Nederlandse gedichten 1614-1625. Deel 2. Apparaat en commentaar

[p. 515]

[54] Een allgemeen poëet

Commentaar

Het meest opvallende aan het handschrift van deze print is het nieuwe begin dat Huygens ervoor schreef in de fase van de kopijvoorbereiding. Dus nadat hij de print ‘characterista oft Een Print-schrijver’ [68] had vervaardigd. Boven deze nieuwe versie zei hij in de woorden van Horatius: ‘Eerstens zal ik mij niet tot hen, die ik erken als dichters, rekenen.’¹

Mét Horatius beschouwt Huygens iemand die alleen een vers afmaakt of spreektaal bezigt niet als dichter. De titel van dichter wordt gereserveerd voor iemand met vernuft, ‘de geest van een ziener en een mond om grootse dingen te verklanken’.²

In deze print geeft Huygens een portret van een ‘allgemeen poëet’, een broodschrijver. Dit is geen zelfportret. Huygens beschouwde zichzelf niet als een ‘Hoveling vermeend’ of een ‘Prediker na giss’.³

Hoe hij zich wèl zag kunnen wij lezen in gedicht [68] ‘Characterista oft Een Print-schrijver’. Het curieuze is nu dat Huygens in dat portret, later, ook in de fase van de kopijvoorbereiding, elementen heeft ingebracht die hij in diezelfde fase schrapte uit zijn ‘algemeen poëet’. De perifrases ‘Een weerschijn aller verw’ en ‘een all dat ijemand is’ (uit regel 10, oudste fase van ‘Een poëet’) kwamen toen namelijk terecht in ‘Een Print-schrijver’ (r. 2 en r. 8). Kennelijk was hij zo in zijn schik met deze vondsten dat hij ze zonder in zijn ogen de karakterisering wezenlijk aan te tasten kon overbrengen van het ene naar het andere gedicht.⁴ Niettemin geeft Huygens in deze print een scherp afwijzend beeld van ‘Een allgemeen poëet’. Mieke B. Smits-Veldt heeft dit beeld geanalyseerd en Huygens' voorstelling verduidelijkt door voor de twintigste-eeuwse lezer het poëticale en literair-historische kader waarbinnen Huygens zijn uitspraken doet, aan te geven. ‘In de eerste 22 regels beschrijft Huygens’, ik citeer met instemming Mieke Smits-Veldt, ‘de geestelijke gecorrumpeerdheid van een brood- en gelegenheidsdichter die gebrek aan talent en redelijk onderscheidingsvermogen paart aan de kameleontische eigenschap om zich te voegen naar alle wisselende wensen van een onoordeelkundig groot publiek, waaraan hij zich schaamteloos opdringt’.⁵ De volgende regels geven inzicht in de ‘geestelijke bagage’ van deze rijmelaar. Hij blijkt Ovidius' Metamorfosen te koesteren en er een anachronistische en triviale betekenis aan toe te kennen. Alles wat in deze ‘dichtersbijbel’ staat gelooft hij letterlijk en betrekt hij op zijn eigen situatie.

Dit geloof in de Metamorfosen maakt Huygens belachelijk. Zo'n poëet is een ‘ongediert in menschelijcken schijn, Dat ijder een bespott, en ijder een will zijn.’ (r. 41-42). Een ‘omgekeerd gemetamorfoseerd’ wezen dus, ‘lager op de trap der schepselen dan de minste mens’, in de woorden van Smits-Veldt.⁶

1 Horatius, Sat. 1, 4, 39-40. Vertaling ontleend aan Van de Laar 1988.

2 Aldus de volgende regels in Horatius' satire. Zie vorige noot.

3 Aldus de eerste versie van regel 9.

4 Vermeer (1982b, p. 74) schetst de gang van zaken als volgt: ‘Huygens zal aan de “Poëet” zijn begonnen toen hij nog niet dacht over een “Printschrijver”.
Wanneer hij die naderhand als onderwerp neemt, vindt hij in het oudere gedicht enkele karakteristieken die hij in het nieuwe goed gebruiken kan. Hij verplaatst ze naar “De Printschrijver” maar moet dan voor de “Poëet” een ander begin bedenken.’ Vermeer ziet echter over het hoofd dat de overbrenging van het ene naar het andere gedicht in één en dezelfde fase is geschied. De verworpen perifrasen uit ‘Een Poëet’ werden alternatieven voor reeds geformuleerde regels in ‘Een Printschrijver’. Strengholt (1982, p. 110-111) onderkent een overbrenging in meer fasen. Volgens mij verrichtte Huygens deze transplantaties echter in één fase, die der kopijvoorbereiding.
Toen heeft hij ook geconstateerd dat hij de omschrijving ‘Een schilder mette penn’ tweemaal had gebruikt. Het eerst in ‘Een poëet’ (r. 4) en daarna in ‘Een Printschrijver’ (r. 7). Bij het doorzien van zijn gedichten toen hij ze klaarmaakte voor de druk, schrapte hij deze woorden in ‘Een poëet’ en liet ze in ‘Een printschrijver’ staan.

