De geest van tegenspraak

[p. 105]

Ontsnappen, maar waarheen?

Een van onze kennissen - niet direct een oppervlakkig, en zeker geen onnozel man - heeft de gewoonte, de tijdschriften waarop zijn vrouw en dochters geabonneerd zijn, wekelijks in te kijken. Het is een wat zonderlinge aanblik die hij biedt, als hij daar zo zit, het waardige hoofd over een damesblaadje gebogen, verdiept in een verhaal dat de een of andere fabrikant van dit soort lectuur op verzoek van de redactie en in overeenstemming met de eisen van haar onoverzienbare lezerskring vervaardigd heeft, en klaarblijkelijk zeer voldaan over de wijze waarop hij aldus wordt beziggehouden. Wie mocht menen, dat hij zich beschaamd zou tonen, wanneer hij met dergelijke literatuur wordt aangetroffen, zou zich lelijk vergissen. Onze vriend houdt hetgeen hij doet, voor een volkomen legitieme tijdpassering, voelt er zich heel wel bij en is, als de gelegenheid zich voordoet, gaarne bereid er in alle ernst over te discuteren.

De Engelsen, zo zegt hij, zijn wel niet de uitvinders van dit soort verhalen, maar zij hebben het genre tot de hoogste graad van ontwikkeling gebracht. Zij hebben er ook een naam voor verzonnen, die bijzonder gelukkig is: ‘literature of escape’. Met deze omschrijving wordt immers duidelijk gemaakt, waar het de consument van die leesstof om te doen is. Hij wil aan de dagelijkse werkelijkheid, de dagelijkse kringloop ontsnappen. Hij wil voor een kort tijdje in een imaginaire wereld leven, die hem helemaal bevalt, waarin ófwel geen conflicten voorkomen ófwel alleen conflicten waarvan vaststaat, dat zij vóór het einde tot een bevredigende oplossing zullen worden gebracht, en waarvan hij, als het einde daar is, bevredigd en in de grootste gemoedsrust afscheid kan nemen, in het besef, dat het met het leven toch lang niet altijd zo droevig gesteld is als een korter of langer verblijf in dit ondermaanse hem soms doet geloven. Trouwens - zo eindigt zijn peroratie - ik geloof, dat eigenlijk alle literatuur ‘escapistisch’ is. Iemand die Tolstoj of Lawrence Durrell leest of naar een stuk van Shakespeare of Anouilh

[p. 106]

gaat - doet hij wel veel anders dan aan de grenzen die het gewone leven hem stelt, trachten te ontsnappen?

De tolerantie gebiedt ons, ieders smaak, ook als zij ons abominabel lijkt, te respecteren. Maar in ons hart denken wij er het onze van. Ik moet eerlijk bekennen, dat een enkele blik, in zo'n verhaal als bovenbedoeld geworpen, mij kriebelig maakt en met gevoelens vervult, die allesbehalve goedmoedig zijn. Toch moet ik erkennen, dat dergelijke ‘prefabricated’ literatuur - want dat is het; een bepaalde, steeds terugkerend intrige, een vaststaand, zij het telkens gevarieerd thema, een in onderdelen herkenbare troep personages, in velerlei maskerades en tegen een wisselend decor: hierin bestaan de elementen waaruit zo'n stuk escapisme is opgebouwd - wel degelijk reden van bestaan heeft. Was er geen vraag naar, dan zouden die eerzame handwerkslieden die met de levering van zulk stukwerk in hun onderhoud voorzien, de produktie ervan allang gestaakt hebben. Maar voor talloze mensen betekent de wekelijkse uittocht uit hun eigen grijze en onbetekenende leven een klein, weliswaar op de imaginatie steunend, maar daarom nog niet imaginair geluk, dat zij zich niet zo gemakkelijk zullen laten ontnemen. Wij, ‘serieuze’ lezers, mogen hen dan al stilletjes beklagen of (wat vaker voorkomt) ons ergeren aan de producenten van dat fraais, die hiermee de stand van de schrijvers naar beneden halen, het blijft desniettemin waar, dat er tussen het gebaar waarmee die simpele lezers zich, met negering van hun omgeving, aan hun lectuur zetten, en dat van de ‘aficinados’ van laat ik zeggen Durrell althans geen zichtbaar verschil bestaat. En zelfs zouden wij kunnen volhouden, dat de inwendige bewegingen die zich bij beide categorieën voltrekken, een opmerkelijke overeenkomst plegen te vertonen: zij voeren allebei weg van het ‘ik’ en het nu, zij stippelen allebei wegen uit, waarlangs men kan ontsnappen.

Vreemd: ook de mensen die die romantische en zeperige verhalen zeggen te verafschuwen, kennen ze, hebben ze, al is het maar een paar keer in hun leven, gelezen. Niemand is ooit helemaal aan deze klasse geschriften voorbijgegaan. Op dezelfde dag echter, dat ik mijn kennis met zijn gebruikelijke

[p. 107]

blaadje aantrof, kreeg ik een recent nummer van een van onze literaire tijdschriften in handen, waarin een verhaal (als men het zo ten minste noemen wil) stond, dat op vrijwel elk punt het tegendeel vormde van wat in de omgangstaal een ‘liefdesgeschiedenis’ heet. Wijdlopig geschreven, korzelig van toon, vol schokkende bekentenissen en grauwe, min of meer onfatsoenlijke details, verschafte dit stuk ons een visie op het leven - niet óns leven, maar dat van een individu, dat verweg van ons bestaat, even ver als Pierre uit Oorlog en Vrede, als Pursewarden uit de tetralogie van Durrell, even verweg en evenzeer bestáánd - dat er geen twijfel overbleef, of hier keerde een mens zich binnenste buiten voor ons - wat hier voor ons lag, was literatuur in haar essentiële vorm: in woorden omgezet, in woorden tot ons sprekend leven.

Hier openbaart zich het verschil tussen het ene en het andere genre. Als het waar is, dat alle literatuur op escapisme berust, dan kunnen wij alleen tot een nadere bepaling komen door ons af te vragen, waarheen die ‘ontsnapping’ de lezer dan moet leiden. Wel, het is klaar als een klontje, in welke richting ons het leesvoer wijst: naar een zonnige, rozige, probleemloze of met quasi-problemen bestrooide irrealiteit, waar het goed toeven is, wanneer onze eigen dag, de realiteit, te grauw wordt. Maar het andere, dat wat wij ‘literatuur’ noemen en die naam ook verdient, doet precies het omgekeerde. Het haalt ons weg uit ons eigen, misschien wel prettige, leven naar een leven dat ineens veel van zijn gemak, ogenschijnlijk geluk, zekerheid en betrouwbaarheid heeft verloren. Het maakt ons eigen leven een beetje minder reëel, het drijft ons naar buiten, stelt ons bloot, zet ons oog in oog tegenover de waarheid. Die waarheid behoeft niet altijd zo groezelig te zijn als in het zojuist aangeduide geval, maar zij betekent in den regel wel een schok voor ons - een schok en een herademing in een. Kan men een duidelijker reactie voorstellen van mensen die ontsnappen?