Verkenningen van Zuid-Afrika

Achttiende-eeuwse reizigers aan de Kaap

[p. 87]

Hoofdstuk 5 Huishoudingen van ‘Caffers’ en ‘Hottentotten’: voorstellingen van inwoners van zuidelijk Afrika in de Gordon Atlas

Robert Jacob Gordon (1743-1795) is de eerste van een drietal wetenschappelijk gevormde reizigers die ik in de volgende hoofdstukken ter sprake wil brengen. Dit waren mensen die met een eigen wetenschappelijk programma het binnenland introkken, wat ook inhield dat het ze niet in de eerste plaats te doen was om utilitaire kennis. Hun onderzoeksvragen werden vooral bepaald door de comtemporaine wetenschappelijke literatuur. Twee van hen, François le Vaillant en John Barrow, publiceerden over hun waarnemingen veelgelezen reisverslagen. Gordon deed dat niet. Hij was in zijn eigen tijd daardoor alleen bekend aan mensen die contact met hem zochten vanwege zijn grote kennis van Zuid-Afrika. In de Zuid-Afrikaanse historiografie geniet hij momenteel een zekere faam, onder meer vanwege zijn sympathieke houding tegenover inheemse mensen. Als enige reiziger uit de achttiende eeuw lijkt Gordon in staat geweest te zijn mensen die heel anders waren dan hij zelf als gelijkwaardig te bejegenen, niet alleen de door veel tijdgenoten bewonderde Xhosa's in de Oostkaap, maar ook de San die door andere reizigers meestal als uitschot beschouwd werden. Inmiddels is een belangrijk deel van zijn werk beschikbaar in Engelse vertaling en werden er biografische studies aan hem gewijd.¹ In Nederland is hij ten onrechte een relatief onbekende figuur.²

Gordon werd in 1743 in Doesburg (Gelderland) geboren in een officiersfamilie. In aansluiting bij zijn familietraditie werd hij al op jonge leeftijd beroepsmilitair. Behalve militair was Gordon echter ook iemand met belangstelling voor natuurlijke historie. Daarom studeerde hij enige tijd aan de universiteit van Harderwijk en maakte hij in 1773-1774 op dertigjarige leeftijd een reis naar Zuid-Afrika. Tijdens zijn verblijf van dertien maanden daar maakte hij een tocht door het binnenland, waarover echter niets naders bekend is.

Terug in Nederland kon hij na zijn eerste reis al gelden als specialist in Zuid-Afrikaanse aangelegenheden. In deze hoedanigheid wordt hij ook genoemd door Diderot (1713-1784) in diens Voyage en Hollande (postuum gepubliceerd in 1817). Diderot noemt hem een jonge Engelsman. Dat werd vermoedelijk veroorzaakt door het uniform van de Schotse brigade dat Gordon droeg. Omdat hij een verre Schotse voorouder had, waren Gordon en zijn vader bij de Schotse brigade van het leger van de Republiek ingedeeld (afb. 16). Diderot ondervroeg Gordon bij hun ontmoeting over een onderwerp dat de geleerde wereld tot in de negentiende eeuw bezig hield: de uitgerekte schaamlippen van de ‘Hottentot Venus’. Gordon kon hem vertellen dat dit vlezige aanhangsel inderdaad deel was van de schaamlippen en niet een ‘schortje’ dat neerhing van de buik.³

In 1777 vertrok Gordon voorgoed naar Zuid-Afrika. Hij werd hier kapitein in het voc-leger aan de Kaap en bereikte uiteindelijk de rang van kolonel en com-

1 De volgende werken van Gordon zijn in Engelse vertaling beschikbaar: Raper & Boucher (1988); Smith & Pheiffer (1992); Plug (1995). De belangrijkste biografische studies over Gordon zijn van Barnard (1950) en Cullinan (1992). Het Departement Archeologie van de Universiteit van Kaapstad onderhoudt een website waarop teksten van Gordon - met name zijn reisjournalen - vergezeld van een Engelse vertaling toegankelijk zijn gemaakt (http://web.uct.ac.za/depts/age/people/Gordon/frameset.htm).

2 Vooral de historische zoöloog Kees Rookmaaker heeft in Nederland aandacht gegeven aan Gordon (met name Rookmaaker, 1981 en 1989). Gordon is de laatste tijd in Nederland wel iets bekender geworden dankzij een tentoonstelling van tekeningen uit de Gordon Atlas in het Rijksmuseum in 2002.

3 Zie voor een bespreking van deze ontmoeting: Porter (1991, p. 82) en Cullinan (1992, pp. 22-24).

[p. 88]

16 Portret van Robert Jacob Gordon in het uniform van de Schotse brigade. Vanwege een verre Schotse voorouder diende Gordon voor zijn komst naar de Kaap evenals zijn vader als officier in de Schotse brigade van de Republiek (William Fehr-verzameling, Kaapstad).

[p. 89]

mandant van het Kaapse garnizoen. Zijn vertrek naar Zuid-Afrika wekte minstens de indruk dat hij door natuurwetenschappelijke interesses werd gedreven. Dit valt af te leiden uit een brief aan griffier Hendrik Fagel (1706-1790), de man die hem vermoedelijk had geholpen om zich aan de Kaap te vestigen.⁴ Hierin verdedigt Gordon zich tegen aantijgingen van sommige mensen dat hij ‘uit caprice na de Caap gong, om door het land te swerven’.⁵ Le Vaillant geeft een vergelijkbare aanwijzing voor de aard van Gordons motieven. Le Vaillant hoorde van de Xhosa's een verhaal over ‘de enige honnête homme van mijn ras’ die evenals Le Vaillant rondreisde om zijn wetenschappelijke nieuwsgierigheid te bevredigen (‘voyageoit par curiosité’). Hij herkende onmiddellijk dat Gordon daarmee bedoeld werd.⁶

Gordon kwam tragisch aan zijn eind. In 1795 verscheen een Britse vloot in Valsbaai met een brief van de afgezette stadhouder Willem V. In deze brief stond dat de Nederlandse bestuurders van de Kaap zich onder gezag van de Engelsen moesten stellen, die de Kaap dan namens de stadhouder zouden beheren tot deze weer in zijn ambt hersteld was. De voc-ambtenaren hadden daar wel oren naar. Gouverneur Sluysken (1736-1799) en militair bevelhebber Gordon waren beiden Orangisten met een diepe afkeer van de patriotten in Nederland en aan de Kaap. Toch heeft Sluysken uiteindelijk besloten het gezag niet over te dragen omdat de souvereiniteit over de koloniën niet bij de stadhouder, maar bij de Staten Generaal berustte. Na dit besluit volgde een halfslachtige verdediging van de Kaap. De bevelhebber van de strijdkrachten die door zijn jarenlange verbintenis met de Schotse brigade blijkens zijn geschriften vlot Engels schreef (ongewoon in die tijd) en vermoedelijk ook gevoelens van genegenheid koesterde jegens het perfide Albion, blonk vooral uit in het listig terugtrekken van zijn troepen uit strategische posities. Na een paar weken werd de overgave getekend. Men verdacht Gordon van verraad.⁷

Enige tijd na de overgave hoorde het gezin van Gordon een schot in de tuin. Gordon werd dood gevonden. Volgens een van zijn officieren, de patriots gezinde luitenant P.W. Marnitz (1751-1821), was een kogel van rechts onder naar links boven door het hoofd van Gordon geschoten. Deze ballistische gegevens bewezen volgens Marnitz dat Gordon zelfmoord gepleegd had, ook al stelde de fiscaal vast dat het om moord ging. Dit, voegt Marnitz toe in een voetnoot, zou de fiscaal op aandringen van de Engelse bevelhebber gedaan hebben om de familie te sparen.⁸ Helaas heb ik geen lijkschouwingsrapport kunnen vinden in het Kaapse archief.⁹

Gordons verblijf in Zuid-Afrika heeft wetenschappelijke geschriften, tekeningen en kaarten opgeleverd. Oorspronkelijk waren deze papieren deel van een grotere verzameling, waartoe ook (opgezette) dieren behoorden. Volgens bezoekers was Gordons huis in Kaapstad een belangwekkend museum, waarin een opgezette giraffe waarschijnlijk het meest indrukwekkende stuk was.¹⁰ Na zijn dood, in 1795, kwam zijn wetenschappelijk nalatenschap aanvankelijk in particulier, Engels bezit. In 1913 werden de kaarten en tekeningen, bekend als Gordon Atlas, aangekocht door het Rijksprentenkabinet. De geschriften, de Gordon Papers, werden in 1979 gekocht door de Zuid-Afrikaanse mijnmagnaat Harry Oppenheimer die ze in zijn privé-bibliotheek onderbracht, de luxueuse Brenthurst Library in het Jo-

4 Griffier Hendrik Fagel was ten tijde van het bewind van de stadhouders Willem IV en Willem V een bijzonder invloedrijke politieke figuur in Nederland (Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, III (1914, kol. 390-391).

5 Nationaal Archief (NA), Fagel-Archief, nr. 2515.

6 Le Vaillant (1790, p. 331).

7 Barnard (1950, p. 406-436).

8 P.W. Marnitz, ‘Verhaal van de Overgaave van de Kaap de Goede Hoop aan de Engelschen door Een vriend der waarheid aldaar. In 't tweede jaar der Batavische Vrijheid’ (CA, VC 75, fol. 252-256). Hierbij moet worden aangetekend dat de auteur een politieke tegenstander van Gordon is, zoals al blijkt uit de Bataafse jaartelling die Marnitz gebruikt.

9 Ik heb wel een testament kunnen vinden. Het werd opgesteld op 27 juni 1780, kort na zijn huwelijk met Susanna Margaretha Nicolet, ver voor zijn dood (CA, MOOC 7/1/40, nr. 81).