5 Smits-Veldt 1987. Het citaat op p. 185.

6 Smits-Veldt 1987, p. 190. Haar interpretatie van de laatste regel deel ik niet. In haar uitleg wordt de positie van dit soort dichters toch ook versterkt doordat zij die hen uitlachen, ‘eigenlijk ook willen zijn als zij’. Met Van Strien (1990, p. 29) beschouw ik ‘Dat’ als subject. De parallel met de perifrase ‘Een all dat ijemand is’ (zie boven, noot 3) die Strengholt onder aanhaling van de eerste omschrijving van ‘Een Comediant’ (‘Hij is een Alleman’) verklaarde als: ‘iemand die zich met het grootste gemak metamorfoseert al naar de omstandigheden die hij berijmt’ (Strengholt, 1982, p. 112), beschouw ik als een argument voor de uitleg van Van Strien. In de boven geciteerde passage noemde Smits-Veldt zelf reeds de ‘kameleontische eigenschap’ van deze ‘Poëet’.

Uitgaven

Eymael p. 19-42, annotaties p. 77-79; Worp Gedichten ii, p. 1-2; Van der Heijden, Spectrum 10 (met annot.);

Literatuur

Strengholt 1982, Mieke B. Smits-Veldt 1987.

[p. 516]

Overlevering

H	Autograaf Huygens, ka xl^a, 1623, fol. 29^v. Een blad papier van 312 × 197 mm. Op fol. 29^r staat [53].
H-Ot	Met lichtere inkt bracht Huygens in H1 varianten aan. Hij deed dit in de tijd dat hij de kopij voor zijn Otia gereedmaakte. De eerste tien regels van het gedicht wijzigde Huygens in deze fase helemaal. Hij schreef de nieuwe versie op een blaadje papier van 109 × 197 mm (ka xl^a, 1623, fol. 30^r), dat aan fol. 29 was vastgespeld. Het kopijkarakter blijkt uit vingerafdrukken van de zetter en uit de driemaal voorkomende instructie in Huygens' hand: Dit innewaert (bij regel 11, regel 23 en regel 37). De kopij voor al de ‘printen’ wordt samenhangend besproken op p. 503 en de volgende pagina's.
Ot	Otia 1625, ‘Lib. v Characteres. Dat zijn Printen.’, F^r+v, p. 41-42.
Ot-e	Errata achter in Ot.
K1	Koren-bloemen 1658, ‘Derde boeck. Zede-printen Ende Stede-stemmen’. R^r-R^v, p. 137-138.
K2	Koren-bloemen 1672, ‘Derde boeck. Zede-printen Ende Stede-stemmen’. R3^v-[R4]^r, p. 134-135.

Datering

H is gedateerd: 21 Aug^ti. 1623.

[p. 517]

Varianten

			[titel]
	Ha		Een		Poeet
	b		[	]	*hongerigh*		Poeet.
	H-Ota		[	]	allgemeen		[	]
	b		[			]	Poëet om den kost.
	c		[			]	Poëet.
			[bovenschrift]
	H		[ontbreekt]
	H-Ot		primvm ego me il | lorvm, dederim qvi<b> | bvs esse poetas. excerpam numero. | hor.

1	H		Hij is een		krakend'	wiel dat stadich maelt en		knarst;
	H-Ot		[	]	krakend	[	]	knarst,

2	Ha		Van all dat		hij beweeght	zijn d'herssenen		'tverwarst;
	b		[	]	{hij beweeght}	[			]
	b		[	]	{in hem leeft}	[			]
	H-Ota		[	]	in hem leeft	[			]
	b		[				]	'tverwarst,

3	H		Hij is een leereling diens Meesterschapp is liegen;
	H-Ot		De Maegh het onversienst, 'tvermoedtste Tong en Longer;

4	Ha		Een Schilder met de penn,		een fluijter vande wiegen;
	b		[	]	{een fluijter vande wiegen;}
	b		[	]	{die ooren kan bedriegen;}
	c		[	]	om ooren te bedriegen;
	H-Ota		Een kruijper bijder aerd <al>al noemt hij't selver vliegen
	b	α	Een Waersegger, van dorst, een Logenaer, van honger;

5	Ha		Een kraeij die op't vervall van Menschen beten past,
	H-Otb	α	Een vlieger soo hij		meent;	een kruijper inder daedt,
	c	β	Een aller	paerden	Sael;	[	]
	Ot		Een'	[	]

6	H		Een keffer die den wind van 'swerelds wij<s>>z' bebast;
	H-Ota	α	Een suffer waer hij sitt,	een muffer waer hij gaet;
	b	β	Een vlieger soo hij meent,		[	]

[p. 518]

7	H		Een		Meerkatt sonder staert; een suffer met genuchten;
	H-Ota		[	]	Staerteloosen Aep;[			]
	b	α	Een		aller paerden Sael; een		allgemeen berijmer
	c	βγ	Een		suffer waer hij sitt;[	]	allgereedt bedichter

