Verzamelde werken. Deel 3. Cultuurgeschiedenis 1

[p. 66]

III
De hiërarchische opvatting der samenleving

Toen men tegen het einde der achttiende eeuw begon, middeleeuwsche cultuurvormen als eigen nieuwe levenswaarden op te nemen, met andere woorden bij den aanvang der Romantiek, heeft men in de Middeleeuwen allereerst het ridderwezen ontwaard. De vroege Romantiek was geneigd, Middeleeuwen en riddertijd kortweg te vereenzelvigen. Zij zag er bovenal wuivende vederbossen. En hoe paradoxaal het thans klinkt, zij had in zeker opzicht gelijk. Ons heeft voorzeker een grondiger studie geleerd, dat het ridderwezen slechts een onderdeel is van de cultuur van dat tijdperk, dat de staatkundige en maatschappelijke ontwikkeling grootendeels buiten dien vorm om gaat. Het tijdperk van echte feodaliteit en bloeiend ridderwezen loopt reeds in de dertiende eeuw ten einde; wat daarna komt is de stedelijk-vorstelijke periode der Middeleeuwen, waarin de beheerschende factoren van staat en maatschappij de handelsmacht der burgerijen en de daarop berustende geldmacht der vorsten zijn. Wij lateren hebben ons gewend, en terecht, om veel meer naar Gent en Augsburg te zien, veel meer naar het opkomende kapitalisme en de nieuwe staatsvormen dan naar den adel, die immers, hier meer daar minder, overal reeds ‘gefnuikt’ was. De geschiedvorsching zelf heeft zich sedert de dagen der Romantiek gedemocratiseerd. Het moet evenwel hem, die gewoon is, de latere Middeleeuwen te zien in hun staatkundig-economisch aspect, zooals wij dat begrijpen, telkens opvallen, dat de bronnen zelf, met name de verhalende bronnen, aan den adel en zijn bedrijf een zooveel ruimer plaats geven, dan bij onze voorstelling past. Dit geldt zelfs niet enkel van de late Middeleeuwen, maar ook nog van de zeventiende eeuw.

De reden daarvan is, dat de adellijke levensvorm zijn heerschappij over de samenleving heeft behouden lang nadat de adel als maatschappelijke structuur zijn overheerschende beteekenis verloren had. In den geest der vijftiende eeuw neemt de adel als maatschappelijk element nog onbetwist de eerste plaats in; zijn beteekenis wordt door den tijdgenoot veel te hoog, die van de burgerij veel te laag geschat. Zij zelf zien niet, dat de werkelijke beweegkrachten der maatschappelijke ontwikkeling elders lagen dan in het leven en bedrijf van een oorlogvoerenden adel. Dus, zal men zeggen: de fout zit bij de tijdge-

[p. 67]

nooten zelf en bij de Romantiek, die hun voorstelling zonder kritiek volgde, terwijl de moderne geschiedvorsching de ware verhoudingen van het laat-middeleeuwsche leven aan het licht heeft gebracht. Van het staatkundige en economische leven, ja. Maar voor het kennen van het cultuurleven behoudt de waan zelf, waarin de tijdgenooten leefden, de waarde van een waarheid. Ook al was de adellijke levensvorm niet anders dan een vernis over het leven geweest, dan nog zou het noodzakelijk zijn, dat de geschiedenis dat leven mèt den glans van dat vernis wist te zien.

Het is overigens veel meer geweest dan een vernis. Het begrip van de geleding der maatschappij in standen doordringt in de Middeleeuwen alle theologische en politische beschouwingen tot in haar vezelen. Het bepaalt zich volstrekt niet tot de geijkte drie: geestelijkheid, adel en derde stand. Het begrip stand heeft niet alleen een veel sterker waarde maar ook een veel verder strekking. In het algemeen wordt iedere groepeering, iedere functie, ieder beroep gezien als een stand, zoodat naast de indeeling der maatschappij in drie standen een in twaalf kan voorkomen¹. Want stand is staat, ‘estat’, of ‘ordo’; er ligt de gedachte in van een door God gewilde wezenlijkheid. De woorden ‘estat’ en ‘ordre’ dekken in de Middeleeuwen een groot aantal van menschelijke groepeeringen, die voor ons begrip zeer ongelijksoortig zijn: de standen in onzen zin, de beroepen, den huwelijken staat naast den maagdelijken, den staat van zondigheid ‘estat de péchié’, de vier ‘estats de corps et de bouche’ aan het hof: panetiers, schenkers, voorsnijders en keukenmeesters, de geestelijke wijdingen: priester, diaken, subdiaken enz., de kloosterorden, de ridderorden. In de middeleeuwsche gedachte wordt het begrip ‘staat’ of ‘orde’ in al die gevallen bijeengehouden door het besef, dat elk dezer groepen een goddelijke inzetting vertegenwoordigt, een orgaan is in den wereldbouw, even wezenlijk en even hiërarchisch-eerbiedwaardig als de hemelsche tronen en machten der engelenhiërarchie.

