De geest van tegenspraak

[p. 202]

‘De hemel was blauw’

In dat verwonderlijk frisse boek van de oude Leonhard Frank, Links wo das Herz ist, beduidt de schrijver ergens dat wie iets te zeggen heeft, daarmee niet moet wachten, tot de inspiratie komt. Hij is niet de enige die er zo over denkt; de talloze gevallen van dichters en romanciers, die zich zuchtend en steunend, zo niet vloekend, achter hun tafel zetten, bewijzen wel, dat hetgeen achteraf vlot en prettig te lezen is, niet per se ook vlot en prettig is geschreven. De dichter T.S. Eliot vertelt van zichzelf, dat hij bereid is elke uitvlucht te verzinnen, het vervelendste karweitje op te knappen, om maar die gevreesde handeling, plaats te nemen en de dop van zijn vulpen los te schroeven, zo lang mogelijk te kunnen uitstellen. En op de etage van de gezellige Fontane heerste op de dagen dat hij zijn toneelkronieken moest schrijven, de koude en lugubere stilte van een sterfhuis. Met de vaste melding ‘Der Herr hat heute Kritik’, placht zijn werkster de anders zo welkome bezoekers tegemoet te treden. En deze wisten dan, dat het de laatste dag was van een termijn en dat daarboven iemand zat, die zich als een terdoodveroordeelde voelde. In dit verband van inspiratie te willen spreken is een aanfluiting.

En toch is het een ongeschreven wet, dat zonder inspiratie niets goeds tot stand komt. De oplossing van het raadsel moet, dunkt me, hierin liggen, dat alleen woorden de kracht hebben om woorden op te roepen, en dat, wil het de schrijver lukken die woorden te vinden, welke de lezers zullen raken en in beweging zetten, het eerst absoluut noodzakelijk is, dat hij zichzelf in beweging brengt. Zo hebben wij het voorbeeld van Jean Guitton, die ons adviseert, alvorens aan het schrijven te gaan, de pen doelloos en gedachteloos over het papier te laten zwerven - er ontstaan uitroepen, brokstukken van ideëen, onsamenhangende opeenvolgingen van termen en beelden, en zie, plotseling verschijnt daar een geordende zin. Voor iemand die ervan overtuigd zegt te zijn, dat schrijven allereerst een daad van kennisgeving is en dat woorden die geschreven of gedrukt zijn, niets anders betekenen dan de

[p. 203]

neerslag of weerkaatsing van woorden die, gerangschikt en wel, reeds van te voren onder een hersenpan lagen te wachten, is dit een onaannemelijke situatie. Allicht moeten wij toegeven, dat het hier gekozen voorbeeld wel wat erg extreem is. Maar het blijft een feit - en iedere dichter die de macht van het rijm heeft leren kennen, iedere prozaschrijver die voelt, dat hij in iedere nieuwe zin een kracht loslaat, die zich tegen die van de vorige keert, zal dit kunnen beamen - het blijft een feit, dat de man die met woorden omgaat, evenzeer door woorden gehanteerd wordt als dat hij ze zelf hanteert: niet wat hij denkt, maar wat hij voor zich ziet, het laatste staartje van het laatste woord dat hij zich zojuist heeft laten ontglippen, stuurt hem in een bepaalde richting. Stuurt hem meestal zonder dat hij het zelf weet.

Men zegt weleens, dat de beste dingen in het leven ons gratis geschonken worden. Zoals zoveel wijsheden, is ook deze tegelijk waar en niet waar. Niemand zal ontkennen, dat het een geweldig iets is, wanneer een gedicht zich vrijmaakt van de dichter of wanneer een stuk proza zo zacht en toch zo gearticuleerd tot ons spreekt, dat het ons te moede wordt als werd een omzichtige Boeing aan de grond gezet. Dit is het moment waarop de lezer bij zichzelf knikt: inspiratie. De lezer kan het weten, want hij constateert bij zichzelf de symptomen die het onmiskenbare saluut vormen, zodra die inspiratie die hij ‘poëzie’ noemt, zich vertoont. Een gevoel van trots, van godenbloed in de aderen, en een jeuken van de hoofdhuid. Waar eerst niets was, staan nu woorden, soms veel, soms minder, soms maar een stuk of drie. Tussen het toneelstuk dat Hilaire Belloc in verrukking bracht, Le misanthrope van Molière, en de zinsnede uit Vergilius, ‘sunt lacrimae rerum’, die Theodor Haecker een schrijversleven lang fascineerde, ligtkwantitatief eenheel onderscheid, maar kwalitatief komen zij op hetzelfde neer: woorden die ons zomaar, ongevraagd en om niet geschonken worden, een uiting of communicatie die strikt genomen ongemotiveerd is, de uitkomst van een inval, het volstrekte tegendeel van een statistiek. Is het daarom, dat wij niet kunnen aangeven (en onder dit ‘wij’ vallen ook dichter en schrijver), hoe poëzie, die blijk-

[p. 204]

baar wel ondergaan, geconstateerd en geanalyseerd kan worden, op het papier ontstaat?

Iedereen kent langzamerhand wel de woordspeling met ‘inspiratie’ en ‘perspiratie’; en wat zweet zo al kan bewerken, vormt een gemeenschappelijke bevinding in de dagen voor Sinterklaas. Weliswaar is het één ding, dat de woorden er überhaupt komen te staan, en een heel ander ding, dat zij gaan bewegen en dansen, maar in beide gevallen zien wij het onvoorspelbare gebeuren, in beide gevallen wordt het ‘om niet’ van daarnet in evenwicht gehouden door het overvloedige gebruik van zitvlees. Het onvoorspelbare. In het genoemd boek van Leonhard Frank kan men nog lezen, dat een zin als ‘De hemel was blauw,’ die reeds door zoveel auteurs is neergeschreven en op zichzelf uit vier nietszeggende woorden bestaat, soms grote kunst kan worden, ‘wanneer,’ aldus Frank, ‘bij het zien van die woorden zich plotseling voor de lezer de blauwe hemeltent ontvouwt’. De plaats nu te kiezen waar die vier woorden zullen staan, geen regel te vroeg en geen regel te laat, is een kwestie van inspiratie.

Hier raken wij aan de paradox van dit proces. Want de inspiratie, die zich in en door woorden openbaart, bestaat eigenlijk in een afwezigheid van woorden. Iemand begint ermee, zijn gedachten de vrije loop te laten en letters te arrangeren; er ontstaan begrippen en verbindingen van begrippen, er vormt zich een zin. De zinnen voegen zich aaneen. Een bladzij de, twee bladzijden staan zichtbaar voor ons als een woud van tekens. Je stelt je er voor op en luistert. Niets. Geen geluid wordt vernomen, geen stem die zich verheft. De zanger die toch aanwezig moet zijn, blijft stom. Maar nu verander je iets aan je arrangement, je schrapt, dunt, besnoeit, werkt om - en ineens begint er een enkele tak in het bladerwoud te bewegen, en daar krijgen wij het befaamde vibrato te horen, waarop wij al die tijd gewacht hebben en waarin meer gezegd wordt dan de woorden die het zeggen, in werkelijkheid bevatten. Willa Cather heeft het eens meesterlijk gedefinieerd: ‘whatever is feit upon the page without being specifically named there - that, one might say, is created.’ Het niet-gezegde en desondanks op raadselachtige wijze toch gezegde, dat is inspiratie. Oftewel poëzie.