De geest van tegenspraak

[p. 53]

De dingen die wij níét doen

Ik lees in de Observer, dat het Trust Houses, een maatschappij die in Engeland een aantal hotels en herbergen exploiteert, bijzonder goed gaat. De man aan wie dit te danken is, heet Sir Geoffrey Crowther, een ex-journalist die vier jaar geleden zijn plaats bij de Economist opgaf om de leiding van genoemd miljoenenbedrijf op zich te nemen. Inderdaad, de journalistiek leidt tot alles, mits men haar verlaat. Intussen doet het ons genoegen, voor de zoveelste maal de theorie, dat iedereen meer kan dan hijzelf wellicht denkt en anderen vermoeden, bevestigd te zien. Het stemt weleens droevig, te overwegen dat zoveel menselijk talent ongebruikt verloren gaat en dat de samenleving net zo gedachteloos en verkwistend met de bekwaamheden van haar leden omspringt als de natuur doet met haar vruchten.

Niet dat men daar veel tranen over hoeft te laten. Het is maar helemaal de vraag, of zij op wie het licht valt, zoveel gelukkiger zijn dan de anderen die in het donker moeten blijven. Maar ieder wezen dat wat waard is, streeft nu eenmaal graag naar de grenzen van zijn kunnen, en dan is het jammer, dat het maar zo zelden vrij spel krijgt. Slechts een enkele maal wordt ons het schouwspel geboden van een reeks talenten die in een en hetzelfde individu tot ontplooiing komen. Daarom vervult een man als Churchill ons met zoveel bewondering, daarom vinden wij een de Gaulle zo'n fenomeen. Churchill was (gewen u aan het imperfectum) niet alleen de grootste redenaar van zijn tijd, maar tevens een formidabel staatsman, een voortreffelijk historicus, een begaafd journalist en een verdienstelijk schilder. Over de Gaulle kan men denken hoe men wil, maar iemand die zo politiek bedrijft en bovendien van een profetisch militair-technisch inzicht blijk heeft gegeven, zich van een klassieke prozastijl bedient en zijn ‘imago’ aan miljoenen kijkers en toehoorders weet op te leggen, kan men het meesterschap in ‘meervoudig leven’ niet ontzeggen. Zijn de meesten van ons solisten, figuren als deze twee vormen op hun eentje een orkest.

[p. 54]

Nu is dat laatste beeld natuurlijk overdreven, want niemand is zo veelzijdig, dat hij alle ondervinding die binnen mensenbereik ligt, de zijne kan noemen. Dit is hierom al onmogelijk, omdat bepaalde ervaringen elkaar eenvoudig uitsluiten. Een heilige kan zich tevens nog wel een groot zondaar noemen, maar een groot financier zal nooit op de ervaring van een failliete koopman in aalsvellen kunnen bogen, een Leidse professor heeft geen weet van een verblijf op de blo-school. De blanke kan ternauwernood bevroeden wat in de neger omgaat, en wie als Papoea geboren is, zal moeilijk de innerlijke gesteltenis kunnen verwerven van een Spaanse grande. Maar dit is niet het punt waar het hier om gaat. Wat ik bedoel, is, dat bijna iedereen het gevoel heeft nog wel iets anders te kunnen dan waarvoor hij gebruikt wordt - het gevoel van onmacht, eens en voor al zo-en-zo te zijn neergezet, misschien wel op een plaats die men eigenlijk niet mag, of in elk geval naast een andere plaats waar men naar zijn gedachte, een briljanter stuk van zichzelf zou kunnen geven. Die gedachte, het zij grif erkend, is vaak ongerijmd, onzinnig. Sainte-Beuve, waarschijnlijk de grootste criticus die de literatuur kent, koesterde in stilte het idee, dat hij als gardeofficier een veel beter figuur geslagen zou hebben. Een psychoanalyticus die ik heb gekend, placht nooit een film met Fred Astaire over te slaan en kon zichzelf met gemak in de plaats van die tapdancer dromen: een geluk dat hem in de realiteit ontzegd bleef. Wie zich hiervan rekenschap geeft en vervolgens het beeld van Churchill oproept, met de pen, het penseel of de troffel in de hand, of dat van T.E. Lawrence, beurtelings in een witte burnoes te paard zittend aan het hoofd van een wolk Arabieren of de magnifieke volzinnen schrijvend van wat wij kennen als The Seven Pillars of Wisdom, kan zich slechts verbazen over het goede gesternte dat deze samenloop mogelijk maakte. En, zoals gezegd, bedroefd zijn over de schaarsheid van dergelijke kansen.

In het Journal van Jean Guitton vinden wij de volgende gedachte van Montesquieu genoteerd: ‘Le talent est un don que Dieu nous a fait en secret et que nous révélons sans le savoir.’ Guitton merkt hierbij op, dat deze definitie zeker

[p. 55]

niet voor allen geldt: Victor Hugo bij voorbeeld wist drommels goed, dat hij talent had. Vervolgens vraagt de Franse filosoof zich af, of er inderdaad geen onbekende genieën bestaan, en hij komt tot de slotsom, dat dit ongetwijfeld mogelijk is, gezien de talloze uitgebleven kansen - van dichters die zonder weerklank blijven, tot denkers op wie men geen beroep doet, van grote strategen wier leven samenvalt met een vredesperiode, tot meisjes die voortreffelijke moeders geweest zouden zijn, als zij die ene beslissende ontmoeting maar niet waren mis gelopen. Dit alles gaat verder, en is wezenlijk tragischer, dan wat wij hier bedoelen; maar het probleem is wel degelijk verwant aan onze kwestie. Wij slaan in de vroege ochtend de melkboer gade, die de flessen op rekken zet, van huis tot huis kart, aanbelt en achteraf met een potloodstompje in zijn boekje krabbelt. De man behoeft nu niet direct dezelfde horoscoop als Leonardo of Napoleon te hebben, om toch nog over iets anders te beschikken dan een vaardigheid in het beheren en aanreiken van legio pakjes boter. Wie weet gaat er wel een keurig musicus, een geducht staatsman, een groot administrator in hem schuil en zou de hand die nu de flessen doet rinkelen, nog heel andere dingen aan het rinkelen kunnen brengen - dingen waar u en ik en alle klanten die zijn zachtzinnige blik ontmoeten, van zouden opkijken.

Maar laten wij stoppen: al deze gedachten leiden immers tot niets. En laten wij tevreden zijn met wat wij doen, en ook met wat wij niet doen. Te veel zaken liggen buiten ons bereik en ons gezichtsvermogen, en wie zal zeggen waarvoor deze beperking misschien goed is? Op ‘zijn,’ niet op ‘schijnen’ komt het aan, zo concludeert Guitton; hetgeen hij bedoelt als een troost voor later. Maar intussen kunnen wij ook op een andere manier ons nog schadeloos stellen. Het leven moge ons van alles onthouden - op safari gaan, ons kandidaat stellen voor de gemeenteraad, een grote wedstrijd boksen, aan het hoofd staan van een concern of van een land - tegenover het gemis van al deze ervaringen staat evenwel onze eigen ervaring, onze wezenlijke levensinhoud, die mogelijk heel anders (lees: minder) was geweest, als wij wél op safari

[p. 56]

waren geweest of een deel van onze dagen met het uit de grond stampen van filialen of kiesverenigingen hadden moeten doorbrengen. Ik geef toe: deze overweging bergt slechts een bescheiden vreugde in zich - maar het is een troost.