In het schoone beeld, dat men zich maakte van staat en maatschappij, werd aan elk der standen zijn functie aangewezen niet overeenkomstig zijn beproefde nuttigheid, maar overeenkomstig zijn heiligheid of zijn schitterenden glans. Men kon daarbij de ontaarding der geestelijkheid, het verval van de ridderlijke deugden bejammeren, zonder

1 Deschamps, II p. 226. Vgl. A. Pollard, The Evolution of Parliament, London 1920, p. 58-80.

[p. 68]

daarom het ideale beeld ook maar eenigszins prijs te geven; de zonden der menschen mogen de verwezenlijking van het ideaal beletten, toch blijft het grondslag en richtsnoer der maatschappelijke gedachte. Het middeleeuwsche beeld der maatschappij is statisch, niet dynamisch.

Het is een wonderlijke schijn, waarin Chastellain, de hofhistoriograaf van Philips den Goede en Karel den Stoute, wiens rijke werk ook hier weer de beste spiegel is van de tijdsgedachte, de maatschappij van zijn dagen ziet. Hier is een man, in de velden van Vlaanderen getogen, die in zijn Nederlanden de schitterendste ontplooiing van burgermacht voor oogen had, en die niettemin, verblind door den uiterlijksten glans van het Bourgondische prachtleven, in den staat slechts riddermoed en ridderdeugd als de bron van kracht ziet.

God heeft het volk doen geboren worden om te arbeiden, om den grond te bewerken, om door den handel duurzaam levensonderhoud te verschaffen, de geestelijkheid voor de werken des geloofs, maar den adel om de deugd te verheffen en de gerechtigheid te handhaven, om met de daden en de zeden van hun schoone personen den anderen een spiegel te zijn. De hoogste taak in den staat, de bescherming der Kerk, de vermeerdering van het geloof, de bewaring van het volk voor verdrukking, de handhaving van het gemeen welzijn, bestrijding van geweld en tirannie, versterking van den vrede, Chastellain wijst ze allen den adel toe. Waarheid, dapperheid, zedelijkheid en mildheid zijn zijn eigenschappen. En de adel van Frankrijk, zegt deze hoogdravende lofredenaar, beantwoordt aan dat ideale beeld¹. Door het geheele werk van Chastellain heen bemerkt men, dat hij ook werkelijk de gebeurtenissen van zijn tijd door dat gekleurde glaasje ziet.

De onderschatting van de burgerij spruit hieruit voort, dat het type, waaronder men zich den derden stand voorstelde, zich nog geenszins gecorrigeerd had naar de werkelijkheid. Dat type was eenvoudig en beknopt als een kalenderminiatuur of bas-relief, dat de werken des jaars afbeeldde: de zwoegende veldarbeider, de vlijtige handwerker of de bedrijvige koopman. De figuur van den machtigen patriciër, die den adel zelf van zijn plaats drong, het feit, dat de adel zich voortdurend aanvulde met het bloed en de kracht der burgerij, vond in dat lapidaire type evenmin plaats als de figuur van den strijdbaren gildebroeder en zijn vrijheidsideaal. In het begrip van den derden

1 Chastellain, Le miroer des nobles hommes en France, VI p. 204, Exposition sur vérité mal prise, VI p. 416, L'entrée du roy Loys en nouveau règne, VII p. 10.

[p. 69]

aant.
stand bleven, immers zelfs tot de Fransche Revolutie toe, burgerij en arbeiders ongescheiden; afwisselend dringt in de voorstelling de figuur van den armen boer of van den vadsigen rijken burger¹ naar voren, maar een omlijning volgens zijn werkelijke economisch-politische functie kreeg dat begrip derde stand niet. Een reformprogram van een Augustijner monnik in 1412 kan in ernst verlangen, dat ieder niet-edele in Frankrijk gedwongen zou worden, hand- of veldarbeid te doen, of uit het land gejaagd worden².

