Oeuvres complètes. Tome VII. Correspondance 1670-1675

N^o 1830.
J. Hudde et Christiaan Huygens aux Etats Généraux.
mai 1671.

La pièce se trouve à Amsterdam, Académie Royale des Sciences.
Elle a été imprimée dans les Resolutien¹⁾.

1) Voir la publication, citée dans la pièce N^o. 1829, note 1, à la page 58.

Advis aengaende het beneficieren van den Neder-Rhijn ende IJssel.

Den tegenwoordigen toestant der Rivieren den Rhijn en de IJssel, zijnde soodanigh als by ons nevens-gaende Verbael²⁾ is vertoont, al eer wy aen haer Hoogh Mog. voordragen 't geene ons oordeels met de meeste vrucht en apparentie

2) Voir la pièce N^o. 1829.

[p. 72]

van succes tot verbeteringh der selve Rivieren soude mogen werden by der handt genomen, soo dunckt ons noodigh te examineren seecker Concepten, dien-aengaende hier te vooren in consideratie genomen, met aenmerkinge van 't geene wy daer in voor of nadelich achten, op dat alsoo blijcken moge waerom wy deselve ondienstiger als andere hebben gheoordeelt.

Voor eerst dan, wat aengaet de doorsnydinge van het Spyck tusschen de plaetse genaemt den Luysbos ende het Sluysken beneden het Tolhuys, soo is er eenige advantagie die wy daer in te gemoet sien, dat door dit middel eenige ondiepten, die van Schenckenschans af tot aen het Tolhuys sich bevinden, ende meest hart en grintigh zijn, souden werden voor by gegaen; Doch dewijl een weinich verder, te weten ontrent Seventer aen de Koolheuvel bij nae gelijke ondiepte, al-hoe-wel niet grintich wert bevonden, ende voorts meenige andere doorgaens op den IJssel en Neder-Rhijn, soo soude het ons bedunkens weinigh helpen, of de voorseide eerste ondiepten al wierden ontgaen; Wat het verval aengaet, 't geen tusschen de voornoemde plaetsen den Luysbosch ende het Sluysken werdt bevonden, 't selve is considerabel, als zijnde by ons gemeten tot twee voet ende negen duym³⁾, doch soo en is daer van dat voordeel niet te verwachten, 't welck men sich soude mogen inbeelden, te weten, dat het water in den Neder-Rhijn en IJssel daer door soo veel soude verhoogen als dit verval importeert: want het seecker is, dat het over de gantsche lenghte der Rivieren nederwaerts, als een groot stuck weeghs den BovenRhijn opwaerts moet werden verdeelt, lopende tot niet, daer sich de Rivieren in Zee ontlossen, gelijck sulcks door vaste reden soude konnen betoont werden, soo dat naeuwelijcks twee a drie duym waters selfs aen het Sluysken soude gewonnen werden, en hoe verder neerwaerts op de Rivieren hoe minder.

Voorts soude dese doorsnydingh niet als met seer groote kosten, en langen tijdt konnen geschieden, aengemerckt de lenghte en breette van het te maecken Canael, de hooghte des Landts 't welck door te graven is, en dat het selve soude daer toe moeten ingekocht worden, dewijl het des Churfursten Gront is, want naer uytwijsen der Kaerte, soo soude de lenghte zijn van ontrent 420 roeden, indien men al het ingebroocken gat aen den Luysbos te bate nam; En wat aengaet de breette, die soude ons oordeels wel van dertich roeden behooren te zijn, gelijck tegenwoordigh die van het nieuwe Canael bevonden werdt, want indien men alleen een enge doorsnydinge bestont te maecken, op hope dat die van selfs verwyden soude, 't selve soude strecken tot verder bederf der Neder-Rhyn, dewyle het Zandt in het Canael af-breeckende, van daer in de voorsz Riviere soude werden ghevoert, ende sich aldaer neder-setten, gelijck sulcks ongetwyffelt door het afnemende Schaer des tegenwoordigen nieuwe Canaels alreeds te veel is geschiet.

De hooghte nu des door te graven Lants, daer de selve op 't minste is, als aen

3) Le texte imprimé a fautivement: acht voet ende negen duym.

