Rondom het boek 1935

[p. 71]

De radio en de literatuur
door Dr. P.H. Ritter Jr.

Wie een verhandeling wil schrijven over de radio en de literatuur, moet niet beginnen bij de literatuur, maar bij de radio. De radio is nu meer dan tien jaar geplaatst in het midden van ons dagelijks leven, maar in vergelijking met de andere instrumenten van gedachten- en gevoels-bemiddeling is zij nog een zeer jong orgaan.

Alvorens wij met de inhoud van een levensuiting bezig zijn, moeten wij ons rekenschap geven van de verhoudingen en omstandigheden, waaronder die inhoud ons wordt kenbaar gemaakt. - Neemt U een zelfde melodie, die tot Uw oor komt als klavierstuk, als viool-solo, als zangwijze. Die ene melodie splitst zich in drie volkomen ongelijksoortige belevingen.

Deze waarheid geldt ook voor het gesproken woord. - U kunt een bepaald onderwerp behandelen als preek, als wetenschappelijk vertoog, als letterkundige openbaring, als gemoedelijk praatje. De inhoud van al deze werkstukken kan dezelfde zijn, maar de resultaten bij den hoorder zijn waarschijnlijk essentieel verschillend.

De radiospreker heeft zich af te vragen, eer hij zijn lippen voor het witte blokje brengt: wat doèt mijn woord in de huiskamer? Welk effect ligt daar voor de hand? Met het te verwachten effect, het natuurlijk effect, heeft hij in de eerste plaats te rekenen, want hij wenst zoveel mogelijk toestellen, die open blijven. Voor den spreker is de natuurlijke dispositie van den algemenen luisteraar eerder een belemmering dan eene handreiking. Hij heeft met zijn luisteraar te kampen, terwijl de toonkunstenaar zijn onzichtbaren toehoorder bereid vindt, en de muzikant in hem zijn bondgenoot begroet.

Het effect ener redevoering is een dispositie, die aan des luisteraars dispositie is tegengesteld. Want iedere rhetorica eist sfeer; de sfeer, die door het gebaar wordt opgeroepen, de sfeer, die door zwijgend oponthoud en verschillen in geluidskracht wordt verwekt. Een rede is iets, dat moeilijk wordt

[p. 72]

ingeschakeld, is een menselijke uiting die gesteld is op haar autonomie.

Nu is de radio geenszins het instrument der levensafzonderlijkheid maar, integendeel, het instrument, waarvan de uitingen met het leven willekeurig samenvloeien. Men mag niet vergeten, dat wij de radio ‘aanzetten’, zoals wij de waterkraan opendraaien of het elektrisch licht te voorschijn knippen. Radio-uitzendingen vallen binnen in een stemming van onverschilligheid, en, willen ze slagen, dan moeten zij haar resultaat bereiken door wat ze zijn en wat ze doen; de voorbereiding, die een integrerend bestanddeel is van de kunst van het gesproken woord, ontbreekt.

Daar staat de man, die tot taak heeft de mensen voor het boek belangstelling in te boezemen bij het witte blokje. Hoe zal hij komen tot de harten der ongeziene menigte? Hij kan maar twee dingen doen: hij kan een praatje houden, hij kan een literaire verslaggever zijn van het geestelijk voetbalspel der laatstverschenen boeken, hij kan door de mikrofoon met de mensen praten zoals ze praten met elkaar; òf hij kan proberen de luisteraars te veroveren zoals de toonkunstenaar hen verovert, de macht van zijn woord dwingt de toevallig luisterende huiskamerbevolking tot stilte. Om het ànders te zeggen: hij kan het populair effect nastreven, òf wel het artistiek effect. Hij kan de concurrent worden van de Jazz, òf van het Concertgebouw. Maar hij moet zijn wetenschappelijkaesthetische beschouwingen tot een minimum beperken. En analyseren mag hij zo goed als nooit. Want de radio is een synthetisch instrument.

Over de gemoedelijke methode zal ik niet veel schrijven. Er zijn radio-redenaars die haar uitnemend verstaan. Zij is de aangewezene, wanneer een reeks van nieuw-verschenen boeken tot de kennis van de luisteraars moet worden gebracht, zonder dat de redenaar te diepzinnig zich met hun inhoud bemoeit. De artistieke methode eist een iets uitvoeriger beschouwing. Op andere wijze bereikt men artistieke resultaten voor de

[p. 73]

radio dan voor een zaal. De natuurlijke voorwaarden, die aanwezig zijn wijzen de weg naar de middelen die moeten worden aangewend, om het succes van het woord te verzekeren. Men moet bij iedere kunst, om te slagen, alleen maar het karakter bestuderen van de materie, waarmee men werkt. In een zaal werkt men met de ruimte, waarin de spreker op bescheiden wijze heeft toneel te spelen, en met de kansen van geluids-schakering, waartoe de akoustiek gelegenheid biedt. De materie van het gesproken woord voor de radio is: de duidelijke dictie en de klemtoon van woord en volzin, die hij verzorgen moet. Het artistiek effect van het gesproken woord voor de radio is gebaseerd op de duidelijkheid.