Zoo is het te begrijpen, dat iemand als Chastellain, wiens vatbaarheid voor ethische illusie geëvenaard wordt door zijn politische naïveteit, naast de hooge eigenschappen van den adel den derden stand slechts lage en slaafsche deugden toekent. ‘Pour venir au tiers membre qui fait le royaume entier, c'est l'estat des bonnes villes, des marchans et des gens de labeur, desquels ils ne convient faire si longue exposition que des autres, pour cause que de soy il n'est gaires capable de hautes attributions, parce qu'il est au degré servile.’ Zijn deugd is nederigheid en vlijt, gehoorzaamheid aan hun koning en gewilligheid om genoegen te verschaffen aan de heeren³.

Werkte wellicht ook dat volslagen gemis aan het gezicht op een komenden tijd van burgervrijheid en macht er toe mee, dat Chastellain en gelijkgezinden, die enkel van den adel heil verwachtten, het met de tijden duister inzagen?

De rijke stedelingen heeten bij Chastellain nog kortweg ‘vilains’⁴. Hij heeft niet het geringste begrip voor burgereer. Philips de Goede had de gewoonte, zijn macht te misbruiken, om zijn ‘archers’, lagere edelen veelal, of andere dienaren van zijn huis, te huwen aan rijke poortersweduwen of dochters. De ouders huwelijkten hun dochters zoo vroeg mogelijk uit, om die aanzoeken te ontgaan: een weduwe hertrouwde erom twee dagen na haars mans begrafenis⁵. Eens stuitte de hertog daarbij op het hardnekkig verzet van een rijken bierbrouwer te Rijsel, die zijn dochter niet voor een dergelijke verbintenis wil geven. De hertog laat het meisje in verzekerde bewaring stellen; de gekrenkte vader verhuist met zijn hebben en houden naar Doornik, om daar buiten 's hertogen rechtsgebied te zijn, en ongehinderd de zaak voor het Parlement van Parijs te kunnen

1 Froissart, ed. Kervyn, XIII p. 22; Jean Germain, Liber de virtutibus ducis Burg., p. 108; Molinet, I p. 83, III p. 100.

2 Monstrelet, II p. 241.

3 Chastellain, VII p. 13-16.

4 Chastellain, III p. 82, IV p. 170, V p. 279, 309.

5 Jacques du Clercq, II p. 245, vgl. p. 339.

[p. 70]

aant.
brengen. Het brengt hem niets dan zorg en moeite; hij wordt ziek van verdriet, en het eind van het geval, dat in hooge mate kenschetsend is voor Philips' impulsief karakter¹ en hem naar onze begrippen niet tot eer strekt, is, dat de hertog de moeder, die als smeekelinge tot hem komt, haar dochter teruggeeft, maar aan de vergiffenis hoon en vernedering toevoegt. Chastellain, die anders volstrekt niet vreest, zijn heer te misprijzen, staat met zijn sympathie geheel aan de zijde van den hertog; voor den beleedigden vader heeft hij geen andere woorden dan ‘ce rebelle brasseur rustique’, ‘et encore si meschant vilain’².

In zijn Temple de Bocace, een hol galmende hal van adellijken roem en ongeluk, laat Chastellain den grooten financier Jacques Coeur niet zonder een woord van verontschuldiging toe, terwijl de verfoeilijke Gilles de Rais er ondanks zijn ontzettende misdaden gereedelijk toegang vindt van wege zijn hooge geboorte³. Hij acht het onnoodig, de namen van de burgers te vermelden, die in den grooten strijd voor Gent vielen⁴.

Ondanks deze geringschatting van den derden stand ligt er in het ridderideaal zelf en in de beoefening van de deugden en de taak, die den adel werden voorgehouden, een dubbel element van een minder hoogmoedig aristocratische volksverachting. Naast den spot over de dorpers, vol haat en verachting, zooals die klinkt uit het Vlaamsche Kerelslied en de Proverbes del vilain, loopt in de Middeleeuwen een tegengestelde uiting van medelijden met het arme volk, dat het zoo kwaad heeft.