10 Rookmaaker (1989, p. 64).

[p. 90]

hannesburgse stadsdeel Houghton. De tekeningen en geschriften beslaan een breed spectrum onderwerpen, vooral op het terrein van botanie, zoölogie, meteorologie, geografie en etnografie. In dit hoofdstuk zal ik alleen aandacht geven aan een klein onderdeel van Gordons nalatenschap, de tekeningen van inheemse inwoners van Zuid-Afrika in de Gordon Atlas. Ik zal deze voorstellingen onderzoeken in samenhang met Gordons geschriften.¹¹ Andere tekeningen uit de Atlas die een etnografische betekenis hebben, zoals een viertal kopieën van rotstekeningen en tekeningen van dieren en planten die van belang waren voor de inheemse bevolking, zal ik buiten beschouwing laten.

11 Ik betrek de belangrijkste etnografische tekeningen uit de Gordon Atlas in dit onderzoek: de etnografische tekeningen op de grote kaart van Zuid-Afrika (G3), een landschapstekening waarop ook een inheemse nederzetting is afgebeeld (G32, ‘Gesigt op het land ...’) en de zuiver etnografische tekeningen (G69-93; met uitzondering van G92-93 zijn op deze tekeningen inheemse bewoners van Zuid-Afrika afgebeeld; G92 en G93 vertonen een mes en een graf).

Gordons wetenschapsopvatting

Gordons wetenschappelijke loopbaan in Zuid-Afrika vertoont de typische eigenschappen die de wetenschapshistoricus Basalla toeschrijft aan koloniale geleerden gedurende de eerste fase van wetenschapsbeoefening in kolonies. Gordon was een nijvere verzamelaar van data over de vreemde werkelijkheid die dankbaar gebruikt en gepubliceerd werden door de vakmensen in Europa.¹² De resultaten van Gordons zoölogische onderzoek bereikten het Europese publiek via de Nederlandse natuurhistorici Vosmaer (1720-1799) en Allamand.¹³ Hoewel hij niets uit zijn werk heeft kunnen publiceren, zijn met name bijdragen van Gordon op het terrein van de zoölogie verwerkt in de Amsterdamse uitgave van de Histoire Naturelle van Georges Louis Leclerc de Buffon (1707-1788) - de ‘nouvelle édition’ (1766-1771) - die geredigeerd werd door Allamand. Gordon leverde beschrijvingen die door Allamand als aanvullingen werden opgenomen.¹⁴ Gordon voelde zich echter niet de mindere van onderzoekers die wel publiceerden. Tussen zijn geschriften bevinden zich bijvoorbeeld kritische aantekeningen bij de publicaties van de wetenschappelijke reizigers De la Caille en Sparrman.¹⁵ Hij stond ook kritisch tegenover de meer speculatieve theorieën van Buffon, die hij weliswaar een van de grootste geesten op aarde noemt, maar ook iemand die niet alles met eigen ogen gezien had.¹⁶ Dat was een vriendelijke manier om te zeggen dat Buffon, hoofd van de Jardin du Roi, de botanische tuin van de Franse koning in Parijs, eigenlijk maar een studeerkamergeleerde was.

Gordon was een fundamentalistische empirist, die speculatieve theorievorming afwees en wetenschappelijk onderzoek vooral opvatte als het verzamelen van betrouwbare feiten.¹⁷ In zijn onderzoekspraktijk volgde hij in hoge mate Buffon, voor wie de gedetailleerde beschrijving van natuurverschijnselen de hoofdzaak was van natuuronderzoek. Gordons wetenschapsopvatting kan ook het beste begrepen worden als we Buffons wetenschapsfilosofie daarbij betrekken. Buffon stond afwijzend tegenover Linnaeus’ project om de natuur binnen een taxonomisch systeem te beschrijven op grond van willekeurig gekozen eigenschappen. Volgens Buffon had een dergelijke taxonomie geen enkele grond in de werkelijkheid en was daardoor ook zonder waarde.¹⁸ Daartegenover bepleitte hij nauwgezette natuurstudie. De natuurlijke historie moest door nauwkeurige observatie ge-

12 Basalla (1967, pp. 611-622).

13 Rookmaaker (1989, pp. 118-128). Zie voor het botanische werk Dyer (z.j., p. 44-62).

14 Rookmaaker (1989, pp. 123-128); zie ook hoofdstuk 4.

15 CA VC 595, 80-104. Gordons geschriften, bekend als de Gordon Papers, bevinden zich in de Brenthurst Library in Johannesburg. Ik heb voor mijn onderzoek vooral gebruik gemaakt van fotokopieën van de Gordon Papers die bewaard worden in de Cape Archives in Kaapstad (CA VC 592-7).

16 ‘[...] je regardait Monsieur Buffon, comme ayant été un des plus grands hommes de la Terre, mais il n'a pus voire tout de ses propres ijeux’ (CA, VC 595, 148). Buffon had de uitgestrektheid van het onderzoeksveld van de natuurlijke historie geformuleerd: ‘l'Histoire naturelle, prise dans toute son étendue, est une histoire immense; elle embrasse tous les objets que nous présente l' univers’ (Buffon, 1749, I, p. 3).

17 Hypothese- en theorievorming waren betwiste onderwerpen in de nieuwe, post-Aristotelische natuurwetenschap (vergelijk Shapin & Schaffer, 1985, pp. 49-51; Shapiro, 2000, pp. 143-160).

18 Roger (1963); Eddy (1994).

[p. 91]

trouwe beschrijvingen van natuurverschijnselen verzamelen. Op basis van deze feitelijke beschrijvingen was het mogelijk om tot generaliseringen te komen die op hun beurt weer de basis vormden voor de opstelling van verklarende theorieën die empirisch toetsbaar moesten zijn. In de woorden van Buffon:

[...] binnen de natuurlijke historie moet men zich concentreren op het maken van nauwkeurige beschrijvingen en moet men in bezit zijn van harde feiten. Men moet zich in de eerste plaats toeleggen op de waarheid, het essentiële doel, zoals wij eerder opgemerkt hebben. Maar vervolgens moet men iets groters proberen te bereiken en moet men zich met iets van meer waarde bezighouden, dat is het combineren van waarnemingen, het generaliseren op basis van feiten, het leggen van verbindingen op grond van analogieën. Men moet proberen uit te komen bij een dermate hoge graad van kennis dat men kan vaststellen hoe de bijzondere gevolgen afhangen van meer algemene gevolgen, zodat men de Natuur met zichzelf kan vergelijken binnen haar grootse werkingen en zodat men uiteindelijk wegen opent om de verschillende delen van de Fysica te perfectioneren. Een groot geheugen, nauwgezetheid en aandacht zijn voldoende om het eerste doel te bereiken. Maar er is hier meer nodig: men moet overzicht hebben, een ferme blik en een geest die meer geoefend is door reflexie dan door studie. Men moet tenslotte over de geestelijke constitutie beschikken die ons ver verwijderde verbanden laat opmerken, deze doet bijeenbrengen en een corpus beredeneerde theorieën doet ontwikkelen, na het precieze waarheidsgehalte ervan vastgesteld te hebben en de mate van waarschijnlijkheid te hebben gewogen.¹⁹

De wetenschapsfilosofie van Buffon komt dicht in de buurt van de empirische cyclus in het twintigste-eeuwse standaardmodel van wetenschapsbeoefening: observeren, generaliseren en theorievorming.²⁰ In Gordons wetenschapsfilosofie vinden we de eerste twee stappen uit het model van Buffon terug: observeren en generaliseren. De derde stap, de theorievorming, ontbreekt. Gordons geloof in de wetenschap stond en viel met waarneming. Tegenover theorievorming was hij wantrouwig, zelfs tegenover theorieën van de door hem bewonderde Buffon als deze in Gordons ogen geen empirische basis hadden. Dit wantrouwen tegenover theorievorming kwam voort uit twijfel aan het menselijke kenvermogen. Aan zijn weldoener Fagel schreef hij hierover: ‘ik ben gansch niet sistematieq, volkomen overtuigt van de swakheid onser vermogens om de werken van den groten Schepper nategaan.’²¹ In de praktijk hield Gordon zich hoofdzakelijk bezig met het nauwkeurig waarnemen van verschijnselen.²² Bij het generaliseren ging hij strikt inductief te werk. Hij durfde over het algemeen alleen uitspraken met algemene geldigheid te doen na voldoende feiten verzameld te hebben. Zo waagde hij het op basis van hoogtemetingen met een barometer te beweren dat het binnenland van Zuid-Afrika een hoogvlakte vormde - een correcte veronderstelling overigens.²³

Tijdens zijn Zuid-Afrikaanse reizen heeft Gordon ook informatie verzameld over verschillende volken in zuidelijk Afrika. Volgens zijn eigen indeling - een (al-

19 ‘[...] dans l'étude de l'Histoire Naturelle on doive se borner uniquement à faire des descriptions exactes et à 's assurer seulement des faits particuliers, c'est à la vérité, et comme nous l'avons dit, le but essentiel qu'on doit se proposer d'abord; mais il faut tâcher de s'élever à quelque chose de plus grand et plus digne encore de nous occuper, c'est de combiner les observations, de généraliser les faits, de lier ensemble par la force des analogies, et de tâcher d'arriver à ce haut degré de connoissance où nous pouvons juger que les effets particuliers dépendent d'effets plus généraux, ou nous pouvons comparer la Nature avec elle même dans ses grandes opérations, et d'où nous pouvons enfin nous ouvrir des routes pour perfectionner les différentes parties de la Physique. Une grande mémoire, de l'assiduité et de l'attention suffisent pour arriver au premier but; mais il faut ici quelque chose de plus, il faut des vûes générales, un coup d'oeil ferme et un raissonnement formé plus encore par la réflexion que par l'étude; il faut enfin cette qualité d'esprit qui nous fait saisir les rapports éloignez, les rassembler et en former un corps d'idées raissonnées, après en avoir apprécié au juste les vrai-semblances et en avoir pesé les probabilités’ (geciteerd naar Roger, 1963, pp. 531-532).