[p. 73]

de zyde van het Sluysken, is bevonden drie voeten verheven boven de superficies van het Neder-Rhyn-water, ten tyde van onse inspectie, ende voorts drie en een half voet, vyf voet vier duym, en wel hondert tsestich roeden weeghs tot thien voet feven duym, of indien men het ingebroocken gat aen den Luysbos wilde continueren, soo souden wel ghelijcke hondert tsestich roeden ter hooghte van els en een half voet gevonden worden; Soo dat om in 't gros een over-slagh van kosten te maecken, die alleen den arbeydt van het door-graven soude komen te bedragen, indien men doorgaens over de gehele 420 roeden de hoogte des Landts nam op seven voeten, en noch seven voeten voor de diepte die beneden de superficies van het Neder-Rhyn-water soude behooren gegraven te werden; Ende de wijtte der doorsnyding tot dertigh roeden, soo komt dit op 176400 schachten Aerde, 't welck gerekent wert op soo veel Guldens, waer en boven dan noch de kanten ten weder-zyden van het Canael soude berouw-aerdt werden, om voor af-breecken bevrydt te zijn, 't welck op soo een lenghte mede al veel soude komen t'importeren.

Genomen nu dese door-gravinge al gedaen waer, soo soude naer ons ghevoelen noch seer onseecker zijn, of de gewenschte verbeteringh der bewuste Rivieren daer uyt soude volgen: gemerckt de ondiepte der selve voornamentlick voort komt uyt de verhoogingh der gronden selfs, welcke zedert het Jaer sesthien hondert twee en veertigh bevonden werdt in den IJssel van drie voet, en in den Neder-Rhyn van twee en een half voet, gelijck sulcks in ons Verbael klaerlick werdt bewesen, want of men al meer waters in de Mondt van den Neder-Rhijn tracht te doen in-vloeijen, soo kan hier door swaerlick ghe-effectueert, dat het twee voet of meer hooger werde doorgaens op den Neder-Rhyn ende IJssel, 't welck nochtans tot verbetering deser Rivieren vereyscht werdt; En dese difficulteyt heeft niet alleen plaets in het concept van de voorsz door-gravinge, maer oock in alle andere die niet anders als de verdeelinge des waters aen den ingang der Rivieren tot oogmerck hebben.

Van dese sullen wy nu vervolgens considereren seeckere doorsnydingh van den Dijck aen Schenckenschans, genaemt de Boterdijck.

Om dese ten besten in 't werck te stellen, soo soude men moeten wechgraven het stuck van desen Dijck beginnende ontrent den midwegen tusschen d'eerste Reduyt ende de Tol-kamer, ende eyndigende eenige roeden beneden de selve Tol-kamer, alwaer het Landt schuyns door-ghesneden soude moeten werden, volghens de streckinge des Neder-Rhyns aldaer; Doch alvoorens dese doorsnydinge te voltrecken, soo moesten beyde de Canalen het oude ende nieuwe toe-gedamt werden, op dat het water aen de zijde van den Neder-Rhyn leeger werdende, als dat van de Wael aen d'ander zyde van den Boterdijck, het selve voor eerst met een groot verval in den Neder-Rhyn quam te schieten, waer door mogelyck de ondiepten van daer af naer het Tol-huys eenichsints souden wegh genomen werden.

Het voornaemste voordeel van dese doorsnydinghe soude ontstaen uyt de strec-

[p. 74]

kinge, en bocht der Rivieren aen en ontrent dese plaetse, welcke uyt de over-geleverde Kaerte kan bemerckt werden, want naer uytwysinge der selve, soo soude als dan den Mondt van den Neder-Rhyn by na even soo wel gheleghen zijn, als die van de Wael, om het water tot sich te trecken: Werdende oock bequame diepte ter weder-zyden den Dijck in beyde de Rivieren bevonden, gelijck die in de Kaerte zijn aengeteeckent; Ende wat belanght de kosten, ende tijt tot de selve doorsnydinge noodich, die souden mede seer weynich zijn, in comparatie van die tot de door-gravinge aen den Luijs-bos souden werden vereyscht.

Doch wederom is hier tegens te considereren; Eerstelick dat het Landt achter de Schans aengroeyende, ende eyndigende ontrent de plaetse daer de doorsnydinge beginnen soude, te vreesen staet dat het selve metter tijdt tot voor de te maecken openinge soude schieten, ende de selve benaeuwen, even als nu geschiet aen het oude Canael, door het aenwassende Landt daer even boven leggende.

Ten anderen, dat de sterckte des strooms, en voornaemste diepte van de Wael aen de Duffelsche zyde wesende, veel licht geen genoeghsame kracht van water door dese openingh in den Neder-Rhyn soude komen.