‘Si fault de faim perir les innocens
Dont les grans loups font chacun jour ventrée,
Qui amassent a milliers et a cens
Les faulx tresors; c'est le grain, c'est la blée,
Le sang, les os qui ont la terre arée
Des povres gens, dont leur esperit crie
Vengence à Dieu, vé à la seignourie...’⁵

Het zijn steeds dezelfde klaagtonen: het arme volk, geteisterd door de oorlogen, uitgezogen door de ambtenaren, leeft in gebrek en ellende; iedereen teert op den boer. Zij lijden geduldig: ‘le prince n'en sçait riens’, en als zij soms murmureeren en de overheid

1 Zie hierboven p. 15.

2 Chastellain, III p. 82-89.

3 Chastellain, VII p. 90 ss.

4 Chastellain, II p. 345.

5 Deschamps no. 113, t. I p. 230.

[p. 71]

aant.
smaden: ‘povres brebis, povre fol peuple’, de heer zal hen met een woord weer tot rust en tot rede brengen. In Frankrijk komt, onder den indruk van de jammerlijke verwoesting en onveiligheid, waaraan de honderdjarige oorlog gaandeweg het geheele land overleverde, één trek in die klacht op den voorgrond: de boer geplunderd, gebrandschat en mishandeld door de krijgsbenden van vriend en vijand, beroofd van zijn ploegdieren, van huis en hof verjaagd. In dien vorm neemt de klacht geen einde meer. Men hoort haar van de groote reform-gezinde geestelijken omstreeks 1400: Nicolaas van Clemanges in zijn Liber de lapsu et reparatione justitiae¹, van Gerson in zijn moedige en aangrijpende politieke preek voor de regenten en het hof op het thema Vivat rex, 7 November 1405 in het paleis der koningin te Parijs gehouden. ‘Le pauvre homme n'aura pain à manger, sinon par advanture aucun peu de seigle ou d'orge; sa pauvre femme gerra, et auront quatre ou six petits enfans au fouyer, ou au four, qui par advanture sera chauld; demanderont du pain, crieront à la rage de faim. La pauvre mere si n'aura que bouter es dens que un peu de pain ou il y ait du sel. Or, devroit bien suffire cette misere: - viendront ces paillars qui chergeront tout... tout sera prins, et happé; et querez qui paye’². Jean Jouvenel, de bisschop van Beauvais, houdt in bittere klachten de ellende van het volk voor aan de Staten te Blois in 1433, te Orleans in 1439³. Gepaard aan het beklag der andere standen over hùn moeilijkheden, in den vorm van een twistgesprek, vindt men het thema van de volksellende in Alain Chartier's Quadriloge invectif⁴, en in Robert Gaguin's daarop geïnspireerd Debat du laboureur, du prestre et du gendarme⁵. De kroniekschrijvers kunnen niet anders dan telkens erop terugkomen; hun stof bracht het mee⁶. Molinet dicht een Resource du petit peuple⁷, de ernstige Meschinot herhaalt de waarschuwingen over de verwaarloozing van het volk keer op keer:

1 N. de Clemanges, Opera ed. Lydius, Leiden 1613, p. 48, cap. IX.

2 In Latijnsche vertaling Gerson, Opera, IV p. 583-622; de Fransche tekst is uitgegeven in 1824; de aangehaalde woorden bij D.H. Carnahan, The Ad Deum vadit of Jean Gerson, University of Illinois studies in language and literature 1917, III no. 1, p. 13, zie Denifle & Chatelain, Chartularium Univ. Paris, IV no. 1819.

3 Bij H. Denifle, La désolation des églises etc. en France, Paris 1897-'99, 2 vol., I p. 497-513.

4 Alain Chartier, OEuvres, ed. Duchesne, p. 402.

5 Rob. Gaguini Epistolae et orationes, ed. L. Thuasne (Bibl. litt. de la Renaissance t. II) Paris 1903, 2 vol., II p. 321, 350.

6 Froissart, ed. Kervyn, XII p. 4; Le livre des trahisons p. 19, 26; Chastellain, I p. xxx, III p. 325, V p. 260, 275, 325, VII p. 466-480; Thomas Basin, passim, vooral I p. 44, 56, 59, 115; vgl. La complainte du povre commun et des povres laboureurs de France (Monstrelet, VI p. 176-190).

7 Les Faictz et Dictz de messire Jehan Molinet, Paris, Jehan Petit 1537, f. 87 vso.

[p. 72]

aant.