20 Koningsveld (1982, pp. 65-73).

21 NA, Fagel-Archief, nr. 2533, 24 april 1779.

22 Michel Foucaults omschrijving van de observerende blik is op Gordons manier van waarnemen van toepassing: ‘De observerende blik ontplooit zijn vermogens pas in een tweevoudig stilzwijgen: in het relatieve zwijgen van de theorieën, inbeeldingen en alles wat een hinderpaal is voor de onmiddellijkheid van het zintuigelijke; en in het absolute zwijgen van elke aan het spreken van het zichtbare voorafgaande taal’ (Foucault, 1986, p. 141).

23 NA, Fagel-Archief, nr. 2533, 24 april 1779.

[p. 92]

weer juiste) generalisatie die hij geheel baseert op eigen waarneming - kon men in Zuid-Afrika ‘twee volkomen differente volkeren’ onderscheiden: de ‘caffers’ die zich ‘Kosaas’ (thans Xhosa's) noemen en de ‘hottentotten’ (Khoikhoi). De Kaffers²⁴ verschillen volgens Gordon van de Hottentotten doordat ze een andere taal spreken en landbouw beoefenen en ‘in alles geciviliseerder als de Hottentotten’ zijn. Ook qua uiterlijk en ‘geaardheid’ wijken de twee groepen van elkaar af.²⁵ Later voegde hij hier nog aan toe dat de jagende ‘Bosjesmannen’ (San) en de veehoudende Hottentotten ‘met de grootste schijnbarheit [waarschijnlijkheid]’ één groep vormden, evenals de Kaffers in het zuidoosten en de ‘Moetoaanaas’ of ‘Briqua's’ (Tswana's) in het noordwesten van Zuid-Afrika.²⁶ Hoewel hij twee hoofdgroepen onderscheidt, probeert hij in beschrijvingen en tekeningen vooral een beeld te geven van het uiterlijk en de cultuur van specifieke subgroepen, zoals de Namaqua's (een Khoi-groep) of de Bosjesmannen (afb. 17).

Bijzonder aan een deel van de etnografische tekeningen in de Gordon Atlas is hun relatief hoge naturalistische gehalte. Ze zijn gemaakt door iemand die zo nauwkeurig mogelijk het uiterlijk van de autochtone bewoners uit Zuid-Afrika wilde documenteren.²⁷ De figuren zijn meestal stijf en slecht geproportioneerd (afb. 18), maar tegelijk is geprobeerd kenmerkende eigenschappen weer te geven, in plaats van ze te reduceren tot schematische figuren zoals dat bijvoorbeeld gebruikelijk was in illustraties van gepubliceerde reisbeschrijvingen over Zuid-Afrika uit de achttiende eeuw.

Dat soort figuren treft men bijvoorbeeld aan in Capvt Bonae Spei Hodiernum van Peter Kolb, het belangrijkste werk dat aan het einde van de achttiende eeuw beschikbaar was. Gordon verwijst geregeld in kritische zin naar Kolb. De talrijke etnografische illustraties in Kolbs boek verschillen per editie en zijn waarschijnlijk niet gebaseerd op schetsen, maar op Kolbs beschrijvingen van de zeden en materiële cultuur van de Hottentotten. Illustraties die wel gebaseerd lijken te zijn op realistische schetsen, waren in de literatuur over Zuid-Afrika zeldzaam. Een voorbeeld hiervan was een afbeelding van de in het noordwesten van het huidige Zuid-Afrika wonende Namaqua's in Tachards Voyage de Siam uit 1686.²⁸ De etnografische illustraties in gepubliceerde reisbeschrijvingen hadden bovendien met elkaar gemeen dat ze beperkt bleven tot afbeeldingen van Khoikhoi en nog geen afbeeldingen van de Xhosa's uit het oostelijke grensgebied van de Kaapkolonie bevatten. Het beschikbare etnografische beeldmateriaal over de Kaap was daarom voor een empirisch ingestelde onderzoeker, zoals Gordon, niet erg indrukwekkend. Hij zag zijn eigen waarnemingen als evenzovele bewijzen voor de onbetrouwbaarheid van de bestaande literatuur. Tegenover zijn beschermer, griffier Hendrik Fagel, merkt hij hierover op: ‘wat nu de hottentotten betreft, dit moet iemant die de nieuwste beschrijvingen van de Caap leest, nog meer van het gebrekkige van die boeken overtuigen, en afkerig van het lezen van reisbeschrijvingen maken.’²⁹

De referentiële betekenis van de tekeningen is belangrijk in mijn betoog. In tegenstelling tot enkele invloedrijke werken over de voorstellingen van vreemde werelden en vreemde mensen, zoals het bekende werk Orientalism van Edward

24 In het onderstaande zal ik Gordons etnoniemen met aangepaste spelling - Gordon had geen consequente orthografie - gebruiken.

25 NA, Fagel-Archief, nrs. 2515, 2533).

26 Bijschrift bij tekening van de ‘Moetoaanaas Huijshouding’ op Gordons grote kaart van Zuid-Afrika (Gordon Atlas, G3).

27 Met documenterende tekeningen, worden tekeningen bedoeld die tot doel hebben om vast te leggen wat wordt waargenomen (Smith, 1992, p. 53).

28 De afbeelding van Namaqua's in dit boek is gebaseerd op een schets van de Kaapse apotheker Hendrik Claudius (zie Huigen, 1996a, pp. 51-52). Het omgekeerde kwam ook voor. Andries Beeckman die in 1657-1658 tekeningen maakte van Khoikhoi aan de Kaap, baseerde een tekening van een Khoikhoi-man op een illustratie uit Thomas Herbert, Some Yeares Travels Into Africa & Asia (De Groot, 2005, p. 24). In de National Library in Kaapstad bevindt zich een verzameling naturalistische tekeningen van Khoikhoi van een onbekende Nederlandse tekenaar uit het einde van de zeventiende eeuw (gepubliceerd in Smith, 1993).

29 NA, Fagel-Archief, nr. 2533, fol. 6-7, 24 april 1779).

[p. 93]

17 Gordon (met hoed) overhandigt kralen (?) aan Bosjesmannen (Rijksprentenkabinet, Gordon Atlas, G32).

[p. 94]

18 ‘Coba Caffer Captein’. Coba ontving in 1777 van Gordon een Nederlandse grenadiersmuts met het wapen van de Republiek erop (Rijksprentenkabinet, Gordon Atlas, G75).

[p. 95]

Said, wil ik de empirische dimensie van de tekeningen niet buiten beschouwing laten. In deze literatuur wordt ervan uitgegaan dat representaties hun eigen werkelijkheid scheppen en alleen de schijn wekken van een weergave van de empirische werkelijkheid. Er is niet meer dan een ‘effet de réel’.³⁰ Ze zouden deel zijn van een in zichzelf gekeerd discours. Elke westerse representatie zou daarom een uiting zijn van exotisme, waarbij aan (voorstellingen van) vreemde objecten een nieuwe betekenis wordt gegeven door de cultuur die de representaties produceert.³¹ Vanuit deze veronderstellingen zou de empirische dimensie van representaties irrelevant zijn.³²

Hierbij gaat men echter voorbij aan de betekenis die wetenschappelijke representaties in hun eigen tijd hadden. De achttiende-eeuwse, wetenschappelijke representaties waren bedoeld en werden gerecipieerd als pogingen de vreemde werkelijkheid zo nauwkeurig mogelijk te bestuderen en weer te geven.³³ Gordon probeerde bijvoorbeeld oudere beschrijvingen van zuidelijk Afrika te corrigeren, wat onder meer blijkt uit vragenlijsten die hij opstelde naar aanleiding van zijn lectuur van Peter Kolbs beschrijving van Zuid-Afrika. In het veld vergeleek hij beweringen uit deze beschrijving met zijn eigen waarnemingen. Zijn eigen representaties hadden tot doel een vollediger en getrouwer beeld te geven.³⁴ Het empirisme van de reizende onderzoekers leidde tot een uiterst kritische houding tegenover het werk van voorgangers. Het bestaande discours was daardoor niet meer dan een wankele hypothese, die op feitelijk niveau voortdurend gecorrigeerd werd.

