De geest van tegenspraak

[p. 57]

Een slag met de fles

Ziedaar een waard die zijn gasten niet vertrouwde. De klanten hebben alle over hem geschreven, we kunnen dus weten hoe het hem vergaan is: een slag op het achterhoofd met een fles, die gelukkig niet erg aankwam - maar de twee jongemannen die het op zijn portefeuille hadden voorzien, konden in de verwarring die ontstond de benen nemen. Even vóór de klap had de caféhouder zijn portefeuille getrokken om voor een buurmeisje geld te wisselen. ‘Op dat ogenblik,’ zo lezen wij, ‘merkte hij, dat de beide bezoekers een blik van verstandhouding wisselden.’ Een paar tellen later kon hij er zich van vergewissen, dat hij gelijk gehad had. Zijn wantrouwen was niet ongegrond geweest.

Dit is het stukje werkelijkheid dat wij uit het gemengde nieuws konden opvissen. Een triviaal bericht. Onwillekeurig - onze eerste zin duidt er reeds op - komt ons het bekende spreekwoord voor de geest, maar erg veel weten wij er hier niet mee aan te vangen. Zullen wij zó ver gaan, te beweren, dat als de man dat ene moment van wantrouwen niet had gehad, er niets gebeurd was en de fles op haar plaats was blijven staan? Er zit in de leer, dat de mensen ons behandelen naar de verwachting die wij van hen hebben, ongetwijfeld iets fascinerends; maar het gevaar bestaat, dat als wij een stap verder doen, wij midden in de vreemde mystiek komen te zitten, die aanneemt, dat men alleen dán valt, als men denkt te vallen, en dat bij een moord allereerst de vermoorde schuld heeft, en pas in de tweede plaats de moordenaar.

Met dat al is het een zeer modern bericht. Boeken, films, toneelstukken, radio en televisie hebben ons met bovenstaande scène vertrouwd gemaakt. Ikzelf heb nooit zo'n overval bijgewoond, maar toch zou ik hem in finesses kunnen beschrijven. Ik ben er als het ware geestelijk op geprepareerd. Noch het voorval als zodanig verbaast me, noch de alledaagsheid van het voorval, noch mijn eigen reactie erop. Wie hier van zedenverwildering wil spreken, heeft allicht gelijk. Wie dit woord te sterk vindt en in een vergrijp tegen de

[p. 58]

bestaande orde een uiting van instinct en vitaliteit wil zien, heeft van zijn standpunt ook gelijk: hem kan de slechtgehumeurdheid die in een dergelijke scène aan den dag treedt, klaarblijkelijk niet deren. Wij hebben dan ook wel ergere schokken doorstaan dan de slag van een fles op een hoofd - vooral als wij bedenken, dat het hoofd een ander hoofd dan het onze was en dat zulke slagen altijd al zijn gevallen. Niet dat wij het geweld goedkeuren - maar het gebruik van geweld is rondom ons zo vanzelfsprekend geworden, dat wij bij het bericht ervan ternauwernood stil wensen te staan. Werkelijkheid en literatuur, kunnen wij ze wel onderscheiden? Zolang wij de buil niet zelf voelen, beschouwen wij het hele - petieterige - drama min of meer als abstract.

In een artikel dat een paar jaar geleden in Partisan Review heeft gestaan, ontwikkelt de Amerikaanse criticus Lionel Trilling de theorie, dat onze moderne beschaving gekenmerkt wordt door wat hij noemt ‘disgust with civilization’. Dit opstel, dat getiteld was ‘The Modern Element in Modern Literature,’ diende als antwoord op een studie van Matthew Arnold, die honderd jaar eerder onder vrijwel dezelfde titel was verschenen. Arnold had destijds over ‘idealen’ en ‘nobele sereniteit’ gesproken - Trilling bezigt een geheel andere taal. Hij wijst op de grote werken die in de loop van die eeuw zijn gepubliceerd, en kiest als voorbeelden van zijn ‘moderne elementen’ Nietzsches Genealogie der Moral, Freuds Unbehagen in der Kultur, de Herinneringen aan het Ondergrondse van Dostojewski en de prachtige novelle van Tolstoj, De dood van Iwan Iljitsj. De moderne literatuur, zo noteert Trilling in zijn betoog, is een bevrijdingsliteratuur: de schrijver tracht zich van de ideeën van zijn klasse te ontdoen, hij tracht zelfs te ontsnappen aan alle maatschappelijke banden. Opstand en vervreemding vormen de thema's die onze boeken beheersen, en in het beste van wat geschreven wordt, triomferen vernietiging en zelfvernietiging, drift en irrationaliteit over welmenendheid en conventies. Mijn studenten, zegt Trilling, kunnen dit allemaal aanvaarden. Zij worden niet geschokt door wat zij lezen. Zij blijken ‘de aanval voortreffelijk te doorstaan’.

[p. 59]

Er schijnt dus inderdaad een zeker parallellisme tussen moderne literatuur en moderne samenleving te bestaan. De hevigheid van het dagelijks geweld vindt een weerspiegeling in onze dagelijkse lectuur. ‘Schrijvers die wat waard zijn, zijn onaangenaam,’ heeft Maxim Gorki eens gezegd - wij krijgen terecht de indruk dat wij dan omringd zijn door louter coryfeeën. En toch vraagt men zich af of het allemaal wel juist is wat er gebeurt. De gewone man, die sjablone-achtige, min of meer apathische, aan de routine verslaafde verschijning, verschilt niet zo heel veel van zijn voorgangers. Hij heeft een betrekkelijk plezier in het leven, een behoorlijke benauwdheid voor de dood, afkeer van pijn, schroom om te denken: kortom, hij gedraagt zich zoals hij zich door de eeuwen heen heeft gedragen: volkomen alledaags. Het is onbetwistbaar, dat hij voor die ‘idealen’ van vroeger niet veel meer dan een schouderophalen over zal hebben - maar wil dat zeggen, dat hij ook bereid is zichzelf met huid en haar aan de ongelimiteerde ervaring en dat bij uitstek moderne element in ons bestaansbewustzijn, de absolute vrijheid en ongebondenheid, over te geven?

Dezelfde theorie die zegt, dat een mens valt, als hij denkt te vallen, en een klap krijgt, als hij hem verwacht, leert ons ook, dat een goed humeur - het humeur, om maar iets te noemen, van de heer Pickwick - berust op een eigen, vrijwillige creatie. Een goed humeur is geen gering ding; wat al hieruit blijkt, dat het geen climax kent: ‘goed’ mag goed genoeg heten, ‘beter’ en ‘best’ heeft het verder niet nodig. Dickens vond van de heer Pickwick, dat zijn hart vijfentwintig jaar later dan zijn lichaam was geboren, maar de meeste personages die ik in de boeken van mijn tijdgenoten tegenkom, hebben een soort van verschraaldheid over zich, die eer het kenmerk is van voortijdig uitgeleefde levens. In zoverre kunnen zij met meer recht een weerkaatsing van onze maatschappij heten dan wij misschien wel denken. De waard uit het krantebericht moge hetzij argeloos of te wantrouwend geweest zijn - maar de jongemannen voor wie een klap niet meer dan de meest onmiddellijke weg naar geld betekent, vormen een wel zeer vreugdeloos voorbeeld van ‘poging tot instinct’.