De geest van tegenspraak

[p. 129]

Ook de verering lacht

De biografische schets van een onzer grote dichters, die onlangs is verschenen, heeft iemand de vraag doen stellen of het eigenlijk wel aangaat, een man die zich door zijn werk een plaats in het openbare of geestesleven verworven heeft, zodanig uit te beelden, dat ook zijn kleine, min of meer belachelijke kanten mee in het licht komen te staan. Heldenverering is een behoefte die zo oud als de wereld geacht kan worden, en ook onze tijd die zich op zijn nuchterheid en realiteitszin laat voorstaan, ziet zich klaarblijkelijk ongaarne van de illusie beroofd, dat er mensen bestaan, die alleen maar geniaal, verheven, edel en bewonderenswaardig zijn en zich aan de gemiddelde platvoersheid geheel en al weten te onttrekken. Dit is een ronduit gevaarlijke houding, want vrijwel elke illusie pleegt op een desillusie uit te lopen, en desillusies vormen, gelijk bekend, een bron van cynisme en rancune. In het beste geval leiden zij tot apathie. Wij hoeven maar aan verschijningen als Hitler en Stalin te herinneren, om te zien waartoe een ongenuanceerde bewondering kan voeren. De achttiende-eeuwse filosoof Lichtenberg had dan ook gelijk, toen hij schreef, dat hij nooit een groot man kon zien, zonder te bedenken, dat datzelfde genie een tijdlang in zijn leven er plezier in had gehad, een draadje om de poot van een meikever te binden. Een dergelijke gedachte is nuttig, want zij relativeert.

Bovenstaande vraag is uiteraard al meer gesteld, onder meer door de essayist Henri Rambaud, die voor het boek van François Derais, l'Envers du Journal de Gide, een inleileiding heeft geschreven. Rambauds antwoord luidde bevestigend: natuurlijk hebben wij het recht, bij ons onderzoek van laten wij zeggen een dichtersleven geen halt te maken voor de meer intieme momenten of het groteske gedrag; wij hebben zelfs de ‘plicht tot indiscretie’. Wij mogen dus brieven lezen en uit die brieven aanhalen, ook al lopen wij de kans, dat daardoor sommige mensen geschokt zullen worden. Maar: doden hoeft men niet te ontzien, men is hun

[p. 130]

slechts de waarheid verschuldigd; tegenover de levenden geldt echter de eis van tact. Met andere woorden: als de andere correspondent nog leeft en bezwaar tegen de publikatie heeft, dient men hiervan af te zien. Zeer juist lijkt me de overweging van de Franse essayist, wanneer hij zegt, dat sympathie de allereerste voorwaarde voor zulk een onderzoek moet zijn. Twee wegen staan voor ons open om de geheimen van een menselijk wezen te achterhalen: die van de zieners en die van de engelen. Maar de ‘farizeïsche vreugde om een groot man op zijn feilen te betrappen’ is onder alle omstandigheden verachtelijk.

De biograaf late zich dus leiden door sympathie. Rambaud gebruikt een woord dat ons minder goed afgaat: liefde. Nu is het een feit, dat juist degeen die liefheeft of sympathie gevoelt, over het algemeen ook het scherpst ziet, waar het de zwakheden van het voorwerp van zijn gevoelens betreft, en als eerste daarom kan lachen. Ieder gelukkig getrouwd mens zal het hiermee eens zijn. Verering die alleen maar verering is en uitsluitend van het grote en mooie en indrukwekkende wil weten, is een hoogst twijfelachtig ding. Zij zet én de bewonderaar én zijn bewondering in een scheef licht, om van de bewonderde zelf maar niet te spreken. De jongen met zijn meikever aan een draadje behoort nooit ver te zijn, wanneer wij ons over zo'n illuster leven buigen, noch de twintigjarige windbuil, noch de ijdele carrièremaker, noch de duitendief, noch de huistiran, noch de rokkenjager. Het is namelijk heel goed mogelijk, een van deze dingen of ze misschien wel allemaal te zijn, en tegelijk deel te hebben aan iets wat wij onsterfelijkheid noemen. Zo langzamerhand weet iedereen wel, dat Balzac een praatjesmaker en ophakker was, Van Deyssel clown en Kloos een stille drinker; dat Bismarck een hoge piepstem en last van huilbuien had, en dat Carlyle zijn vrouw behandelde op een manier waar, populair gezegd, de honden geen brood van lusten. Walt Whitman, die voor de grootste dichter doorgaat, die Amerika heeft voortgebracht, ontzag zich niet anonieme artikelen te schrijven, waarin een zekere dichter Whitman hemelhoog werd geprezen, en Claudel, die de armoede en onthechting bezong, verdiende een

[p. 131]

fortuin aan spoorwegspeculaties. Is het verkeerd, zaken als deze te weten en uit te spreken? Maar het zou een armelijke bewondering, een hoogst ijle sympathie zijn, als zij tegenover de kennis van die zwakheden niet konden standhouden. Ten slotte hebben wij immers met mensen, en niet met standbeelden te maken, met concrete wezens, en niet met abstracte genialiteiten. De contrastwerking tussen de volkomenheid ter eenre en de lelijke of al te dwaze menselijkheid ter andere zijde geeft een levendigheid aan het beeld van de beroemde man, die wij bij een eenzijdige en onvermengde verering zouden moeten missen. En het sujet zelf wordt er ons des te dierbaarder om.

Het ware respect dat wij iemand betuigen, bestaat er immers in, dat wij hem aanvaarden zoals hij is, met zijn grootheid en zijn kleinheid, zijn verhevenheid en zijn schutterigheid, zijn noblesse en de hem ontsierende vlekjes. Wij willen niet alleen tegen hem opzien, maar ook om hem kunnen lachen. ‘Every man is a bit of a joke,’ heeft een Engelsman eens gezegd, en hoe waar die uitspraak is, zien wij, als wij zo'n dichtersleven lezen. Ieder mens heeft zijn achilleshiel, zijn ijdelheid, zijn kleingeestigheid, zijn baatzucht, zijn rare en onbeheerste geldingsdrang, zijn geheime zonde. Wanneer Rambaud ons bij de beschouwing van het leven van een belangrijk man de keus laat tussen zieners te zijn of engelen, is het misschien wel aardig aan het woord van Stevenson te herinneren: dat men weliswaar altijd spreekt van ‘engelen die wenen,’ maar dat het waarschijnlijker is, dat deze hoger-geordende wezens doorbuigen van het lachen, als zij ons gadeslaan. Het moge dan zijn, dat er geen groot man voor zijn kamerdienaar bestaat, maar hij bestaat, paradoxaal gesproken, evenmin voor zijn serieuze vereerder. Het was, geloof ik, Victor Hugo, die van zichzelf zei, dat hij Shakespeare bewonderde ‘comme une bête’. Waarmee Hugo bewees, dat hij, behalve een groot dichter, zo nu en dan ook een kletsmeier was, die onze lachlust opwekt. Hetzelfde kan gezegd worden van een zo scherpzinnig en sociaalvoelend man als de criticus Edmund Wilson, die, uit afkeer van de belastingen, acht jaar lang zijn aangiftebiljet verzuimde in te vullen en nu

[p. 132]

raast over de hem opgelegde boete. Maar doet de vrolijkheid die wij voelen opkomen, soms afbreuk aan ons ontzag?