Het ideaal van een empirisch getrouwe voorstelling werd in de praktijk niet altijd bereikt. Hoewel nauwkeurige waarneming en getrouwe representatie een epistemologisch ideaal waren dat reizigers vastberaden probeerden te verwezenlijken, behielden gevestigde representatie-schema's toch hun invloed. Goethe (1749-1832) moest zich bijvoorbeeld in 1786 tijdens een reis door de Alpen erg inspannen om de bergen niet te zien als een afbeelding, dit wil zeggen binnen het kader van de bestaande, op generalisatie gebaseerde picturale traditie. Er was geconcentreerde aandacht nodig om de bijzondere eigenschappen van een landschap te kunnen tekenen.³⁵ Ondanks het streven naar naturalisme zullen we ook zien dat de etnografische tekeningen in de Gordon Atlas niettemin sporen vertonen van traditionele schema's uit de Europese etnografische kunst. Veel tekeningen zijn daarom weergaves van naamloze, etnografische typen die als kapstok voor etnografica gebruikt worden. Individuen op tekeningen zijn vaak representatief voor de bevolkingsgroep waartoe ze behoren, met typerende kleding en lichamelijke eigenaardigheden. Kenmerkend voor deze conventie is dat mensen in volle lengte worden weergegeven.³⁶ Anderzijds zijn er in de Gordon Atlas tekeningen die bedoeld zijn als gelijkende portretten, met toevoeging van de naam van de geportretteerde. Dit is bijzonder, want in de etnografische kunst in de achttiende eeuw was het portretteren van vreemde mensen nog een zeldzaamheid.³⁷

Binnen het geheel van de Gordon Atlas zijn etnografische tekeningen overigens in de minderheid. Er zijn veel meer tekeningen van planten en dieren.³⁸ Dit betekent echter niet dat Gordon minder belangstelling had voor de inheemse be-

30 Barthes (1968, pp. 84-89).

31 Ik volg hier de definitie die Peter Mason heeft gegeven van exotisme: ‘The exotic is produced by a process of decontextualisation: taken from a setting elsewhere [...], it is transferred to a different setting, or recontextualized. It is not the “original” geographic or cultural contexts which are valued, but the suitability of the objects in question to assume new meanings in a new context’ (Mason, 1998, p. 3). Het voordeel van Masons omschrijving van exotisme is dat het begrip gebruikt kan worden als een bijzondere vorm van de voorstelling of het gebruik van vreemde objecten, waarbij sprake is van decontextualisering.

32 Boeken waarin dit standpunt wordt ingenomen, zijn bijvoorbeeld: E.W. Said, Orientalism (1978); C.L. Miller, Blank Darkness. Africanist discourse in French (1985); P. Mason, Deconstructing America (1990); P. Mason, Infelicities. Representations of the exotic (1998). Er is veel kritiek geleverd op deze benadering van de voorstelling van vreemde werelden die meestal vooral gericht is op Orientalism (1978) van Said. Deze kritiek blijft echter beperkt tot discours-theoretische vraagstukken - de mogelijkheid van een kritisch, westers ‘counter-discourse’ naast een koloniaal discours, waar Said (1978) slechts een onderdrukkend koloniaal discours ziet; de aanvechtbaarheid van de alomtegenwoordigheid van ‘strong othering’ (negatieve voorstelling van Ander) in westerse voorstellingen, zoals Said beweert; het bestaan van een verscheidenheid van koloniale discoursen in plaats van een westers discours. De manier waarop ervaring van de vreemde wereld het discours erover ondergraaft, heeft bij mijn weten echter nauwelijks aandacht gekregen. De ruimte ontbreekt hier om uitgebreid op deze problematiek in te gaan. Men zie voor een uitgebreidere, maar zeker niet volledige bespreking Huigen (1996a, pp. 23-59).

33 Stafford (1984, pp. 31-58).

34 Gordon verwijst bijvoorbeeld geregeld in zijn geschriften in corrigerende zin naar Peter Kolb (Capvt Bonae Spei Hodiernum). Voor de vragenlijst die Gordon opstelde zie: Smith & Pheiffer (1992, pp. 31-37).

35 Stafford (1984, p. 46).

36 Joppien & Smith (1985, I, pp. 6-9).

37 Smith (1992, p. 100).

38 Volgens Rookmaaker (1981, pp. 123-124) bestaat de Gordon Atlas uit zestien kaarten, 52 landschappen, 25 afbeeldingen van inheemse mensen (de illustraties op kaart G3 en G32 niet meegerekend), 114 zoogdieren, 110 vogels, 30 andere dieren en 108 planten. In deze indeling is niet verdisconteerd dat sommige afbeeldingen binnen meerdere categorieën vallen. Zo geeft G32 een beeld van het landschap, een Bosjesmannederzetting en de manier waarop de Bosjesmannen vee slachten om vrede te sluiten (‘vrede slagten’ - onderschrift van Gordon). Ook als grensgevallen in acht worden genomen, heeft de Atlas nog steeds een hoog natuurhistorisch gehalte.

[p. 96]

volking dan voor de exotische natuur, zoals andere wetenschappelijke reizigers uit de achttiende eeuw verweten is.³⁹ In Gordons geschriften krijgt de inheemse bevolking namelijk ruim de aandacht. Het relatief geringe aantal etnografische tekeningen is vermoedelijk een gevolg van praktische belemmeringen. Dode dieren en planten laten zich nu eenmaal gemakkelijker afbeelden dan levende mensen voor wie dit een onbekende ervaring was.⁴⁰

39 Pratt (1992).

40 Smith (1992, pp. 75, 77); Joppien & Smith (1985, I, p. 47).

Tekenaar en opdrachtgever

Ofschoon Gordon de auteur is van de geschriften in de Gordon Papers, is hij niet de maker geweest van alle tekeningen in de Gordon Atlas. Zoals sommige andere wetenschappelijke reizigers nam Gordon een ‘schilder’ mee tijdens zijn expedities, de Duitse voc-soldaat Johannes Schumacher (Gordon noemt hem Schoemaker in zijn reisjournaal). Schumacher, van wie weinig bekend is, wordt soms terloops in de reisjournalen van Gordon genoemd. De man was voor Gordon niet meer dan een knecht en vaak een bron van irritatie, omdat Schumacher onhandelbaar werd als hij onderweg niet genoeg alcohol kreeg.⁴¹ Gordon tekende ook zelf. Aangezien de tekeningen in de Gordon Atlas meestal niet gesigneerd zijn, valt vaak niet goed vast te stellen wie de maker van een specifieke tekening is geweest. De historische zoöloog Rookmaaker neemt aan dat er bij de vervaardiging van zoölogische tekeningen gesproken kan worden van samenwerking tussen Gordon en Schumacher, waarbij Rookmaaker aan Gordon een overheersende rol toeschrijft.⁴² Bij de etnografische tekeningen kunnen opdrachtgever en tekenaar volgens mij iets duidelijker van elkaar onderscheiden worden. Ik acht Schumacher als etnografisch tekenaar belangrijker dan Gordon, omdat Schumacher met zekerheid de tekenaar is van tenminste vijf tekeningen van inheemse mensen in de Gordon Atlas. Aan Gordon kan maar één etnografische schets met zekerheid worden toegeschreven. Schumacher was echter wel een tekenaar in een dienstbare hoedanigheid, als uitvoerder van het etnografische en iconografische programma van zijn baas Gordon, wat ook consequenties had voor de uitvoering van de tekeningen.

Allereerst Schumachers rol als tekenaar van inheemse mensen. Een viertal tekeningen in de Gordon Atlas kan met zekerheid aan Schumacher worden toegeschreven omdat ze kopieën zijn van tekeningen die hij in 1776 had gemaakt voor Hendrik Swellengrebel (1734-1803), een andere Nederlandse Zuid-Afrika-reiziger, die een jaar voor Gordon, een reis maakte naar de Xhosa's aan de oostgrens van de Kaapkolonie.⁴³ Schumacher heeft voor Swellengrebel in totaal zes tekeningen gemaakt van inheemse mensen uit het oostelijke grensgebied van de Kaapkolonie.⁴⁴ Vier hiervan komen zo sterk overeen met tekeningen uit de Gordon Atlas, dat de laatste wel kopieën moeten zijn van de tekeningen die Schumacher voor Swellengrebel heeft gemaakt.⁴⁵ Daarnaast is Schumacher met zekerheid de tekenaar van het portret van de ‘Caffer-kapitein’ Coba.⁴⁶ Gordon noteerde namelijk in zijn reis-journaal dat hij tijdens zijn verblijf bij Coba aan zijn tekenaar opdracht gaf een portret van hemzelf en van Coba en een van zijn vrouwen te maken.⁴⁷ Het

41 Cullinan (1992, pp. 32, 56-57, 73, 104-105, 124, 149). Van Johannes Schumacher is buiten zijn werk als tekenaar weinig bekend, niet meer dan dat hij in 1770 arriveerde in Zuid-Afrika, in 1778-1781 diende in de compagnie van Gordon en van 1782 tot 1789 als assistent in het arsenaal in Kaapstad werkte (Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, IV, 1968-87, p. 579). De tekeningen die Schumacher voor Hendrik Swellengrebel maakte worden bewaard in het Swellengrebel-Archief in St. Maarten (Noord-Holland). Hallema (1951) heeft de landschapstekeningen uit deze collectie in boekvorm gepubliceerd. De etnografische tekeningen zijn als illustraties opgenomen bij de publicatie van een fragment uit het reisjournaal van Swellengrebel (Hallema, 1932, pp. 131-137).

42 Rookmaaker (1989, p. 77).

43 Hendrik Swellengrebel was de zoon van een voormalige gouverneur van de Kaap. In 1776-1777 heeft hij drie reizen door het binnenland van Zuid-Afrika gemaakt (Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, III, p. 798); Schutte (1982, pp. 3-18).

44 St. Maarten, Swellengrebel-Archief, F1-24-29.

45 De volgende tekeningen in respectievelijk het Swellengrebel-Archief (F-nummers) en de Gordon Atlas (G-nummers) komen met elkaar overeen: F1-25 (‘Een Caffer Captein’) - G71 (‘Caffer’); F1-27 (‘Cafferin’) - G77 (‘Caffer’; in het onderschrift is de figuur bij Gordon van sekse veranderd!); F1-28 (‘Palo Kaffer’) - G72 (‘Caffer’); F1-29 (‘Mahotti-Kaboo-Polo-Caffer’) - G70 (‘Mahotti Caffer Captein’).

46 Gordon Atlas, G75. Onderschrift: ‘Dese Kaffers hieten sig selven Cosaas of Amma Cosa. Coba Caffer Captein, ses voet lang en git swart met sijn Schild en Assagaijen [speren]’; bijschrift rechtsboven: ‘ik had hem die muts vereerd’ (bedoeld wordt de grenadiersmuts die Coba op de tekening draagt).