Ten derden, dat dit middel niet wel uytvallende, de saecken niet sonder veel moeyten ende kosten in den voorigen standt soude konnen ghebracht werden.

Eyndelick, dat de tegenwoordige beyde Canalen toe-gestopt werdende, al het water van den Rhyn als dan tegen het Landt aen de Duffelsche zijde, tusschen 't Veer-huys en 't Huys te Bylandt soude aenkomen, 't welck nu ten deele door de voorsz Canalen wert geintercipieert, soo dat het voornoemde Landt alreedts seer afnemende noch veel meer te lyden soude hebben, en daer over onghetwyffelt klachten en oppositien vallen van wegen den heer Churfurst, dien het toebehoordt.

Men heeft oock voorgeslagen van de nieuwe Schep-kribbe aen Schenckenschans hooger op te halen en watervry te maecken, op dat meerder scheuringe in het Canael mochte veroorsaeckt werden, en daer door de ondiepte aen des selfs eynde wech-genomen; Maer aengesien de voorschreve Schep-kribbe alreedts redelijcke hooghte heeft, als zijnde wel ontrent twee voet boven water, ten tyde van onse inspectie, welcke op middelbaer Somer-water is geschiet, behalven ontrent te midwegen, daer ettelijcke roeden lenghte wat ingesoncken en beschadicht is, 't welck sal dienen gerepareert te werden; soo dunckt ons weynigh voordeels te sullen ontstaen uyt der selver meerder verhoogingh; Waer by te considereren is, dat dese Kribbe aldus verhoogt zijnde, des te beswaerlijcker de kracht des strooms soude wederstaen, ghemerckt de groote diepte van 44 voeten, die voor aen de punt tegenwoordich is bevonden.

Dese Concepten aldus ge-examineert hebbende, ende om de by-gebrachte redenen niet aennemelick bevonden, soo souden wy raedtsamer achten de middelen hier nae-volghende in 't werck te stellen, zijnde van opinie, dat indien door de selve de verhoopte verbetering der Rivieren niet konde werden erlanght, dat het alsdan mede te vergeefs soude zijn eenighe der voorgaende t'appliceren.

[p. 75]

Het eerste dan en van 't welcke ons beduncken, men behoorde te beginnen is het wech-graven van de hoeck Landts gelegen aen de Mondt des nieuwen Canaels, volgens de linie die in onse Kaerte is aengewesen, waer door het water van de Boven-Rhyn, met veel meerder drift het Canael soude invloeyen, en min geneghen zijn om aen de zyde des Schep-Hoofts weder uyt te storten naer de Wael, gelijck nu ten deele geschiet.

Wy hebben bevonden dat zedert eenighe Jaren herwaerts desen hoeck merckelick is afghebroocken, ende daer door de situatie des Schep-Hoofts ende des Canaels veel verbetert gheworden, voor soo veel den aenloop des waters belanght, zijnde het Canael mede tot een genochsame wijtte gekomen, soo dat den voorschreven hoeck wech-ghenomen zijnde, geen voordeeligher situatie voor den Mont des Neder-Rhyns te wenschen schijnt.

Ten tweeden, soo sal het afnemende Schaer van boven den Luys-bosch beginnende, tot aen 't eynde van 't nieuwe Canael voor verder af-braeck moeten worden bevrydt, soo met kleyne bolderkens langhs henen te leggen, als door het berouw-aerden van 't selve Schaer, naer dat het wat schuyns afghesteecken waer, daer het tegenwoordigh gantsch steyl is; Want dit niet geschiedende, soo werdt noodtsaeckelick al het Zandt, dat van dese kant afspoelt in het Canael gevoert, en aen des selfs eynde, Lammer-stroom vindende, soo set het sich aldaer neder, ende veroorsaekt de ondiepten, die van daer af tot aen het Tol-huys, ende noch verder bevonden werden.

Ten derden, om dese ondiepten soo veel mogelick is te verminderen (indien men vondt dat de sterckte des strooms, 't selve niet genoegh konde effectueren) soo soude konnen ordre gegeven werden, dat soo haest de selve door eenigh extraordinaris laegh water quamen bloot te leggen, men als dan het Zandt en Grindt daer uytgraven en wech-voeren soude, ghelijck sulcks de naest-voorgaende twee a drie Jaeren seer wel hadde konnen geschieden.

