen den wetgever nieuwe wetten en verordeningen in overeenstemming met de zich ontplooiende toestanden, wetten die op wetenschappelijk terrein de groote levensarena voor haar openstelden. Een nieuw tijdperk van ontwikkeling brak voor de bourgeois-vrouw aan.
Eerst schoorvoetend, onwillig bijna werd die opengestelde arena door de zwakkere zusteren der baanbreeksters betreden. Alleen door den uitersten nood gedwongen, gingen zij aan

1) Socialisme en Feminisme. De Nieuwe Tijd, jaargang 1898.

1) Socialisme en Feminisme. De Nieuwe Tijd, jaargang 1898.

[p. 16]

den arbeid. Wanneer zij slechts één kans hadden om aan ‘het eigen brood verdienen’ te ontkomen, waren zij dankbaar. Elk huwelijk, zelfs een huwelijk zonder liefde, beschouwden zij als een redding; en nagenoeg een kwart eeuw ging voorbij, zonder dat de hoogst menschelijke aandrift: arbeiden om des arbeidswille hare zielen beroerde.

Neen, ‘Hilda van Suylenburg’ is geen onwaar boek, maar het is een pijnlijk-oppervlakkig boek - een boek dat alleen behandelt enkele bovenopliggende verschijnselen. Hilda van Suylenburg vertolkt de heftige revolte van een ziel tegen wat er in eene klasse der maatschappij omgaat, tegen alles wat volgens de auteur ‘niet hoefde’ omdat zij niet begrijpt, dat elk verschijnsel een oorzaak heeft, dat elk verschijnsel voortvloeit uit het rusteloos veranderend leven.

Al het grootsche en geweldige dat in dezen tijd onder allerlei vormen zich aan ons opdringt, kan slechts worden omvat door hen, die de verborgen leidende krachten in de wereldorde hebben nagespeurd en beluisterd; die er zich rekenschap van geven welk stuk geschiedenis wij menschen heden beleven, of maken. Want hoewel geleid en gestuurd, zijn wij makers, zij het ook meestal onbewuste makers van de maatschappelijke vormen.

De merkwaardige bouwers van de koraalbanken, die eilanden aan de oppervlakte van den

[p. 17]

oceaan doen verrijzen, zijn zij lager te schatten, wijl zij onbewuste dienaren zijn van het mysterievolle Leven? Is hun arbeid minder grootsch omdat zij onderworpen zijn aan immanente krachten?

Ideale schoonheid ligt er voor hen, die in alles de almacht der kosmische krachten erkennen en de leiding voelen van het altijd hooger willende Leven, in dat bewust gehoorzamen, dat bewust dienaren zijn.

Maar er zijn anderen die geen leiding voelen, die alleen erkennen de absolute vrijheid, de spontaneïteit van de menschelijke ideeën en idealen; er zijn anderen die iets mooi of leelijk, zegenrijk of gevaarlijk noemen, naarmate de stof waarvan zij zelven gemaakt zijn hun geest voor de eene of de andere richting toegankelijk maakt.