Rondom het boek 1935

[p. 162]

Hoe ik tot schrijven kwam
door Jef Last

Hoe ik tot schrijven kwam, wie zal het zeggen? Mijn Nederlandsche leeraar op de H.B.S. liet mij een opstel maken voor straf. De straf was, naar mijn meening, onrechtvaardig. Dus schreef ik drie volle pagina's, waarom ik dat opstel niet schrijven kon. Ik geloof dat het de eerste keer was dat ik van ons gewone opstelschema, het navertellen van een verhaaltje, afweek. Later gebruikte ik mijn H.B.S.-opstellen om te experimenteeren. Onze directeur, dr. Kolkert gaf ons eens vijf onderwerpen op om uit te kiezen. Ik schreef over alle vijf opstellen één bladzijde en kreeg voor iedere bladzijde één punt, maakte, tot mijn groote verontwaardiging dus precies 5. Ik was n.l. gewoon de hoogste cijfers voor mijn opstellen te krijgen, maar moest dan in een bepaald genre blijven, dat dr. Kolkert als het mijne beschouwde. Om mij te wreken schreef ik een tragische geschiedenis over den dood van een kikeri. Het opstel werd, met alle ontroering die dr. Kolkert in zijn stem kon leggen, voor de klas voorgelezen. Toen hij mij echter vroeg wat dat voor een kikeri was dat schaatsenrijden ging en in een sigarenkistje werd begraven, kon ik hem alleen maar zeggen, dat ik het zelf evenmin wist. Het resultaat was een 9 voor het opstel en een bende strafwerk.

Veel ernstiger dan die opstellen, die tenslotte met algebra en meetkunde, tot mijn huiswerk behoorden, nam ik de jongensverhalen op die ik voor het Padvindersblad schreef en, boven alles, mijn gedichten, want die moést ik schrijven. Ik was, in 1914, in Engeland geweest en had daar, voor het eerst, in de zwarte textielstreek om Blackburn en Manchester, het arbeidersleven leeren kennen. De indruk was onuitwischbaar en met uitzondering van mijn eersteling: ‘aan de Nederlandsche huzaren’, zijn de eerste gedichten die ik geschreven heb alle geïnspireerd door mijn kameraden uit Lancashire. Pas toen ik student werd en bovendien sterk onder den invloed van Albert Verwey stond, begon ik een reeks sonnetten en individualistische gedichten te schrijven, waarin ik voornamelijk

[p. 163]

over mijn eenzaamheid en onbegrepenheid klaagde. Slechts in zooverre is deze periode voor mijn ontwikkeling van beteekenis geweest, dat ik mij destijds grondig in de techniek van rijm en maat ingewerkt heb, iets wat veel van onze jongere socialistische dichters helaas al te zeer overbodig achten.

Als matroos op visscherij en groote vaart wilde ik mijn kameraden voor mijn werk interesseeren. Ze zeiden echter: - Wat heb je nou aan een liedje waar niets in staat en dat je niet eens kunt zingen! In ‘Bakboordslichten’ probeerde ik toen hun eigen leven te schilderen. Soms, zooals in ‘Curaçao’ lukte het, al te dikwijls bleef het nog werk van den man die door het venster kijkt naar de anderen. Het beste waren de liedjes, maar het heeft geduurd tot 1934, eer ik er, in Leon Contran, een komponist voor heb gevonden.

In mijn jeugd heb ik veel dingen willen worden: - genieofficier, architekt, zeeman, koning van de Sahara. Indien er één vak is waaraan ik zelfs nooit gedacht heb, dan is het ‘schrijver’. Ook toen ik later in de politiek ging, had ik niet de bedoeling ‘kunst’ te geven, maar agitatie.

Natuurlijk moet die agitatie goed zijn, wie stottert kan geen goede rede houden. Daarom legde ik mij er op toe mijn werk zoo goed en mooi mogelijk te maken, want voor de arbeiders, die ik mij als mijn publiek wenschte, kan het werk nooit goed genoeg zijn. Mijn inspiratie kwam niet van zelf, maar ik lokte haar, door mij bewust op een bepaald doel te koncentreeren. Was zij er echter eenmaal, dan speelde de muze mij dikwijls parten en liet ik mij verleiden tot artistieke kapriolen en intellektueele saltomortales. Mijn geheele ontwikkeling als schrijver is één voortdurende strijd tegen deze grillige romantiek, één poging om mij begrijpelijk, zuiver en eenvoudig uit te drukken.

Ik wilde geen schrijver worden maar ondervond: - Man glaubt zu schieben und man wird geschoben. Mijn eigen werk dwong mij op wegen die ik, had ik niet geschreven, misschien uit lafheid of luiheid zou zijn ontweken. Schrijven is voor mij

[p. 164]

zelden een vreugde, meestal een marteling, het dwingt altijd weer tot een eerlijkheid en een zelfonthulling die in het kille Hollandsche klimaat beslist ongezond is. Bovendien zijn mijn werk en mijn leven onverbrekelijk verbonden. Het was mijn eerste, onuitgegeven, roman: ‘Van een jongen die een man werd’, die mij er toe dwong op zee te gaan en mijn leven voor goed met dat van het proletariaat te verbinden.

Het ging mij als Gide die in: - ‘Si le grain ne meurt’, over zijn eerste boek schrijft: ‘Et je n'aurais plus su dire bientôt qui de nous deux guidait l'autre, car si rien n'appartenait à lui que je ne pressentisse d'abord et dont je ne fisse pour ainsi dire l'essai en moi-même, souvent aussi, poussant ce double en avant de moi, je m'avonturais à sa suite, et c'est dans sa folie que je m'apprêtais à sombrer.’