Behalven al 't voorseyde sal ten hooghsten noodigh zijn, indien men den Neder-Rhyn, en voornamentlick den IJssel wil conserveren, andere ordre als voor desen niet alleen op de Zandt-bergen ende hooge Schooren, maer oock insonderheydt op het Kribben in de voorsz Rivieren te stellen, zijnde ons oordeels de meeste ruine der selve, uyt het onmatich Kribben voortgekomen waer door de stroomen te seer benaeuwt en opgestopt werden, en te gelijck kromte veroorsaeckt daer te vooren geene en was, 't welck meerder lenghte en by gevolgh trager stroom moet causeren, dewyl het verval van de gantsche Rivier het selfde blijft, behalven dat het af-brekende Zandt de Rivieren noodtsaeckelick verhooght.

Bij voorgaende Placcaten van de Jaren sesthien-hondert-twee-en-tsestigh en...⁴⁾

4) Le millésime est laissé en blanc dans la copie, comme dans la pièce imprimée. Il faut lire: sesthien hondert neghen en tsestigh. Voir le mémoire de M. l'ingénieur R.P.J. Tutein Nolthenius dans le Recueil:
Tijdschrift van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs. Instituutsjaar 1885-1886. Te 's Gravenhage bij Gebr. J. & H. van Langenhuysen. 1886, in-s^o., à la page 308.

[p. 76]

is toegestaen, tot op een derde-deel van de wijtte der Rivieren ten wederzijden te mogen Kribben: doch alsoo op sommighe plaetsen daer de Rivieren weynigh breette hebben, de selve te seer benaeuwt werden door het afnemen van de twee derde parten (want wy verscheyde Kribben, tot sulcke en meerder lenghte recht tegen over den anderen hebben vinden leggen) soo soude naer ons gevoelen beter zijn, de wijtte te bepalen die tusschen de Hoofden der Kribben moest open gelaten werden, in dier voegen, dat oock op soo veer na geene Kribben voor-by malkanderen souden mogen uytsteecken, 't welck naer de linie langhs henen het midden der stroomen loopende, soude werden gedetermineert, op dat alsoo te gelijck een vryen loop aen de selve gegeven werde, ende aen de Schepen een vry Vaerwater.

Dese breette nu soude ons oordeels op den Neder-Rhyn boven IJssel-oort, ontrent van 30 roeden behooren te zijn, ende van daer neder waerts op den Rhyn van 25 roeden, en op den IJssel van 20 roeden, ende soude te gelijck dienen geordonneert te werden, alle Kribben die tegenwoordigh binnen de voorschreve limiten sich niet en bevinden, soo verre als de selve excederen af te houwe.

Dit alles aldus uytgewerkt zijnde, soude naer alle apparentie strecken tot groote verbeteringh en beneficie der gemelte Rivieren, dan of men echter bevondt, dat daer mede het gewenschte effect niet genoeghsaem wierde erlangt, soo soude men als dan dese krachtiger remedie konnen in 't werck stellen, namentlick van door benaeuwinge van de Wael-stroom aen Schenckenschans, 't zij met een Kribbe te leggen teghen over het oude Schep-Hooft, ofte eene uyt te steken van de punt van het Zandt (teghens over het nieuwe Schep-Hooft) het water op te stouwen ende te verhoogen, waer door het dan in meerder quantiteyt en hooger als nu, door het nieuwe Canael in den Neder-Rhyn soude invloeijen; Doch om als dan te voor-komen de al te groote diepte, die tusschen de twee Hoofden sekerlick soude ontstaen, soo soude noodich zijn de grondt tusschen beyde voor uytscheuringhe te bevryden, door het sincken van eenige oude Schepen met steen of grindt gevult, of andere diergelijcke maniere.

Ende en kan dese opstouwinge des waters niet gheapprehendeert werden dangereus te zijn voor de Wael-stroom, dewyl men de Hoofden of Kribben die ten dien eynde souden geleght werden niet verder behoefde uyt te steecken, als tot dat het gedesireerde effect daer uyt gevolght waer, ende men in allen geval van de selve altijdts meester soude zijn, om die naer wel-gevallen te verkorten.

