Oeuvres complètes. Tome XIII. Dioptrique

[p. 588]

Appendice II¹⁾
À la troisième Partie de la Dioptrique ‘De Telescopiis et Microscopiis’.
[1685.]

Primum ac praecipuum eorum quae in hac refractionum doctrina tractantur, Telescopiorum est ratio. magni ac mirabilis inventi, cujus cum multiplex sit utilitas quantaque in sequentibus intelligetur, nulla tamen re majorem admirationem meretur, quam quod de rebus caelestibus ea nos edocuit quae nulla alia ratione investigandi spes erat. Quibus et rerum naturae recessus ignotaeque regiones patuerunt, et qua mundi parte tellus haec nostra nosque ipsi qui eam incolumus positi simus, multo certius quam ante doctis compertum et comprobatum fuit. qua cognitione nihil majus meliusve, ut mihi videtur, industria hominum consecuta est.

Unde vero primum ars haec profecta sit, quibusque incrementis eo quo nunc est culminis ascenderit, ne ab alijs peti necesse sit, paucis hic commemorare non pigebit.

Constat sane prima rudimenta Joh. Baptistae Portae Neapolitano deberi, cujus extant de rebus dioptricis et magia naturali libri totis 15 annis ante editi quam in Belgio nostro telescopia exorirentur in quibus de specillis suis (ut vocat) meminit, deque conjunctione convexarum et cavarum lentium quorum opera res procul positae quasi propinquae conspiciebantur²⁾. Nihil vero magnum eum fecisse cum hoc ipsum probat quod tanto tempore ars jam coepta silentio involuta mansit, tum quod nihil prorsus in luna aut planetis se novi observasse memoretur. At in patria nostra³⁾ primum circa annum hujus saeculi 10.^m telescopia extiterunt sesquipedalia illa ab opifice quodam in Zelandia fabricata qui conspicillis vulgaribus quibus senes utuntur conficiendis victum quaerebat. quem aliquanto post (hoc enim certo comperi) insecutus est Jac. Metius Alcmariae nostrae civis. Inde Galileo⁴⁾ ulterius idem artificium inventum excultum, ab eoque primum ad caelestia phenomena conversum est. Caeterum ut pleraque omnia inventa ita hoc quoque casui ac for-

1) La Pièce, empruntée à une feuille séparée de quatre pages, constitue une leçon antérieure et moins complète de la Préface qui forme le début de la ‘Pars tertia’. Comparez la note 2 de la p. 435.

2) Comparez les notes 5 et 7 de la p. 436.

3) Comparez la p. 437.

4) Comparez la p. 439.

[p. 589]

tuitis experimentis primam originem acceptam refert³⁾, neque enim ullum tali ingenio aut industria fuisse hominem qui totius rei ignarus cogitando ac rationem colligendo eam adsequi valeret. Hoc enim vel ex eo colligere licet, quod tanto post tempore nemo fuit qui veras eorum quae fieri videmus causas apperuit aut eatenus perspiceret ut de mensura auctae speciei ex forma et positu vitreorum orbium pronuntiare posset. Nam neque Keplerus hoc docuit⁵⁾, etsi multa laude dignus ob ea quae in dioptricis primus explicuit. Neque felicior fuit Cartesius; imo ut vere dicamus a via prorsus aberravit, in his quae de ratione et effectu telescopij exponenda susceperat. Quod vix credibile quidem de tanto viro, tamque in opticis versato, tamen dicendum fuit, ne quis frustra ea intelligere laboret quae cum nihil signisicent intelligi non possunt. Cum vero alij multi post eum in eodem argumento operam posuerint, nihilo magis tamen idem problema quod in his omnium praecipuum est absolverunt.

Itaque non parvam difficultatem habebat inventi jam reperti caussas indagare, nedum ut cum nondum existeret per causarum contemplationem quisquam id erueret. Casu vero et experiendo eodem perventum esse nihil mirum est cum frequens usus esset convexarum et cavarum lentium jam a trecentis et amplius annis quibus lentibus seorsum sumptis senum ac myopum, quos vocant, visui remedium paratur. Poterat enim vel unica convexa lente paulo diligentius formata oculisque ad distantiam quandam opposita occasionem praebere majoris tentandi; ut potius mirandum sit tam diu rem obviam latuisse.