47 CA, VC 592, 88, 11 december 1777.

[p. 97]

portret van Gordon was bestemd voor Coba. Het door Schumacher vervaardigde portret van Coba is bewaard gebleven in de Gordon Atlas, samen met een portret van een ‘Caffer Capteins vrouw’ (een vrouw van Coba?) en Pusega, de dochter van Coba.⁴⁸

Gordon heeft slechts aan één tekening uit de Gordon Atlas met zekerheid meegewerkt, de tekening van de nederzetting van de zogenaamde Strandlopers in het noordwesten van het huidige Zuid-Afrika.⁴⁹ In zijn reisjournaal vermeldt hij dat hij de hutten van deze mensen heeft getekend.⁵⁰ Dit betekent echter niet dat hij ook de tekenaar was van de menselijke figuren, want veel van de meer gecompliceerde tekeningen die een beeld geven van de levenswijze van een subgroep lijken ‘thuis’, in Kaapstad, gemaakt te zijn met gebruikmaking van andere tekeningen, zoals we nog zullen zien. Het is mogelijk dat Gordon aan deze tekening alleen een schets van de hutten heeft bijgedragen. Gordon is echer wel de tekenaar van een schets van de torso van een Khoivrouw, die zich tussen zijn geschriften bevindt.⁵¹ De beperkte gegevens suggereren daarom een relatief grotere rol van Schumacher als etnografisch tekenaar.

Door de etnografische tekeningen uit de Swellengrebel-verzameling te vergelijken met die in de Gordon Atlas komt Gordons rol als opdrachtgever duidelijker uit de verf. De figuren uit de Swellengrebel-verzameling zijn bedoeld als etnografische typen, naamloze figuren die voor de groep kenmerkende uiterlijke eigenschappen moeten weergeven - ‘Een Caffersvrouw (met kind)’, ‘Cafferin (met kind op den rug)’, ‘Een Kaffers Captein’, ‘Cafferin’, ‘Palo Kaffer’.⁵² De rennende figuur van de ‘Palo Kaffer’ laat bijvoorbeeld zien wat Swellengrebel ook in zijn reisjournaal opmerkt (afb. 19):

Op den eenen schouder droegen zij een caros [mantel], die bij sommigen over en bij anderen onder den schouder met een riem over de borst was vastgemaakt en hen langs den rug tot even boven de kuit hing. De karossen scheenen met haar er aan zeer wel bereid te zijn en schenen van runderbeesten, leeuwen en tijger [bedoeld wordt een luipaard] of ander vellen. Hunne Genitalia bedekken ze door een lap vel, hetgeen wel lang, doch smal en los tusschen de beenen hangt, zodat die door de minste beweeging bloot hangen [...]⁵³

Ook de afzonderlijke figuren in de Gordon Atlas - de groepsvoorstellingen laat ik voorlopig terzijde - zijn in eerste instantie etnografische typen. Er is namelijk een opvallende uniformiteit in de wijze van voorstellen. Bijna alle figuren zijn frontaal afgebeeld. Dit heeft zijn parallel in de zoölogische tekeningen, waar Gordon dieren van opzij afbeeldde, in navolging van de praktijk in Buffons Histoire naturelle. Volgens de Rookmaaker gebeurde dit om de voorgestelde dieren beter vergelijkbaar te maken.⁵⁴ De frontale voorstelling van mensen kan een soortgelijk doel gediend hebben.

De frontale voorstelling is bij Gordon echter een ‘nulgraad’ van representatie. In de eerste plaats zijn er variaties mogelijk in de houding van de figuren. Ze kun-

48 ‘Kaffers Capteins vrouw a 1776<7>’ (met door Gordon gecorrigeerde datum; Gordon Atlas, G69); ‘Pusega Kaffers dogter van kaptein Coba git swart’ (G74).

49 Gordon Atlas, G91.

50 CA, VC 592, 176, 22 augustus 1779.

51 ‘Hottentottin’ (Brenthurst Library, MS.107/12; CA,VC 595, 54); zie hieronder.

52 Swellengrebel-Archief, F1-24-28.

53 Hallema (1932, p. 132).

54 Mondelinge mededeling van Kees Rookmaaker.

[p. 98]

19 De tekening van de rennende ‘Palo Kaffer’ moest aantonen dat de genitalia van Xhosa's volgens Hendrik Swellengrebel ‘door de minste beweeging bloot hangen’ (Swellengrebel-archief, F1-28).

[p. 99]

nen stram staan of, iets eleganter, volgens gevestigde Europese conventies, met een ‘Renaissance elbow’ in de zij, zoals kapitein Coba. De Europese conventie om mannelijke, veelal militaristische heersersfiguren met de hand steunend op de heup af te beelden is hier van toepassing gemaakt op een inheems stamhoofd (afb. 18).⁵⁵ Terwijl veel van de martiale, Europese voorbeelden bijvoorbeeld een vaandel of een maarschalksstaf vasthouden, heeft kapitein Coba een bundel met assegaaien (werpsperen) in zijn andere hand. Op zijn hoofd heeft Coba een Nederlandse grenadiersmuts die Gordon hem had gegeven. Opmerkelijk is de parallellie tussen de koperen, Nederlandse Leeuw op de muts, met de pijlen in zijn klauw (goed te zien op de originele tekening), en Coba's bundel met assegaaien. Die parallellie zou een mate van onderdanigheid aan het voc-gezag kunnen suggereren. Niet meer dan dat want de hele grenspolitiek van de voc was erop gericht de Xhosa's, waartoe Coba behoorde, buiten de grenzen van de kolonie te houden.

Ook veel andere figuren hebben Europese attributen. Zo heeft kapitein Ruiter een koperen ‘borststuk’ (een koperen plaatje dat door militairen in de achttiende eeuw om de hals gedragen werd).⁵⁶ Verschillende figuren hebben een zogenaamde kapiteinsstaf, een staf met een koperen knop die de voc aan Khoi-stamhoofden gaf als symbool van onderdanigheid aan het voc-gezag.⁵⁷ Opmerkelijk veel tekeningen van afzonderlijke figuren in de Gordon Atlas zijn trouwens voorstellingen van stamhoofden. Hun namen zijn bij de tekeningen geschreven. Deze sterkere individualisering van de afgebeelde figuren in de Gordon Atlas dan in de Swellengrebel-verzameling hangt samen met de grotere moeite die Gordon deed om inheemse mensen te leren kennen.

Hendrik Swellengrebel slaagde er niet in met de inheemse bevolking in gesprek te komen. Hij werd bij het verzamelen van etnografische informatie te zeer gehinderd door taalproblemen en kon daardoor alleen noteren wat hij zag, zoals hij in zijn reisjournaal aangeeft. Om met de Xhosa's te kunnen praten, had hij drie tot vier tolken nodig omdat niemand zowel de taal van de Xhosa's als Nederlands kon verstaan, ‘terwijl het op zich zelve reeds moeijelijk is, om zijn denkbeelden aan zulk een woest volk over te dragen’.⁵⁸ Vandaar dat er bij Swellengrebel één portret is van een stamhoofd, waarvan de naam in het bijschrift van de tekening volgens Gordon zelfs verkeerd was.⁵⁹ In tegenstelling tot Swellengrebel deed Gordon grote moeite om een verstandhouding met de Xhosa's op te bouwen. In zijn reisjournaal noteert hij hoe hij Nederlandse liedjes voor ze zong, hun taal en namen leerde en met ze danste.⁶⁰ Dit intensieve contact leverde onder meer de eerste uitgebreide woordenlijsten van het Xhosa op.⁶¹ Met kapitein Coba ontstond zelfs een vriendschappelijke verhouding. Voor het vertrek gaf Gordon aan Schumacher opdracht portretten te maken van zichzelf, Coba en een van diens vrouwen.⁶² De goede verstandhouding hield ook na Gordons vertrek stand, want ze is er vermoedelijk de oorzaak van geweest dat Gordon bij een volgend bezoek in gezelschap van gouverneur Joachim van Plettenberg (1739-1793) de vrede aan de oostgrens van de Kaapkolonie kon herstellen. Coba vertrouwde Gordon.⁶³

Het portretteren bleef over het algemeen beperkt tot de weergave van voor een individu kenmerkende attributen en het noteren van de naam van de voorgestelde

55 De ‘Renaissance elbow’ is ook gebruikt op andere tekeningen (Gordon Atlas, G88, 77, 79, 83). Voor de ‘Renaissance elbow’ in de Europese schilderkunst zie Spicer (1991). Met dank aan Herman Roodenburg die mij hierop wees.

56 Gordon Atlas, G80, 82.

57 Gordon Atlas (G78, 79, 83, 86). Zie: Elphick (1985, pp. 191-192).

58 Hallema (1932, p. 135).

59 ‘Mahotti-Kaboo-Polo-Caffer’, Swellengrebel-Archief, F1-29; CA, VC 592, 90, 12 december 1777.

60 CA, VC 592, 82, 5 december 1777.

61 Met name in: ‘Collection de mots des divers langages de l'Afrique Meridionale’, CA, VC 594, 106-127.

62 CA, VC 592, 88, 11 december 1777.

63 Bij hun tweede ontmoeting herkende Coba Gordon aanvankelijk niet: ‘hy bleef in het begin leggen en scheen soubsonneurs [wantrouwig], dog toen hem vroeg of hy zyn broer gordon niet meer kende sprong hy vrolyk op en gaf my vriendelyk de hand’ (CA, VC 593, 150, 15 oktober 1778).