Dit is dus verre 't gene bij ons wert geoordeelt te konnen gedaen werden tot beneficieringe en verbeteringe der twee Rivieren, voor soo veel gesupponeert werdt,

[p. 77]

dat men den IJssel even soo wel als den Neder-Rhyn in forme van loopende Rivieren soude willen maintineren. Doch sulcks niet vereyscht werdende, gelijck wy niet en gelooven dat eenighe noodtsaeckelijckheydt daer in is gelegen; En voorts geconsidereert het tegenwoordige groote verloop van den IJssel door de verhooginge der gronden op de ondiepten, te weten van drie voet zedert de laeste negen en twintich Jaren, en dat dit veel licht niet als met lanckheydt van tijdt verholpen, en in den ouden stant sal konnen ghebraght werden, door schueringhe van sterke stroom, by de voorsz middelen daer in te brenghen, daer-en-boven oock gelet op de difficulteyt van het besnoeyen en verbieden der onmatighe Kribben, die dickmaels door conniventie en andersints werden getollereert; Soo wert by ons noch dit volghende Concept voor-ghestelt, door welckers middel den IJssel soude niet alleen navigabel werden, maer oock t'allen tyden ghenoeghsaeme diepte behouden tot de noodige bescherminge deser Landen, ende met eenen oock den Neder-Rhyn meerder water verkrygen als hy tegenwoordigh heeft.

Dit bestaet hier in dat men den IJssel tot een stil-staende water soude maken, tot ettelijcke plaetsen Dammen daer in leggende, tusschen de welcke het water tot de gedesireerde hooghte soude werden opgehouden, doch daer over heen-vloeyende wanneer het hooger gewassen waer, als bij Wintertijden ende anders.

Dese Dammen souden in als maer vier behoeven te zijn, en souden bequamelijcken aen de Steden van Doesburgh, Zutphen, Deventer ende Hattem, of daer ontrent geleght werden, van waer af nederwaerts genoeghsame diepte op den IJssel werdt bevonden.

Ter selver plaetsen soude mede Schut-sluysen gemaeckt moeten werden om de doorvaert niet te beletten, ende souden dese Sluysen best ter zyden de Rivier, 't zy in of aen de voorschreve Steden, soo om de beschermingh der Dammen, minder kosten, beter waerneminge, als gemacks en geriefshalven geleght werden.

Tegen yeder defer Sluysen, soude maer ontrent twee a drie voet waters komen te staen, alsoo het gantsche verval der Riviere van IJssel-oort tot Hattem toe, naer onse beste overslagh niet boven de negen a thien voeten is, dienvolgens souden de selve met middelmatige kosten konnen gebouwt werden; Ende is te weten, dat al-hoe-wel de eerste ende bovenste deser Sluysen aen Doesburg wort geordineert, nochtans het water daer boven naer IJssel-oort toe mede soude verhooght werden, want van wegen het verval dat tegenwoordigh tusschen dese beyde plaetsen werdt bevonden, soo soude het water als dan aen den Dam ende Sluyse tot Doesburgh twee a drie voeten hooger staen, als het daer nu is.

Jae soude selfs noch hooger den Neder-Rhyn op, te weten tusschen IJssel-oort en Schenckenschans, mede meerder water als voor henen hier door moeten ontstaen, sulcks volgende uyt de verhooging des Rhyns tot Aernhem, als vermeerdert zijnde met al het water 't welck nu den IJssel ten deele valt.

Waet uyt dan ook blijckt de merckelijke verbeteringe van den gantschen Neder-Rhyn, die hier uyt soude te verwachten staen, sonder dat naederhand eenigh

[p. 78]

different meer soude konnen vallen, aengaende de verdeelinge des waters aen IJssel-oort;

Wat aengaet nu de verversinge des selfs in den IJssel, die en soude niet alleen by alle hooge wateren gebeuren, maer oock gedurigh altijdt, door middel van de minder Rivieren die tot Doesburgh, Zutphen en Deventer, in den IJssel sich ontlasten, en dat met groot verval, namentlick en respective den ouden IJssel, de Berckel ende Schipbeeck, tot welckers uytwateringh de voorschreve Sluysen doorgaens voor soo veel noodigh souden open gehouden worden.

Het is waer dat door dit middel de Wael van sijn overvloedigh water niet en werdt ontlast, 't welck anders mede een considerabel point is, aengesien den overlast die alle de aengelegene bedijckte Landen, en meeste Steden daer door gevoelen, doch men soude hier in noch altijdt konnen voorsien door het benaeuwen van de Wael aen Schenckenschans, op de manniere hier te vooren verklaert.

Was onderteeckent,

J. Hudde.

Chr. Huijgens.