‘O Dieu, voyez du commun l'indigence,
Pourvoyez-y à toute diligence:
Las! par faim, froid, paour et misere tremble.
S'il a peché ou commis negligence
Encontre vous, il demande indulgence.
N'est-ce pitié des biens que l'on lui emble?
Il n'a plus bled pour porter au molin,
On lui oste draps de laine et de lin,
L'eaue, sans plus, lui demeure pour boire.’¹

In een cahier, den koning aangeboden ter gelegenheid van de Staten te Tours in 1484, neemt de klacht regelrecht het karakter aan van een politiek vertoog². Toch blijft het een volkomen stereotyp en negatief medelijden, niets van een program. Er is nog geen spoor van weloverlegden socialen hervormingszin in, en zoo wordt er op het thema doorgezongen, door La Bruyère, door Fénélon, tot diep in de achttiende eeuw, want nog de klachten van den ouden Mirabeau, ‘l'ami des hommes’, zijn weinig anders, al klinkt daarin het geluid van het komende verzet.

Het is te verwachten, dat de verheerlijkers van het laatmiddeleeuwsche ridderideaal instemmen met deze betuigingen van medelijden met het volk: immers de toepassing van den ridderplicht, de zwakken te beschermen, eischte het. Evenzeer eigen aan het wezen van het ridderideaal, en even stereotyp en theoretisch, is het besef, dat de ware adeldom slechts berust in de deugd, en dat in den grond alle menschen gelijk zijn. Deze beide gevoelens worden wel eens in hun cultuurhistorische beteekenis overschat. Men beschouwt de erkenning van den waren adel die in het hart ligt als een triomf der Renaissance, en wijst erop, dat Poggio die gedachte uitspreekt in zijn De nobilitate. Men hoort gewoonlijk dat oude egalitarisme eerst in het revolutionnaire geluid van John Ball's ‘When Adam delved and Eve span, where was then the gentleman?’ - En men stelt zich voor, dat de adel sidderde op dien tekst.

Beide gedachten waren reeds lang gemeenplaatsen in de hoofsche litteratuur zelve, evenals zij het waren in de salons van het ancien

1 Ballade 19, bij A. de la Borderie, Jean Meschinot, sa vie et ses oeuvres, Bibl. de l'école des chartes LVI, 1895, p. 296; vgl. Les Lunettes des princes ib. p. 607, 613.

2 Masselin, Journal des Etats Généraux de France tenus à Tours en 1484, ed. A. Bernier, (Coll. des documents inédits) p. 672.

[p. t.o. 72]

Onbekend Nederlandsch Meester van omstreeks 1475, ordekapittel van het Gulden Vlies. (Brussel, Koninklijke Bibliotheek, MS 9028)

[p. 73]

aant.
régime. Het denkbeeld, ‘dat edelheit began uter reinre herten’¹ was reeds in de twaalfde eeuw zoowel in de Latijnsche poëzie als in die der troubadours gangbaar. Het bleef te allen tijde een zedelijke bespiegeling zonder sociaal-actieve werking.

‘Dont vient a tous souveraine noblesce?
Du gentil cuer, paré de nobles mours.
...Nulz n'est villains se du cuer ne lui muet.’²

De gelijkheidsgedachte was reeds door de kerkvaders ontleend aan Cicero en Seneca. Gregorius de Groote had den komenden Middeleeuwen het ‘Omnes namque homines natura aequales sumus’ reeds meegegeven. Het was in allerlei klank en nadruk steeds herhaald, zonder bedoeling, de werkelijke ongelijkheid te verminderen. Want voor den middeleeuwer keerde de gedachte haar pointe naar de spoedige gelijkheid in den dood, niet naar een hopeloos verre gelijkheid in het leven. Bij Eustache Deschamps vinden wij haar in een duidelijke verbinding met de doodendansvoorstelling, die aan de late Middeleeuwen den troost moest geven over het onrecht van de wereld. Het is Adam zelf, die zijn kroost toespreekt:

‘Enfans, enfans, de moy, Adam, venuz,
Qui après Dieu suis peres premerain
Créé de lui, tous estes descenduz
Naturelment de ma coste et d'Evain;
Vo mere fut. Comment est l'un villain
Et l'autre prant le nom de gentillesce
De vous, freres? dont vient tele noblesce?
Je ne le sçay, se ce n'est des vertus,
Et les villains de tout vice qui blesce:
Vous estes tous d'une pel revestus.