[p. 100]

persoon bij de tekening. Er zijn in de Gordon Atlas echter twee, aan elkaar verwante pogingen om ook karakteristieke gelaatstrekken weer te geven: de twee groepsportretten van de Namaqua-kapitein Noebè (door de Nederlanders ‘Wildschut’ genaamd) en zijn clangenoten (‘familie’), een groep Namaqua's uit het noordwesten van Zuid-Afrika.⁶⁴ Een dergelijke weergave van de fysionomie was uitzonderlijk in de etnografische kunst in de achttiende eeuw (afb. 20).

Ook in dit geval blijkt uit Gordons geschriften dat hij intensief kennis gemaakt heeft met de clan van Noebè. Tijdens zijn verblijf bij deze groep heeft hij woordenlijsten opgesteld en een beschrijving gegeven van hun begrafenis-ritueel.⁶⁵ Dit laatste is in twee tekeningen geïllustreerd, een waar het lijk van de vader van Noebè, kapitein Pluto (of Plato)⁶⁶ in zijn mantel is gelegd voordat hij begraven zou worden (zie afbeelding 20).⁶⁷ Een van de figuren houdt een touw in zijn handen dat volgens het onderschrift bij de tekening en Gordons beschrijving bedoeld is om het lijk in de mantel te binden. Noebè (rechts op de tekening met de door de voc aan hem gegeven kapiteinsstaf) wrijft in zijn ogen, wat overeenstemt met de opmerking in Gordons beschrijving dat Noebè erg verdrietig was over de dood van zijn vader die, volgens informatie die Gordon in de secretarie van de voc in Kaapstad had gevonden, bij zijn dood meer dan honderd jaar oud was. Twee andere figuren, links op de tekening, houden een hand opgeheven, in wat een zegenend gebaar zou kunnen zijn, als Europese conventies in de voorstelling gevolgd werden.⁶⁸ Op een andere tekening is een grafheuvel afgebeeld.⁶⁹ Ook deze tekening illustreert een observatie van Gordon. De tekening kan worden opgevat als een vervolg op de tekening waar het lijk in de mantel is gelegd, want in hetzelfde verslag schrijft Gordon dat er stenen over het graf worden gestapeld om te voorkomen dat het lijk door wilde dieren wordt opgegeten. Men had ook de gewoonte om de boog van de overledene met gebroken pijlen op het graf te leggen (afb. 21).

Gordons interesse voor het begrafenisritueel van de Namaqua's had zijn oorsprong in zijn lectuur van oudere publicaties over Zuid-Afrika. Tussen zijn papieren bevindt zich namelijk een lijst met vragen naar aanleiding van Peter Kolbs omvattende beschrijving van de Kaap.⁷⁰ Hieruit heeft Gordon ook een paar kwesties (met bijgaande antwoorden) genoteerd die verband hielden met de houding van de Hottentotten tegenover de dood en hun begrafenisrituelen.⁷¹ Beschrijvingen van begrafenisgewoonten vormden overigens sinds de zestiende eeuw een vast onderdeel van etnografische verhandelingen.⁷²

Gordons reizen dienden er vooral toe om betrouwbare gegevens te verzamelen en antwoorden te geven op vragen die hij onder meer in de literatuur over Zuid-Afrika had gevonden. Een van de oudste en zeker een van de meest curieuze etnografische vraagstukken was dat van de verlengde schaamlippen van Hottentotvrouwen. Dit vraagstuk was al lang een vast topos in de literatuur over de Kaap.⁷³ Tijdens zijn eerste reis na zijn vestiging in Zuid-Afrika, in 1777-1778, heeft Gordon bij verschillende gelegenheden Hottentotvrouwen onderzocht en hun schaamlippen gemeten, wat erop wijst dat dit een vraagstuk was waarover hij dringend zekerheid wilde hebben.⁷⁴ Bij een van zijn onderzoekingen heeft hij ook een tekening gemaakt van het zogenaamde Hottentotschortje, die tussen

64 Gordon Atlas, G78 (onderschrift: ‘Familie der Kleine Namaquas’; bijgeschreven namen: ‘'Kareés, 'Kakaûmaap, 'Neigaap, 'Eigaab, Kasaap, Capt. Noebé of Wildschut’); G86 (‘Dode Hottentot, So als men hem op de Regter Sijde legt, en in een bind in Sijn Vel of Caross om te begraaven’).

65 CA, VC 593, 99-101.

66 In Resolusies van de Politieke Raad (1981, IX, pp. 256-257, 13 maart 1739) wordt gesproken van een Namaqua-kapitein ‘Plato’. Dit zou dezelfde man kunnen zijn als ‘Pluto’.

67 Gordon Atlas, G86.

68 Vergelijk Bulwer (1974, pp. 109-117).

69 ‘Hottentots Capteins Graf’ (Gordon Atlas, G93).

70 Capvt Bonae Spei Hodiernum [...] (Kolb, 1719).

71 Smith & Pheiffer (1992, pp. 31, 35).

72 Hodgen (1964, p. 176).

73 Men zie het grote aantal vermeldingen in het register van de bloemlezing met passages uit Zuid-Afrikaanse reisbeschrijvingen van Raven-Hart (1971, II, p. 494).

74 Hij onderzocht Hottentot-vrouwen op de volgende data: 25 oktober 1777, 15 november 1777, 7 januari 1778. Het zogenaamde Hottentotschortje - de labia minora die zich uitstrekken buiten de labia maiora - is geen verzinsel, maar werd in de jaren 1970 geconstateerd bij San-vrouwen (Singer, 1978, pp. 124-125). Overigens onderzocht Gordon ook mannen voor het verschijnsel van de halve castratie - monorchie - waarbij een testikel werd verwijderd.

[p. 101]

20 ‘Dode Hottentot’, een voorstelling van een begrafenisplechtigheid van de Namaqua's. De tekening is een voorbeeld van een poging om karakteristieke gelaatstrekken van inheemse mensen weer te geven. Een van de figuren heeft een kapiteinsstaf, waarmee onderdanigheid aan het voc-bestuur werd gesymboliseerd (Rijksprentenkabinet, Gordon Atlas, G86).

[p. 102]

21 ‘Hottentots Capteins graf’. Op het graf werden stenen gestapeld. De boog van de overledene werd met gebroken pijlen op het graf gelegd (Rijksprentenkabinet, Gordon Atlas, G93).

[p. 103]

zijn papieren is bewaard gebleven.⁷⁵ Gordon was niet de enige die het schortje heeft getekend. Zijn tijdgenoot Le Vaillant heeft er ook een paar tekeningen van gemaakt, waarvan er een is gepubliceerd.

Verschillende tekeningen in de Gordon Atlas illustreren andere etnografische feiten: het gebruik van staarten als ‘neusdoek’⁷⁶ of ‘lepel’,⁷⁷ de os als draagdier,⁷⁸ de manier waarop Bosjesmannen ‘vrede slagten’,⁷⁹ de dansen van de Namaqua's onder begeleiding van blaasmuziek.⁸⁰ Drie tekeningen demonstreren de buiten-proportionele vetafzetting op het achterste van San-vrouwen (staetopygia) door te laten zien dat een kind op de billen kon staan.⁸¹ Elke tekening van inheemse bewoners toont de uiterlijke karakteristieken van een bepaalde groep.

75 De tekening van een ‘Hottentottin’ (CA, VC 595, 54; Gordon Papers, MS. 107/12). Het bijschrift bij deze tekening luidt: ‘lengte der uithangende nimphen die, met de labia, als ene continuatie makende 6? duim rynlands [ongeveer 17 cm], in dese vrouw lang. men segt dat zy enige hordes het voor een schoonheid houden, en het langer maken, door er swaarte aan te hangen. in kinderen vind men even, de traces, van dese singuliere formatie der delen.’

76 Gordon Atlas, G87.

77 Gordon Atlas, G90.

78 Gordon Atlas, G83.

79 Gordon Atlas, G32.

80 Gordon Atlas, G89.

81 Gordon Atlas, G3 (‘Bosjesman's Huijshouding’), G90, 32. Staetopygia was een intrigerend onderwerp voor reizigers. Voor een medische beschrijving van dit verschijnsel zie: Singer (1978).

Synoptische (re)constructies

De etnografische tekeningen in de Gordon Atlas vormen een reflectie van het wetenschappelijke onderzoeksprogramma van Gordon. De meeste tekeningen zijn weergaves van geconstateerde feiten, vaak met het doel het Europese discours over Zuid-Afrika te bevestigen of te weerleggen. Een aantal etnografische tekeningen heeft echter een wijder bereik. Het zijn synoptische (re)constructies van de bestaanswijze van een bepaalde groep: drie ervan zijn aparte tekeningen⁸² en vijf illustraties op Gordons grote kaart van Zuid-Afrika, een monumentaal werk verdeeld over twee bladen van meerdere vierkante meters, waarop Gordon zijn geografische en een deel van zijn zoölogische en etnografische kennis heeft samengevat.⁸³ Deze voorstellingen van de levenswijze van inheemse bevolkingsgroepen bieden meer dan de documentatie van een etnografisch feit. Ze komen op conceptueel niveau overeen met Gordons generaliserende opmerkingen over de samenstelling van de inheemse bevolking van Zuid-Afrika. De tekeningen volgen echter een indeling op een lager taxonomisch niveau. Terwijl hij in de brieven en een bijschrift op de grote kaart (bij de tekening van de ‘Moetoaanaas Huijshouding’) de bevolking verdeelt in twee hoofdgroepen - Hottentotten en Bosjesmannen enerzijds en de Kaffers (Xhosa's) anderzijds - geven de onderhavige afbeeldingen een voorstelling van de cultuur en economie van specifieke subgroepen, van hun ‘huijshouding’ in de terminologie van Gordon op de grote kaart.⁸⁴ De tekeningen tonen in situ hoe de leden van de groep eruit zien, hoe ze in hun levensonderhoud voorzien en hoe ze wonen.⁸⁵ Sporen van intercultureel contact, zoals ze op de portretten van individuen te zien zijn (Europese uniformdelen, voc-staf, etc.), ontbreken in deze reconstructies. De afgebeelde culturele groep is erop voorgesteld in zijn gereconstrueerde oorspronkelijke toestand. Op enkele tekeningen worden ook muziek en dans in beeld gebracht, een klassiek onderwerp in etnografische kunst (afb. 22).