Postquam vero in lucem prodierat eoque quo scimus a Galileo perducta erat etiam caussis utcunque cognitis, mirandum rursus quamobrem longo tempore non ultra progressa sit. credibile tamen in causa fuisse difficultatem eam quae in expoliendo vitro atque in debitam formam fingendo sese offert quae sane non exigua est. Etenim hac superata difficultate ad 40 et amplius pedes telescopia creverunt, multaque in caelo non ante visa in conspectum venerunt. Postquam vero illud quoque incommodum quod ex nimia tuborum mole ac pondere oriebatur, nupero invento nostro sustulimus⁵⁾, ut nihilo difficilius nunc centenum pedum telescopia quam antea decempedalia tractentur, novum atque ingens haud dubie huic arti accessit incrementum, cujus effectus et nos ipsi jam aliquatenus percepimus, et ultra percepturos non desperamus. Quae vero de rebus caelestibus telescopiorum opera deprehensa sunt, in universum haec sunt⁴⁾. Lunae montes vallesque solis maculae atque in sese conversio. Planetae Jovis comites quaterni. Phases Veneris quales Lunae, ejusque variae magnitudines apparentes, viae lacteae candor ex multitudine exiguarum stellarum. Itemque inerrantium toto caelo major multo quam antea numerus. Atque haec omnia a Galileo, etsi de solaribus maculis se illi primas concedere Scheinerus negat⁶⁾. Idem vero Galileus Saturni quoque phaenomena

3) Comparez la p. 437.

5) Comparez la p. 441.

5) Comparez la p. 441.

4) Comparez la p. 439.

6) Voir sur Scheiner et ses publications sur les taches solaires la note 3, p. 159 du T.I et la note 2, p. 262 du T.II.

[p. 590]

observaverat, quatenus telescopijs suis, quae sex septemve pedes non excedebant, concessum. Atque eum putabat minoribus stellis duabus, ab utroque latere admodum propinquis, stipatum sese vidisse. Deinde vero rotundum vidit neque in eo deceptus est. Ejusdem vero planetae postea alias mirabiles figuras sed plerasque falso creditas Franc. Fontana, Scheinerus, Gassendus, Hevelius, Ricciolus alijque¹⁾ complures annotaverunt, quibus tandem veriores nos conspeximus, annuloque tenui plano, nusquam cohaerente, adque eclipticam inclinato Saturnum circundari ostendimus, comitem praeterea ipsi adesse stellulam exiguam quae 16 dierum spatio circumferatur. quae jam olim annis ab hinc 26 libro singulari explicata sunt. In quo planetarum quoque diametri a nobis observati habentur atque ex ijs planetarum inter se atque ad solem proportio²⁾. At dehinc decennio post alij duo comites eidem Saturno adesse deprehensi sunt a domino Cassino qui et ante ex maculis quibusdam in Jove ac Marte observatis docuerat sydera in se ipsa certis periodis revolvi³⁾. atque haec praecipua sunt eorum quae telescopiorum opera in caelo hactenus animadversa sunt.

Quid⁴⁾ Galileus observavit. Post Galileum multo tempore in tubis ad caelestes observationes parum profectum. Fontana e duobus convexis monstrosas figuras⁵⁾. E quatuor convexis Rheita⁶⁾. Post Galileum e 2 convexis inventum de quibus Keplerus⁷⁾. postea 3⁸⁾ et ex 4 convexis ad erecta. Rheita monuit meliora⁶⁾. Aucta etiam telescopia ad sidera. Sed parum profectum nisi quod in variae....

1) Voir pour plus de détails sur ces observations les p. 35-40 du ‘Systema Saturnium’, l'ouvrage cité dans la note 2, p. 441 du T.II.

2) Il s'agit toujours du ‘Systema Saturnium.’

3) Comparez la p. 439.

4) Les phrases qui suivent furent annotées en marge du manuscrit que nous venons de reproduire.

5) Voir ses ‘Novae coelestium terrestriumque rerum observationes’ de 1646, ouvrage cité dans la note 7, p. 48 du T. I. On y lit à la p. 20 ‘Insuper anno 1608 alium tubum opticum armatum scilicet duplici lente convexa construxi’. En effet, c'était avec ce télescope que Fontana observa les ‘monstrosas figuras’ qu'on trouve aux p. 129-141 de son ouvrage.

6) Voir sur les lunettes de Rheita, décrites dans son ‘Oculus Enoch et Eliae’ de 1645, la p. 84 du T. I.

7) Voir le ‘Problema XXCVI. Duobus convexis majora & distincta praestare visibilia, sed everso situ’, qu'on trouve à la p. 42 de sa Dioptrique de 1611, ouvrage cité dans la note 5, p. 6 du T. I.

8) À commencer par Kepler lui-même; voir à la p. 45 de sa Dioptrique le ‘Problema XXCIX. Tribus convexis erecta & distincta & maiora praestare visibilia.’

6) Voir sur les lunettes de Rheita, décrites dans son ‘Oculus Enoch et Eliae’ de 1645, la p. 84 du T. I.