De geest van tegenspraak

[p. 126]

Plaats voor het individu

Geen enkel verleden is ver weg. Wie in een historische stad rondwandelt, heeft moeite de gang van zijn gedachten bij te houden, zo onweerhoudbaar komen de associaties op hem af. Daar heeft een rijk man gewoond, die zijn medeburgers met ontzag vervulde; ginds staat de pomp, het trefpunt van de vrouwen: hoeveel kwade noten werden hier niet gekraakt? Je rijdt over de Alpen en herinnert je, dat de weg niet voor niets ‘route Napoléon’ heet. Je staat op het Valkhof of aan de Middellandse Zee, en er is weinig toe nodig om je een troep mannen in Romeinse broeken of een landende vloot drieriemers voor te stellen: zij horen kort en goed bij het decor. Zij horen bij het decor, net zoals jijzelf er ook op de een of andere manier bij hoort - ben je als mens niet tijdeloos en alomtegenwoordig? draag je niet de ‘eeuwige gevoelens’ in je om? Nog één stap verder, en het verhaal kan gaan beginnen.

Er zijn mensen die een hekel aan de historische roman zeggen te hebben. Zij verachten hem, want hij is - anders zou hij volgens deze gedachtengang geen roman heten - ‘verzonnen’ en dus onwaar. Wetenschappelijk is hier niet zo heel veel tegen in te brengen, maar wel dienen wij er rekening mee te houden, dat de lezer in den regel niet bijster wetenschappelijk is aangelegd en dat de faculteit die tijdens het lezen het meest bij hem te doen heeft, de ongebonden, vlot associërende verbeelding is, en niet het kritische verstand. Men kan zich zo iemand niet gemakkelijk indenken, gebogen over een documentenverzameling en verrukt opkijkende, wanneer de gegevens blijken te kloppen. De gemiddelde lezer is min of meer een kind. Maar het is een kind dat al het een en ander heeft meegemaakt en zich terdege gedachten weet te maken; hij bezit herinneringen, herinneringen die soms zeer vaag en onnauwkeurig zijn, omdat zij niet door hem alleen gekoesterd worden, maar door een hele menigte - een volk, een generatie of een kerkgenootschap. Zijn deze herinneringen nu waardeloos? Men kan een andere vraag stellen: verschillen de mensen onderling zózeer van elkaar, dat wat in de een op-

[p. 127]

komt, ook niet - al is het wat sterker of zwakker, wat meer of wat minder gearticuleerd - voor de ander zou kunnen gelden? In zekere zin is alwat geweest is, ook thans nog aanwezig. Wij beginnen de geschiedenis telkens opnieuw.

Deze gedachte kwam in me op, toen ik van de week een historische roman zat te lezen, die niet lang geleden verschenen is en waarin gebeurtenissen verhaald worden, die een deel van onze tijdgenoten nog bewust, zij het dan op een afstand, heeft meegemaakt. Historische en fictieve personen zien wij in dit verhaal zich onder elkaar mengen; data die niemand kan vergeten, zozeer zijn zij gemeengoed van ons allen geworden, staan tussen gebeurtenissen in, die slechts van zuiver particulier belang zijn. Waarom lezen de mensen zo'n boek? Een onwelwillende geest zal waarschijnlijk opmerken, dat historische romans - ná de liefdesromans van het beproefde genre - verreweg het geschikste middel zijn om aan de druk van het dagelijks leven te ontsnappen: zij vormen een machtige onderafdeling van de ‘escape literature’. Maar men kan ook een minder doctrinair en onbevangener antwoord geven: zij worden eenvoudig gelezen, omdat zij spannend en goed geschreven zijn en omdat de mensen die ons die verhalen vertellen, er blijk van geven, zich bij de gebeurtenissen die zij releveren, betrokken te hebben gevoeld. De keus van het materiaal in The Fox in the Attic is niet ongemotiveerd, net zomin als die in Oorlog en Vrede, net zomin als die in Iskander, De Verloofden of Les Chouans.

Hetgeen natuurlijk niet wegneemt, dat de historische roman, ook al is hij nog zo schitterend en met de grootste geladenheid geschreven, als zodanig een hybridisch genre is. De historicus immers is gehouden slechts dat mee te delen, wat hij weet. De romanschrijver daarentegen heeft al het recht van de wereld, dingen te verzinnen. Hij kan - binnen zekere perken - de naakte feiten opsmukken naar believen; hij kan personages invoeren, die de kronieken niet vermelden, een scène inlassen, die wellicht psychologisch waar is, doch waaromtrent de verleden werkelijkheid ons hoegenaamd geen objectieve gegevens kan verschaffen. Hij is evenzeer op zijn verbeelding aangewezen als de historicus op zijn nauw-

[p. 128]

keurigheid en zijn vermogen om te schiften. Dat geeft hem een grote voorsprong op deze laatste, want alhoewel geschiedenis vanzelfsprekend over mensen gaat, zijn de meeste mensen die, op welk tijdstip ook, het grootste deel van zo'n historisch toneel bevolken, ongelukkigerwijs geheel aan de waarneming van de wetenschapsman onttrokken: zij vormen ‘die graue Menge,’ de massa zonder gezicht. Maar zij zijn het, de anonymi, de kleine luiden, de figuren op de achtergrond, de mensen van wie geen woord bewaard is gebleven, omdat het niet de moeite waard was, en wier daden wij ten hoogste op het schutblad van een bijbel of in de dossiers van een politiebureau vinden opgetekend - zij zijn het, die ten tijde van dat historische ogenblik leefden, dat wil zeggen de substantie van het toenmalige bestaan uitmaakten. Waar in de geschiedenis is er plaats voor het individu?

Nergens, luidt het antwoord. En dit laat ons zien, wat voor zin het heeft, historische romans te schrijven of te lezen. Want de historicus, die over dingen schrijft, die wél zijn overgeleverd - hetgeen op publieke figuren, officiële gebeurtenissen en orakelwoorden neerkomt - de historicus kan alleen maar ideeën ontwikkelen over toestanden, bewegingen, oorlogen, instellingen, gewoontes: te generaliseren is nu eenmaal zijn kracht. De romancier van zijn kant echter kan ons de mensen - mensen als u en ik, eeuwige, alomtegenwoordige mensen - laten zien, die met die gewoontes hebben geleefd, die die oorlogen hebben gevoerd, die zich naar die instellingen hebben moeten richten. Waar de historicus dus uiteraard abstract is, is de romanschrijver concreet; en waar de man van de wetenschap er niet aan ontkomen kan, op grond van zijn materiaal bepaalde theorieën op te stellen, met behulp waarvan hij een toekomst aankondigt, die hem allang en breed bekend is, dwingt de kunst de man die historische romans schrijft, ertoe, zijn figuren zo voor te stellen als leerden zij, samen met ons, die toekomst ontdekken: zij leven niet naar een volgende historische periode, maar naar de vrijheid toe. En vrijheid is het wat de romanlezers, al is het maar voor een paar uur, zoeken.