Deze voorstellingen zijn op een ander moment ontstaan dan de tekeningen van individuele figuren. De individuele figuren zijn vermoedelijk naar het leven getekend, zoals blijkt uit de vermelding van het portretteren van Coba in Gordons reisjournaal. De tekeningen van ‘huishoudingen’ zijn eerder ideaal-typische

82 Gordon Atlas, G73, 90, 91.

83 Gordon Atlas, G3. Zie voor commentaar over deze kaart: Forbes (1965, pp. 111-113).
Forbes noemt deze kaart ‘the culmination of Dutch cartography at the Cape’ (Forbes, 1965, pp. 111-113).

84 De term ‘huishouding’ betekent volgens het Woordenboek der Nederlandsche taal op CD-Rom (2000) onder meer ‘samenleving’. De meer beperkte betekenis van ‘gezinsleven’ die de term ‘huishouding/res familiaris’ volgens Van den Boogaart bij Van Linschoten heeft, is bij Gordon niet van toepassing (vergelijk: Van den Boogaart, 2000, p. 6).

85 De in situ-voorstelling van vreemde culturen is nog steeds populair in etnografische musea, bijvoorbeeld in diorama's. De bedoeling ervan is dat het publiek de vreemde culturen kan ervaren zoals ze ‘werkelijk’ zijn (vergelijk Kirshenblatt-Gimblett, 1991, pp. 388-390).

[p. 104]

22 ‘Caffer Craal van Capitein Coba’. Er zijn verschillende tekeningen in de Gordon Atlas die de materiële cultuur van etnische groepen in situ moeten voorstellen, in dit geval van de ‘Caffers’ of Xhosa's (Rijks-prentenkabinet, Gordon Atlas, G73).

[p. 105]

constructies die in de studio gemaakt zijn. Ze illustreren het uiterlijk van een bepaalde groep vreemde mensen en presenteren de verzamelde kennis over hun cultuur. De menselijke figuren op deze afbeeldingen staan in dienst van het grotere geheel, het beeld van de ‘huishouding’. Ze worden getoond bij de verrichting van verschillende handelingen - dansen, jagen, smeden, grondbewerking, tegen de achtergrond van hun hutten en hun vee. Het gevolg hiervan is dat de figuren op deze tekeningen schematischer zijn. De tekening beoogt een beeld te geven van collectieve eigenaardigheden en handelingen, niet van individuele hoedanigheden.

De genealogie van sommige tekeningen van huishoudingen duidt er ook op dat ze niet naar het leven getekend zijn. Op één uitzondering na die nog ter sprake komt, zijn alle afbeeldingen van mensen op de grote kaart van Zuid-Afrika (Gordon Atlas, G3; afb. 23) gebaseerd op eerder gemaakte tekeningen.⁸⁶ Op hun beurt beschikken ook sommige van de gebruikte voorbeelden over een genealogie. Dit is bijvoorbeeld te zien aan het hergebruik van figuren van oudere tekeningen. Zo wordt de tekening van de ‘Caffer Craal van Capitein Coba’ bevolkt door figuren die zijn afgeleid van twee tekeningen van een mannelijke en vrouwelijke Xhosa. Een daarvan gaat zelfs terug op een tekening die Schumacher oorspronkelijk voor Hendrik Swellengrebel had gemaakt. In de voorstelling van de huishouding van de Kaffers (Xhosa's) zijn deze individuele figuren verveelvoudigd en in verschillende houdingen opgesteld.⁸⁷ Deze tekening van de nederzetting van de Xhosa's is later weer enigszins gewijzigd overgenomen op Gordons grote kaart van Zuid-Afrika.

Eén tekening op de grote kaart van Zuid-Afrika, de voorstelling van de Moetoana's (tegenwoordig: Tswana's), heeft geen voorgeschiedenis (afb. 24). In afwijking van Gordons streng empiristische wetenschapsopvatting waarbij tekeningen visualiseringen zijn van geconstateerde feiten, geeft deze tekening een beeld van een groep waarvan Gordon nooit een nederzetting heeft bezocht. Tijdens zijn bezoek aan het Oranjerivier-gebied heeft hij alleen enkele individuele Moetoana's ontmoet. De afbeelding van de nederzetting is daarom een hypothetische constructie, gebaseerd op onvolledige informatie die hij over de Moetoana's had verzameld.

Gordon had graag meer te weten willen komen over deze Moetoana's, die hij in navolging van het gangbare koloniale spraakgebruik aanvankelijk meestal Briqua's noemt. De Moetoana's die hij in 1779 bij de Oranjerivier, ten noorden van de Kaapkolonie, had ontmoet, had hij op grond van taal en uiterlijk terecht geklassificeerd als verwant aan de Kaffers die ten oosten van de Kaapkolonie woonden.⁸⁸ Zijn begeerte om nader kennis met ze te maken was gewekt door nijverheidsproducten van de Moetoana's. Hij kocht tijdens zijn reis een bewerkt vel dat als mantel gebruikt werd en in de Gordon Atlas bevindt zich ook een tekening van een mes dat van drie kanten is weergegeven.⁸⁹ Hij deed verder navraag naar huizen, ijzerbewerking en landbouw. In de hypothetische voorstelling van de ‘huijshouding’ van de Moetoana's zijn enkele van deze gegevens verwerkt. Prominent in het midden staat een man met zijn rug naar de toeschouwer en met

86 De ‘Kaffers Huijshouding’ van de grote kaart is gebaseerd op Gordon Atlas, G73, en de illustratie van de Strandlopers op de kaart lijkt erg op G91. Daarnaast zijn G85 en G89 verwerkt in de voorstelling van de ‘Groote Namaquas Huijshouding’. Elementen uit G32 (‘Gesigt op het land ...’) - de hutten - en G90 (‘nog een schets van het bosjesmans huishouden’) - vrouwen en kinderen - zijn overgenomen in de voorstelling van de ‘Bosjesman's Huijshouding’ op Gordons kaart.

87 Gordon Atlas, G73, met gebruikmaking van de figuren G69 en G71. De tekening van een ‘Caffer’ (G71) die in G73 is verveelvoudigd, is op zijn beurt weer een kopie van ‘Een Kaffers Captein’ (F1-25) uit het Swellengrebel-Archief.

88 ‘[...] sag hier twe briquas [Moetoana's], synde de ene een regte Caffer, so als lang gedagt heb [...] hunne taal is deselve van de Cosaas [of Kaffers], dog een verschillend dialect’ (CA, VC 593, 64, 5 november 1779). Dit is een voorbeeld van Gordons voorzichtige inductieve theorievorming.

89 CA, VC 593, 63, 3 november 1779; Gordon Atlas, G92.

[p. 106]

23 Het stroomgebied van de Oranjerivier (grensgebied van het tegenwoordige Zuid-Afrika en Namibië) op een fragment van de grote kaart uit de Gordon Atlas (Rijksprentenkabinet, Gordon Atlas, G3). Deze kaart biedt een samenvatting van Gordons kennis over zuidelijk Afrika.

[p. 107]

24 ‘Moetoaanaas Huijshouding’. Gordon had de ‘Moetoaanaas’ of Tswana's nooit bezocht. De tekening poogt op basis van verzamelde kennis een hypothetische voorstelling te geven van hun materiële cultuur (Rijksprentenkabinet, Gordon Atlas, detail van Gordons grote kaart, G3).

[p. 108]

een mantel aan zoals Gordon die in zijn reisjournaal beschrijft.⁹⁰ Typerend is ook de korte broek die de mannen als bedekking van de genitalia dragen.⁹¹ Links van het midden wordt ijzer gesmolten, wat verband houdt met Gordons interesse voor ijzerbewerking door de Moetoana's.⁹² De manier waarop ijzer wordt gesmolten en ook de rest van de tekening lijken echter in hoge mate gebaseerd te zijn op de aanname dat de Moetoana's tot dezelfde hoofdgroep behoorden als de Kaffers, zoals in Gordons onderschrift bij de tekening ook wordt uitgelegd. Het was niet meer dan een veronderstelling, gebaseerd op geobserveerde overeenkomsten in taal en uiterlijk met de Kaffers dat de onbekende Moetoana's ongeveer op dezelfde manier leefden als deze Kaffers, dat ze dus vrij grote hutten hadden, landbouw en veeteelt beoefenden en hun ijzer op dezelfde manier bewerkten als de Kaffers, door lucht door koeienhoorns in het vuur te blazen, zoals Gordon dat gezien had tijdens zijn bezoek aan kapitein Coba.⁹³

Uit Gordons geschriften is af te leiden welke beginselen hij heeft gevolgd in de constructie van deze afbeelding. Het hoofdbeginsel is de vaststelling dat de Moetoana's die hij in het noorden gezien had in uiterlijk en taal overeenkwamen met de Kaffers die ver van Moetoana's woonden aan de oostgrens van de Kaapkolonie. De redenering moet zijn geweest dat als ze in uiterlijk en taal met de Kaffers overeenstemmen en ze dus tot dezelfde hoofdgroep behoren, hun nederzettingen en economie ook op die van de Kaffers moeten lijken. Voor de Moetoana's specifieke informatie, zoals hun korte broeken en mantels en het feit dat ze geiten hielden, is daarbij aangevuld.

