Verzamelde werken. Deel 4. Cultuurgeschiedenis 2

[Boekbespreking in ‘De Gids’ van Bernard Faÿ's ‘L'esprit révolutionnaire en France et aux États-Unis à la fin du XVIIIe siècle’]^*

Bernard Faÿ, L'esprit révolutionnaire en France et aux États-Unis à la fin der XVIIIe siècle. Champion, Paris 1925.

Bilderdijk's afkeer van den aardappel is algemeen bekend, en men heeft onlangs in dit tijdschrift kunnen lezen, hoe dezelve gebakken Da Costa te machtig waren. Het verband van Bilderdijk's potatophobie met zijn staatkundige en godsdienstige beginselen is misschien niet iedereen terstond meer helder. De aardappel beteekent den natuurstaat, de vrijheid, den opstand tegen God en de overheid; hij smaakt naar Amerika en de Revolutie. ‘La pomme de terre’, schreef Brissot, de Girondijn, in zijn Nouveau Voyage dans les Etats-Unis, ‘voilà l'aliment de l'homme qui veut, qui sait être libre.’

Het is een heel klein deeltje van het groote ideeëncomplex, dat het onderwerp is van het boek van den heer Faÿ. Dit boek behandelt, in een even voortreffelijk uitgedrukte als deugdelijk gedocumenteerde voorstelling, dat allerbelangrijkste stuk geestesgeschiedenis: hoe in dien edelen, zonnigen, vredigen waan van menschelijke volmaking en natuurlijk geluk, waaraan de Fransche gedachte der 18e eeuw vorm gaf, Amerika aan den westerhemel straalde als het land, waar de deugdzame en vrije mensch in en naar de natuur leefde. Hoe die conceptie

* De Gids, 89e Jrg. no. 7, Juli 1925, p. 150/2. P.N. van Kampen & Zoon, Amsterdam.

[p. 366]

zeer daadwerkelijk de Fransche staatkunde en het lot van Amerika mee bepaald heeft: Frankrijk's ingrijpen in den onafhankelijkheidsoorlog, de geestdrift van La Fayette, de politiek van Vergennes, de vereering voor Franklin. Gelukkige tijd, die eerste jaren van Lodewijk XVI! Turgot zelf smeedt den regel: ‘Eripuit coelo fulmen sceptrumque tyrannis’. Rondom den patriarchalen Quaker in zijn eenvoud en waardigheid, ‘sans perruque, mais avec l'auréole de ses magnifiques cheveux blancs’, verdringt zich de wereld der salons in deugdzame aandoening; in zijn omgeving vindt men reeds de geheele groep der latere revolutionnairen: Brissot, Danton, Bailly, Péthion, la Rochefoucauld Liancourt etc. - Franklin is volkomen oprecht; ‘la seule ruse qu'il se permettait était cette affectation de fatigue et de décrépitude qui lui fournissait le moyen de donner des conseils, avis et avertissements à Vergennes, comme un grand'père à son lit de mort qui fait ses derniers adieux à ses petits-fils attendris’. En als het den Amerikanen slecht gaat, zegt hij vertrouwend: ‘Ça ira’.

De schrijver, hoewel volstrekt geen blind aanhanger van een eenzijdig idealisme als verklaringsbeginsel, is geneigd, het onbaatzuchtige element in de Fransche politiek van deze jaren hoog aan te slaan. Wat zegt 1914 van een tijd, die bij het uitbreken van den oorlog een vijandelijk admiraal, Rodney, hoffelijk uit Frankrijk liet vertrekken om zijn post in te nemen?

Het geheel van deze Fransch-Amerikaansche geestelijke betrekkingen is ‘avant tout un mirage, une histoire d'amour’. Er ontstaat ‘une sorte de communion intellectuelle passionnée’, en zoo sterk is de glans der Fransche gedachte, dat Amerika zich zelf tracht terug te vinden in dat denkbeeld van het Rousseauisme: ‘curieux cas d'un peuple qui s'imite dans l'image qu'un autre peuple se fait de lui’.

Maar, de werkelijkheid! ‘On avait tant parlé de la vertu des Américains qu'on avait oublié qu'ils étaient marchands.’ De wederzijdsche aanraking levert een geheele keten van teleurstellingen en misververstanden, maar toch corrigeert zich het ideaal slechts in geringe mate. ‘Une Amérique sentimentale et philosophique’ blijft de geesten in Frankrijk beheerschen, en in de idyllische dagen der Revolutie, 1790, als Franklin gestorven is, viert het bevrijde Frankrijk zijn held met sobere lijkdiensten. ‘On avait couvert de crêpe tous les lustres et tendu en noir la seconde salle du café: sur la porte d'entrée, on avait mis ces trois mots “Franklin est mort”. Au fond de la salle on avait placé sur un piédestal son buste couronné de feuilles

[p. 367]

de chêne et au bas duquel on lisait “Vir”. Deux cyprès élevaient au-dessus leurs sombres rameaux, aux deux cótés étaient des sphères, des cartes, et au-dessous un serpent mordant sa queue, symbole de l'immortalité.’ - Dit zijn de dingen waaruit wij de Revolutie moeten verstaan.

Eerst had Frankrijk's houding invloed gehad op de Amerikaansche onafhankelijkheidsverklaring van 1776. Daarna wordt het vrije Amerika model en prikkel voor Frankrijk zelf. In 1787 schrijft de abbé Genty: ‘L'indépendance des Anglo-Américains est l'événement le plus propre à accélérer la révolution qui doit ramener le bonheur sur la terre’. Naar het Amerikaansche voorbeeld wordt de eerste Déclaration des droits gemaakt. Dan wisselt de stroom opnieuw. Onder sterk Jacobijnschen invloed vormt Jefferson de oudere republikeinsche partij in Amerika. In de eerste jaren na Brumaire is Washington het voorbeeld dat Bonaparte gaarne afficheert. Doch intusschen was de groote kloof, die het Amerikaansche volk, geestelijk en door tegenstelling van belangen, van het Fransche scheidde, hoe langer hoe duidelijker geworden. Men zou bijna geneigd zijn, in den verkoop van Louisiana in 1803, met zijn onafzienbare gevolgen voor Amerika's grootheid, de liquidatie te zien van de geestelijke gemeenschap tevens. De wisselwerking tusschen de beide groote volken houdt voor vele jaren op.

Wie begeerig is naar cultuurgeschiedenis in den waren zin des woords, leze het boek van Faÿ.