De geest van tegenspraak

[p. 50]

De moeilijke waarheid

Edwin Arnet, oudste verslaggever van de Neue Zürcher Zeitung, heeft eens gesteld, dat men, om de waarheid te kunnen zeggen, zijn taal elastisch moet beheersen en dat sjablones, of men nu als schrijver of als journalist fungeert, te allen tijde uit den boze zijn. Een van zijn mensen, zo vertelde hij, was erop uit gestuurd een moord te verslaan en had, na terugkomst op de redactie, een levendige en zeer genuanceerde schildering van de toedracht gegeven, waaruit bleek, dat in dit geval niet alleen de moordenaar, maar ook de vermoorde zelf schuld had gehad. Schrijf dit zo op! had Arnet tegen zijn medewerker gezegd. Toen de man na enige uren met zijn verslag terugkwam, bevatte dit niets meer van de levendigheid en het menselijk begrip welke het mondelinge relaas gekenmerkt hadden: de moordenaar figureerde er eenvoudig als de schuldige in en de vermoorde als het argeloze slachtoffer. Op de vraag van Arnet, waarom hij dit nu had gedaan, haalde de verslaggever zijn schouders op en verklaarde, dat hij bij het schrijven nu eenmaal zijn draai niet had kunnen vinden. In werkelijkheid, aldus Arnet, had hij de schrijftaal niet voldoende beheerst om er de waarheid mee te zeggen. Hij had zich bij zijn pogen om de juiste gang van zaken weer te geven van de gebruikelijke prefabricated uitdrukkingen en zinswendingen bediend, was volledig in de conventie terechtgekomen en had zich kort en goed maar laten gaan. En het kind van de rekening werd op die manier de waarheid.

Een soortgelijk verschijnsel kunnen wij ook wel in de huidige romankunst waarnemen. Het gewone dagelijkse leven in een roman weer te geven is altijd moeilijk geweest - het schijnt echter, met de toenemende ingewikkeldheid van het moderne leven, steeds moeilijker te worden. Zo kan de romanschrijver sinds jaar en dag de werkelijkheid reeds geweld aandoen door allerlei dingen die dagelijks plaatsvinden en in ieders leven voorkomen, eenvoudig maar weg te laten of te verdraaien. De mannelijke hoofdpersoon vergeet bij voorbeeld dus nooit zijn huissleutel, de heldin zal er nooit

[p. 51]

toe komen, zonder kam of spiegel uit te gaan. Gewerkt wordt er weinig in zo'n verhaal, gepraat en gedacht des te meer. Terwijl in het gewone bestaan de meeste gesprekken weinig om het lijf hebben en vrijwel geen samenhang vertonen, excelleren die uit de romans evenwel door puntigheid en precisie. De lange tussenpozen van gedachteloosheid en ongeïnteresseerdheid, die naar ieders persoonlijke ervaring inherent zijn aan onze levensdagen, ontbreken te enenmale op papier. Al wat in een romanverhaal gebeurt, is dus de moeite van het onthouden waard; elk woord, elke daad staat in een zekere betrekking tot het geheel.

Intussen is de werkelijkheid er evenwel steeds gecompliceerder op geworden. Wij horen dingen vertellen, wij maken zelf dingen mee, die we, als we ze in een roman lazen, niet zouden geloven, maar waarvan onze zinnen zeggen, dat zij werkelijk zijn. Misschien gebeurden die dingen vroeger ook wel; alleen, wij zagen ze niet, wij wisten er niets van. Tegenwoordig echter, dank zij de zoveel grotere openhartigheid, dank zij de reportages in woord en beeld, dank zij niet het minst de film en televisie, zien wij ze maar al te goed, en aangezien ons psychologisch inzicht, ons begrip voor de eigen daden en motieven alsmede voor die van anderen, eveneens op nauwelijks te meten wijze toegenomen is, zijn wij langzamerhand in een gemoedstoestand geraakt, waarin wij ons over niets meer kunnen verbazen. De wereld moge dan enger en kleiner zijn geworden, onze toegankelijkheid en ons bevattingsvermogen zijn daarentegen ruim.

Wat is de romankunst nu anders dan een verruiming en uitbreiding van het leven? Voor de mensen van de negentiende eeuw betekende bij voorbeeld Flauberts Madame Bovary zo'n verruiming, en ook voor de lezers uit het eerste kwart der twintigste eeuw bezaten de romans van Dostojewski een dergelijke functie. Allerlei brave mensen werden hier met een ongekende en soms onvermoede werkelijkheid geconfronteerd, zodat men het verbijsterd hoofdschudden achteraf als een onderdeel van het leesgenot diende te beschouwen. De lezer van thans heeft dit evenwel niet meer nodig. Hielden vroeger sommige kranten zelfs gewichtig oor-

[p. 52]

logsnieuws buiten hun kolommen om hun lezers niet nodeloos ongerust te maken, tegenwoordig wordt elke aanranding, elke lustmoord, en dat soms in bijzonderheden, gemeld. Bovendien kan iedereen, van grijsaard tot klein kind, op het beeldscherm een bemande raket de lucht in zien gaan, kan de documentaire hem het groeien van planten, kuikens en zelfs van embryo's in het moederlichaam tonen, de paddestoel van de atoombom rijst voor hem omhoog, de trekken van iemand die op het punt staat te sterven kan hij in zich opnemen - wat valt hier nog uit te breiden en te verruimen, wanneer ieder dit amalgaam dat ons huidige leven is, zomaar accepteert?

Kan de roman hier tegenop, dit wil zeggen: is de romanschrijver in staat aan al die anomalieën uitdrukking te geven en exact te schilderen wat zich eigenlijk toedraagt? Een vroegere romanlezer kon tegen zichzelf zeggen, dat het boek dat hij zojuist beëindigd had, spannender dan het leven zelf was geweest, dat het spel der hartstochten dat hij had gadegeslagen, hem grootser en meeslepender leek dan al hetgeen hem zelf ooit was overkomen. Thans echter is veeleer het omgekeerde het geval. Het fantastische uit de boeken wordt door het fantastische uit de werkelijkheid verre overtroffen, de figuren die wij uit eigen aanschouwing kennen, komen ons interessanter voor dan die uit de fictie, de verbijstering wacht ons op bij elk ochtendblad, en de loutering die wij van oudsher van het kunstwerk verwachten, vermag ons eer een fait divers uit onze kennissenkring te geven dan een episch verzinsel dat wij toch als zodanig onderkennen. Het vereist dan ook een enorme kunst, een formidabel taalmeesterschap, om de lezer in de specifieke waarheid van een romanverhaal te doen geloven, hem een zodanig patroon in woorden voor te zetten, dat hij bereid is het patroon dat de werkelijkheid zelf oplevert, hiervoor te vergeten. Niet vergeten in de zin van de escapist die het bijzondere nu eenmaal buiten zichzelf wil zoeken, maar in die van de waakzame en bewuste tijdgenoot die in zo'n verbale transpositie zijn eigen uit het leven gegrepen bijzonderheid herkent.