90 ‘de briquas of moetjoana dragen een kleinder vel van een calf of jong beest onder de het [sic] grote mantel vel van een harte beest daar de staart in de nek afhangt het vel als een mantel over de schouwders op de borst vast gemaakt, het twede vel hagt meest agter in het grote, niet lager als de dyen, (de mantel hangt tot de hielen [...]’ (CA, VC 593, 64, 5 november 1779); zie ook het onderschrift bij de tekening van de ‘Moetoaanaas Huijshouding’ op Gordons kaart van Zuid-Afrika (Gordon Atlas, G3).

91 ‘[...] hunne gansche schamelheid, is in een balsak van een bok of calf het hair na buiten’ (CA, VC 593, 64, 5 november 1779); zie ook onderschrift bij ‘Moetoaanaas Huijshouding’ (Gordon Atlas, G3).

92 Gordon heeft weinig informatie kunnen krijgen over ijzerbewerking door de Moetoana's, maar er is wel een afbeelding van een mes ‘dewelke de moetsjoäna en Capii's Natie seer kunstig maken’ in de Gordon Atlas (G92).

93 Gordon schrijft over ijzerbewerking door de Kaffers: ‘zag by de kraal komende capitein Coba die nog by deze kraal zyn bezoek bleef houden, besig met twe a drie van zyn volk assagayen [speren] te smeden, hunne hamer was van yser en hun aambeeld een klip, een zyner soldaten had een ledere zak aan iedere hand aan wiers voorste eind een beeste hoorn opengemaakt was die in het vuur lag, so dat hy de zakken die by zyne handen open waren toedrukken het vuur sterker aanblies’ (CA, VC 592, 87, 10 december 1777).

Besluit

In zijn etnografie maakt Gordon onderscheid tussen meer en minder beschaafd, wat er in de praktijk op neerkomt dat de voorgestelde groep meer of minder overeenkomt met de West-Europese norm.⁹⁴ De Moetjoeana's en Kaffers zijn beschaafder dan de andere groepen omdat ze meer als de Nederlanders in de Kaapkolonie leefden: huiden op dezelfde manier bewerkten, ijzer konden smeden en landbouw bedreven.⁹⁵ Dit soort evaluaties blijven bij Gordon echter beperkt tot constateringen over het technische vermogen van een cultuur. Aanmerkingen over het zedelijke gehalte van de beschreven groep ontbreken. Ze leiden ook nooit tot ‘othering’ in de zin van metaforisch op een afstand plaatsen van mensen die als primitief geklassificeerd zijn.⁹⁶

Gordon relativeert zijn indeling bovendien, omdat hij sommige bestaanswijzen door ecologische factoren bepaald acht. De primitieve economie van de jagers en verzamelaars is volgens hem bijvoorbeeld een gevolg van watergebrek. Gordon vermoedt dat er door droogte in grote delen van Afrika geen vee gehouden kan worden. De ecologie bepaalt of er in een gebied jagers en verzamelaars of veehouders wonen.⁹⁷ De sociaal-economische taxonomie houdt bij Gordon ook geen verband met zijn morele oordeel. Geregeld geeft hij zijn waardering te kennen voor de oorspronkelijke bevolking van Zuid-Afrika. In het algemeen stelt hij vast

94 Vergelijk Huigen (1996a, p. 138).

95 Opmerkingen over landbouw in onderschrift bij ‘Moetoaanaas Huijshouding’ (Gordon Atlas, G3).

96 Fabian (1990, pp. 753-772).

97 Onderschrift bij ‘Moetoaanaas Huijshouding’ (Gordon Atlas, G3).

[p. 109]

dat mensen in hun kern niet veel van elkaar verschillen:

[ik] vinde veel meer onderscheid tussen dieren dewelke wy seker weten van een paar te stammen, dan tusschen menschen. het frappeert iemant dewelke onder verschillende wilden reisd, deselve mensch te vinden, al schynt het in den eersten opslag anders.⁹⁸

Bij een dergelijke opmerking is het moeilijk het voor koloniale studies gangbare cynisme over Europese representaties van vreemde mensen te handhaven.⁹⁹

Gordons etnografische representaties zijn onderdeel van een encyclopedisch, wetenschappelijk project om alle mogelijke aspecten van de Zuid-Afrikaanse werkelijkheid te beschrijven. Hij heeft evenveel interesse voor geografie, dieren en planten als voor mensen. Je zou kunnen zeggen dat hij gedreven wordt door een nivellerende ‘mapping impulse’ waarbij alle aspecten van de vreemde werkelijkheid even belangrijk zijn en letterlijk en figuurlijk in kaart gebracht moesten worden.¹⁰⁰ De grote kaart uit de Gordon Atlas (G3) is de culminatie van deze drang. De belangrijkste culturele groeperingen zijn er naast de meest kenmerkende dieren als afbeeldingen op de kaart geïnscribeerd. Voor de volledigheid zijn zelfs voorstellingen opgenomen van een Kaapse boerderij en de rede van Kaapstad. De hele Zuid-Afrikaanse wereld is zo te overzien, maar door de omvang van de kaart wel in meer dan een oogopslag.

De inheemse bewoners verbaasden zich over Gordons drang om alles te beschrijven en te (laten) tekenen, maar lijken, blijkens Gordons aantekeningen, geen aanstoot genomen te hebben aan zijn nieuwsgierigheid. De Kaffers vermaakten zich met zijn notities van hun woorden en namen. De Bosjesmannen in het noordwesten verbaasden zich over zijn ijver om alles te tekenen, maar vonden het een ongevaarlijke excentriciteit:

[...] niets kon de surprise van de bosjesmans en einiquas evenaaren, op het sien der tekening. Sy seiden dat wy wonderlyke menschen waren, dat sy nu sagen dat ik alles coeroe-o-o, dit is voor namaken en schryven, en dat sy nu sagen dat ik daarom so ver heen en weer liep en keek, daar sy te voren geen begrip onder sig van hadden.¹⁰¹

Deze tekeningen en notities zijn gedurende Gordons leven deel geweest van een grotere verzameling die geregeld bezoekers trok. In zijn huis bezat Gordon een klein museum met opgezette dieren, etnografische artefacten, kaarten en tekeningen. Hij schijnt gedacht te hebben aan publicatie, maar door zijn vroege dood is daar nooit iets van terecht gekomen.¹⁰²

Terwijl Gordons zoölogische en botanische werk verspreiding vond door publicaties van anderen,¹⁰³ is zijn etnografische onderzoek nauwelijks bekend geworden buiten de kring van mensen met wie hij omging of correspondeerde. Van zijn aantekeningen op dit terrein is niets gepubliceerd. Voorzover mij bekend zijn alleen twee etnografische tekeningen uit Gordons verzameling ver-

98 NA, Fagel-Archief, nr. 2533; de nadruk op ‘mensch’ is van Gordon. Georg Forster had een vergelijkbare opvatting, blijkens een uitspraak in zijn Ansichten vom Niederrhein uit 1790: ‘[...] wir bedenken nie, wie ähnlich wir den Wilden sind, und geben diesen Namen sehr uneigentlich allem, was in einem anderen Welttheile nicht Parisisch gekleidet ist’ (Forster, z.d., p. 731).

99 Le Vaillant (1790, p.331) hoorde op zijn reis ook positieve opmerkingen over Gordon. De Xhosa's in het oosten vonden Gordon de enige fatsoenlijke blanke die ze kenden.

100 Alpers (1989, pp. 119-168).

101 CA, VC 593, 14 oktober 1779.

102 Cullinan (1992, p. 165).

103 Zie noot 6.

[p. 110]

25 ‘Hottentots Residing at the Mouth of the Orange River’. De gravure uit A narrative of four journeys van William Paterson uit 1789 is gebaseerd op een tekening uit de Gordon Atlas.

[p. 111]

werkt tot illustraties bij de reisbeschrijving van de Engelse reiziger William Paterson (1755-1810), die Gordon op twee reizen vergezeld heeft. Een afbeelding is een bewerking van een tekening van een Bosjesmannederzetting uit de Gordon Atlas. De voorstelling van de Strandlopers bij William Paterson is duidelijk een kopie van de tekening uit de Gordon Atlas (afb. 25).

Niet alleen Paterson heeft etnografische tekeningen van Gordon gekregen. In een brief aan zijn beschermer griffier Fagel vraagt Gordon dat deze een tekening van een ‘hottentottin’ - blijkens een eerdere verwijzing in de brief en het bijschrift, vermoedelijk zijn eigenhandige tekening van de torso van een Hottentotvrouw - moest doorsturen naar de Leidse hoogleraar anatomie.¹⁰⁴ In de British Library bevinden zich ook drie etnografische tekeningen die vermoedelijk uit Gordons verzameling afkomstig zijn.¹⁰⁵ Van een - een Bosjesman - bestaat zelfs geen origineel in de Gordon Atlas,¹⁰⁶ wat de indruk wekt dat er oorspronkelijk meer etnografische tekeningen moeten zijn geweest dan bewaard zijn gebleven in de Gordon Atlas.

104 NA, Fagel-Archief, nr. 2533, fol. 12, 24 april 1779.

105 British Library, Add. MS 23.920, 24-26; een vierde tekening (nr. 23) is van een landschap. Forbes neemt aan dat de tekeningen via Joseph Banks in de British Library terecht zijn gekomen (vergelijk Forbes, 1951-2, pp. 87-89), met afbeeldingen van de tekeningen; de afbeeldingen zijn ook opgenomen in Forbes (1965).

106 British Library, Add. MS 23.920, 24.