Quant Dieu me fist de la boe ou je fus,
Homme mortel, faible, pesant et vain,
Eve de moy, il nous crea tous nuz,
Mais l'esperit nous inspira a plain
Perpetuel, puis eusmes soif et faim,

1 Maerlant, I. Martijn 43. Vgl. W. Friedrich, Der lateinische Hintergrund zu Maerlants ‘Disputacie’, Leipzig, 1934, p. 52 sq.

2 Deschamps, VI no. 1140, p. 67. De verbinding van de gelijkheidsgedachte en die van den adel des harten is treffend uitgesproken in de woorden van Ghismonda tot haar vader Tancred, in de eerste novelle van den vierden dag van Boccaccio's Decamerone.

[p. 74]

 

Labour, doleur, et enfans en tristesce;

 

Pour noz pechiez enfantent a destresce

 

Toutes femmes; vilment estes conçuz.

 

Dont vient ce nom: villain, qui les cuers blesce?

 

Vous estes tous d'une pel revestuz.

 

 

 

Les roys puissans, les contes et les dus,

 

Li gouverneur du peuple et souverain,

 

Quant ilz naissent, de quoy sont ilz vestuz?

 

D'une orde pel.

 

...Prince, pensez, sanz avoir en desdain

 

Les povres genz, que la mort tient le frain.’¹

Het is in overeenstemming met deze gedachten, wanneer geestdriftige vereerders van het ridderideaal somtijds opzettelijk de daden van boersche helden opteekenen, om den adel te leeren, ‘dat bij wijlen zij, die zij dorpers achten, van de grootste dapperheid bezield zijn’².

Want dit is de grond van al deze gedachten: dat de adel geroepen is, om door de naleving van het ridderideaal de wereld te schragen en te zuiveren. Het rechte leven en de rechte deugd der edelen is het heilmiddel der slechte tijden; daarvan hangt af het welzijn en de rust van kerk en koninkrijk, de gelding der gerechtigheid³. De oorlog is in de wereld gekomen met Caïn en Abel, en sedert vertakt onder goeden en slechten. Hem te beginnen is niet goed. Daarom is de zeer edele en zeer uitstekende stand der ridderschap ingesteld, om het volk, dat gemeenlijk het meest geteisterd wordt door de rampen van den krijg, te bewaren, te verdedigen en in rust te houden⁴. Twee zaken, luidt het in het leven van een der zuiverste vertegenwoordigers van het laatmiddeleeuwsche ridderideaal, Boucicaut, zijn door God's wil in de wereld gezet als twee pijlers om de orde der goddelijke en menschelijke wetten te schragen; zonder hen zou de wereld niet dan verwarring zijn; die twee pijlers zijn ridderschap en wetenschap, ‘chevalerie et science, qui moult bien conviennent ensemble’⁵. ‘Science, Foy et Chevalerie’ zijn de drie leliën van

1 Deschamps, VI p. 124 no. 1176.

2 Molinet, II p. 104-107; Jean le Maire de Belges, Les chansons de Namur 1507.

3 Chastellain, Le miroer des nobles hommes de France, VI p. 203, 211, 214.

4 Le Jouvencel, ed. C. Favre et L. Lecestre (Soc. de l'hist. de France) 1887-'89, 2 vol., I p. 13.

5 Livre des faicts du mareschal de Boucicaut, Petitot, Coll. de mém., VI p. 375.

[p. 75]

Le Chapel des fleurs de lis van Philippe de Vitri; zij vertegenwoordigen de drie standen; de ridderschap is geroepen, om de beide andere te behoeden en te beschermen¹. Die gelijkwaardigheid van ridderschap en wetenschap, die ook spreekt uit de neiging om aan den doctorstitel dezelfde rechten toe te kennen als aan den riddertitel², getuigt van het hooge ethische gehalte van het ridderideaal. Het is de vereering van een hooger willen en durven naast die van een hooger weten en kunnen; men heeft de behoefte om den mensch in een hoogere potentie te zien, en wil die uitdrukken in den vasten vorm van twee wijdingen tot hooger levenstaak, onderling gelijkwaardig. Maar van die twee had het ridderideaal een veel algemeener en sterker werking, omdat daarin met het ethische zooveel aesthetische elementen waren vereenigd, die voor iederen geest begrijpelijk waren.

1 Philippe de Vitri, Le chapel des fleurs de lis (1335), ed. A. Piaget, Romania XXVII 1898, p. 80 ss.

2 Zie daarover La Curne de Sainte Palaye, Mémoires sur l'ancienne chevalerie, 1781, II p. 94-96.