In Nederland bestaat de wet: - ‘Wie eens schrijft blijft altijd auteur.’ Die wet beschouw ik als een vloek. Niet schrijven is onze eerste taak, maar strijden en leven en alleen uit die strijd en dat leven kan een waarachtige literatuur groeien. Op het kongres der Sowjetschrijvers zei kameraad Libjedinsko:

- ‘Er is een omstandigheid die ons verhindert onze helden in al hun grootheid te teekenen. Laat ons ronduit bekennen, wij kennen hen te weinig. Vraag een willekeurige schrijver wie zijn beste vrienden zijn en in welk millieu hij toeft. In 99 van de 100 gevallen zal zijn stereotype antwoord zijn: kunstenaars en schrijvers. Maar wanneer Joeri Oljescha het leven der komsomolzen wil teekenen, is het toch duidelijk dat hij onder die komsomolzen moet leven en dat het niet voldoende is zoo nu en dan de vergaderingen van onze jeugd bij te wonen.’

Daarom komt Libjedinsko tot de konklusie dat de schrijver buiten het schrijversmilieu moet leven.

Ik ondervind deze woorden als diepste waarheid. Niemand kan een mensch schetsen, waarvan de karaktertrekken niet embryonaal in hemzelf aanwezig zijn, maar evenmin kan iemand een werk uitbeelden dat hij niet zelf gedaan heeft. De kolenmijn, die de bezoeker ziet, is een volkomen andere dan

[p. 165]

die waarin de kumpel werkt. En bovendien, iedere uitbeelding van een ander mensch is onmogelijk wanneer men die mensch niet met zijn heele hart liefheeft of haat, of zoo mogelijk, tegelijkertijd beide. Liefhebben en haten kan men echter slechts die menschen tot wie men door arbeid of strijd in voortdurend levend kontakt staat.

Als ik het goed na ga kwam ik tot schrijven omdat ik in zulk levend kontakt stond met mijn makkers uit het proletariaat. Ik schreef omdat hun strijd mijn strijd is en omdat ik geloof hun door mijn schrijven wapens voor dien strijd te kunnen geven. Het scheppen van schoonheid is niet voldoende in een tijd waarin alle schoonheid door een komenden oorlog met ondergang bedreigd wordt. De schoonheid die ik zoek en voorbereiden wil is die van een betere en gelukkiger menschheid. Daarom weet ik dat mijn werk niet af en gaaf en volkomen schoon kan worden als dat van de klassieken. Wie op de barrikade staat krijgt noodzakelijk handen die zwart en smerig van het kruit zijn. We hebben te lang in de modder gekropen dan dat we zelf schoon zouden kunnen blijven. Wij stellen ons opgaven die nog boven onze kracht gaan en niemand beter dan ik zelf weet, hoe ik bij iedere opgaaf die ik mij zelf stel, telkens te kort schiet. Maar ik geloof dat de mensch groeit met het doel dat hij zich stelt.

En zelfs wanneer wij zelf, revolutionaire schrijvers die uit de bourgeoisie komen, niet meer groeien kunnen omdat onze wortels in te ongezonden bodem lagen, dan zal, hoop ik, het proletariaat en zijn literatuur toch groeien door ons werk.

Ik schrijf om anderen tot schrijven te bewegen, proletariers die eens, beter dan wij, zullen zeggen wat er te zeggen valt over hun klasse waaraan de toekomst behoort. Ik schrijf om de hinderpalen uit den weg te ruimen die hun het uitzicht beletten en om, zoo mogelijk, de lucht van Holland te reinigen die nog al te nevelig van Calvinistische damp is. Ik schrijf en reeds meen ik te zien dat naast ons, uit het proletariaat zelf, andere krachten voortkomen en opstaan, zooals mijn vrienden

[p. 166]

de Kom, Freek van Leeuwen en Van der Geest, die eens onze taak zullen overnemen. Voorloopig is er nog veel te doen, veel meer dan onze kleine groep revolutionaire schrijvers aan kan. Ik zou mijn oude werk willen herzien en verbeteren, Liefde in de Portieken bij voorbeeld, waarvoor ik een geheel ander einde in mijn hoofd heb; ik zou een roman willen schrijven over de tragedie van onze jeugd, over een Hollandschen arbeider die het in Rusland tot direkteur van een der grootste fabrieken gebracht heeft, ik zou een nieuwe Vliegende Hollander willen dichten: de vogelvrij verklaarde strijder van onzen tijd, ik zou het beste van onze buitenlandsche vrienden willen vertalen. Zal ik er den tijd toe hebben? De gebeurtenissen zullen het antwoord geven. Maar ik zal strijden of schrijven blijven, (want dat is het zelfde) totdat ik afgelost wordt van de post waarop het proletariaat mij gesteld heeft. En dan zullen anderen mijn werk verder en beter voortzetten.

Biografische bijzonderheden omtrent den schrijver van dit artikel:

JEF LAST werd geboren in 1898. Vader zeeofficier, later hoofdinspecteur van den arbeid. Lagere school, H.B.S. 5-jarige kursus, studie Chineesche letteren, mijnwerker, visscher, matroos, assistent bedrijfsleider Ned. Kunstzijdefabriek, grond- en fabrieksarbeider in Amerika, leider filmdienst Instituut voor Arbeiders Ontwikkeling, chauffeur, onderwijzer, journalist, schrijver tegen wil en dank, agitator.

Films: Branding, Furcht für die Welt.

Gedichtbundels: Bakboordslichten, Liedjes op de maat van de rottan, De wind speelt op het galgetouw, Opstand, Kameraden, Verleden Tijd, Twee werelden.

Proza: Branding, Marianne, Liefde in de Portieken, Het stalen Fundament, Partij Remise, Zuiderzee, Voor de mast.