7			[marge]
	H		[ontbreekt]
	H-Ota		Siue opus in
	b		<	>

8	H		Een quellgeest sonder pijn; een dorre boom voll vruchten;
	H-Ota		Van rouw, van vrolickheit; een haestigh		woorden-lijmer;
	b	γ	[	]	woorden-vlichter;

9	H		Een Houeling		*vermeend*;	een		Prediker	na giss;
	H-Ota		[	]	van dorst;	[	]	Waersegger	[	]
	b		Een misgeboort van't School; een wilde Latinist;

10	H		Een		weerschijn aller verw; een all dat ijemand is.
	H-Ota		[	]	onnutt	wan-geback van semelen en gist.
	b		[	]	windigh	[	]

11	H		Hij niest en hoest in		rijm, en daer hem staet te		kiesen
	H-Ot		+ [Hij	]	Rijm, [en			]
	Ot		[			]	hiesen*
	Ot-e		[			]	kiesen

12

H

Van

rijm <of>of

reden

een,

'tlaest

sal hij liefst verliesen.

H-Ot

[

]

Rijm

[

]

Reden

[

]

K2

[

]

't laetst

[

]

13	H		Besnijt hem		'twandelen,	en		eenicheijts	geniet,
	H-Ot		[				]	eenicheits	[	]
	Ot		[	]	'twandelen	[				]

14	H		In 't druckste vanden drang siet hij de menschen		niet:
	H-Ot		[	]	niet;
			[De regels 15-22 ontbreken in H. Huygens schreef ze in H-Ot in de linkermarge. Een verwijsteken geeft de plaats van invoeging in de tekst aan.]

15	H-Ot		Hij tuijt sijn		daglix	Dicht in allerhande ooren;
	K1		[	]	dag'lix	[	]

16	H-Ota		En wee den haestigen, of		die het	onachtsaem hooren,
	b		[	]	die't	[	]

16			[marge]
	H		[ontbreekt]
	H-Ot		Non hic cuiquam parcet amico: | Et quodcumque semel chartis illeuerit, | omnes Gestiet à furno redeuntes scire lacuque, Et pueros, | et anus. Iuuen.

[p. 519]

17	H-Ota		Hij ringelts' achteraen, en		refereijnts'	in swijm:
	b		[	]	refereints'	[	]

18	H-Ota	Den	min doorsichtige, dien't klappen vanden rijm
	b		De	[	]

21	H-Ot		Dat in de kiese klemm van d'oore niet en		gaet
	K1		[	]	gaet,

23	H		Sijn Bijbel is de Schatt der		wederboren	dieren;
	H-Ot		+ [	]	wederschapen	[	]

23			[marge]
	H		[ontbreekt]
	H-Ot		Metamorphosis Ovid.
	K1		[ontbreekt]

26	Ha		Want datmen aende		Const	door druijuen-dropp		geraeckt
	b		[	]	Konst	[			]
	K1		Want,[				]	geraeckt,

27	H		Dat vloeckt hij *in de verzen*:				Maer Midas loon van ooren
	H-Ot		Dat sweert hij bij		sijn	penn:	[	]
	Ot		[	]	sijn'	[		]

28	Ha		Beuindt hij		mogelijck,	doch schrickter van te hooren.
	b		[	]	mogelick,	[	]
	H-Ot		[	]	mogelijck,	[	]

29	H		De		moeijelijcke vreucht	van Tantals wan-besitt
	H-Ot		[	]	moeijelicke vreuchd	[	]

30	H		Gevoelt hij soo vervult, als off hij		'teenich	witt
	H-Ot		[	]	'teenigh	[	]

31

H

Des Dichters waer' geweest, en 'theel verhael beschreuen

32	H		Op't		rijckelijck	gebreck van sijn verhongert leuen.
	H-Ot		[	]	rijckelick	[	]

33	Ha		Actaeons hooge		croon	gewint hij van sijn		Wijff,
	b		[	]	kroon	[			]
	K1		[				]	Wijf;

34	H		Dat's voor sijn Lessenaer te maken van haer		lijff,
	K1		[	]	lijf;

35

Ha

Doch

*predickt

maendelang*

van

haer

bedeckte weghen

b

[

]

*beter nijd*

[

]

H-Ot

α

[

]

hij versett

den hoon

[

]

K1

[

]

haer'

[

]

[p. 520]

36	H		Meest		op de gulde klucht van Jupiters gereghen.
	H-Ot	α	[	]	met	[	]

37	H		Van d'oudste Wijsen herr berekent hij 'tgeslacht
	H-Ot		+ [	]

38	H		Van		dichtens	diepe Konst, al sitse nu veracht.
	H-Ot		[	]	Dichtens	[	]

40	H		Daer is hij		'thooftstuck van:	*en het hoogste van't verwecken*
	H-Ot		[			]	wien staet het		aen te trecken?
	Ot		[	]	'thoofstuck* van;	[			]
	K1		[	]	't hooft-stuck [van;				]
			[ondertekening en datering]
	H		Constanter. | 21^a. Aug^ti. 1623, Hagae.
	H-Ot		<					>
			[Links naast de ondertekening, die met de twee laatste regels in de linkermarge geschreven is, staan twee of drie woorden onleesbaar doorgehaald]