* *

De aantekeningen over de wijze waarop men een redevoering over een boek voor de radio moet houden, van welke de lezer thans heeft kennis genomen, staan in nauw verband tot mijn onderwerp. Want hoè men een boek brengt aan de luisteraars is eigenlijk de belangrijkste vraag van de verhouding tussen radio en literatuur. Maar er zijn vragen van andere aard, die ik niet over het hoofd mag zien. Daarvan is de voornaamste: Kan de mikrofoon de literaire Oceaan verzwelgen, die uit de ontelbare bronnenreeks der Nederlandse uitgeversmaatschappijen welt? Neen, dat kan het arme beest niet. Er zijn buitengewoon veel boeken, en er zijn buitengewoon weinig boeken-uren. Er zijn concurrerende omroepverenigingen, waardoor het onmogelijk wordt in gezamenlijk beraad de boekenovervloed over de verschillende mikrofonen te verdelen. Wilde men aan het boek recht doen wedervaren, dan zouden de radio-boekbesprekingen moeten worden vertienvoudigd.

Aan wie de schuld, dat het zo vruchtbare ras van de boeken, zijn ether-holen in onvoldoende mate vindt? Aan de Omroep-Directies? Neen, aan U, publiek.

Mijn collega's van andere omroepen en ik, wij klagen er allerminst over, dat er te weinig belangstelling is voor ons

[p. 74]

werk. Integendeel, wij zijn verheugd over vele blijken van medeleven bij de luisteraars. Maar de grens van ons domein valt samen met de grens der literaire belangstelling. Een Staatsomroep zou op dictatoriale wijze kunnen rantsoeneren, zou kunnen dwingen tot luisteren naar literaire vertogen, door die vertogen te vermeerderen ten koste van andere uitzendingen. Ik laat in het midden of dat een juist beleid zou zijn, maar ik stel vast, dat iedere particuliere omroep-directie rekening moet houden met wat haar publiek wil. En het Nederlandse publiek reikt vooralsnog de kroon aan de amusementsmuziek en het voetbalverslag.

Kameraden der andere omroepen, aan wie, gelijk aan mij bij de A.V.R.O., de zorg is toevertrouwd van de literaire rubriek, laat ons te zamen hard werken om de wijzer van het registreertoestel der publieke voorkeur zich ietwat te doen afwenden van de Jazz en ietwat te doen toebuigen naar de literatuur. De strijkjes en de omroep-orkesten vervullen een behoefte, wij vervullen een roeping. Wij hebben ons bezig te houden met de enige geoorloofde annexatie, de inlijving van amusements-begerigen bij de cultuurbegerigen. Wij hebben het veld der literaire belangstelling uit te breiden. Wij hebben er voor te zorgen, dat de mensen meer geestelijk leven willen en minder amusementsmuziek.

De vraag is: hoe doen wij dat? Moeten wij veel, veel, veel vertellen, moeten wij onze boekenhalve-uren het karakter geven van gesproken katalogi? Of moeten wij een enkele maal wanneer, in het voor- en najaar de boekenproductie op haar kookpunt is, een gezellig overzicht geven van het belangrijkste, maar verder zoveel mogelijk ieder halfuur van de weinige die ons ter beschikking staan, wijden aan een afzonderlijk boek? Ik ben voor het laatste. Ik geloof, dat de intensiteit en grondigheid, waarmee een bepaald boek voor de mikrofoon behandeld wordt, niet alleen dàt boek, maar de lectuur in het algemeen ten goede komt. Bij de keuze der boeken voel ik voor ene verscheidenheid, die elk type van literatuur zijn recht

[p. 75]

geeft. En ik zou, sprekend voor een zo geaccentueerd populair en populariserend instituut als de omroep is, in geen geval enig boek willen verzuimen, dat de algemene belangstelling heeft, ook al behoud ik mij voor, aan die algemene belangstelling kritisch tegemoet te treden.

Nog ééne vraag moet hier worden aangetoetst. Van een radiospreker, die veel aandacht besteedt aan de voordracht, zegt men: ‘de man hemelt op’, omdat de luisteraars zich laten wiegen op zijn stem, en daardoor geen oor hebben voor de kritiek die hij oefent en die toch meestal duidelijk in zijn rede is geformuleerd. Een radio-spreker, die zich vooral toelegt op zakelijke motivering krijgt het verwijt te horen: ‘er zit wel wat in, maar wat is hij saai.’ Beide verwijten zijn ongegrond. De sappige redenaar heeft er recht op, dat men luistert naar wàt hij zegt, niet alleen naar hòe hij het zegt, de zakelijke redenaar heeft er recht op, dat men al zijn moeite op prijs stelt, doordat men wat van hem wil leren.

En ziedaar dan, lezer: een vlechtwerk van radio-problemen in een notedop!

Biografische bijzonderheden omtrent den schrijver van dit artikel:

P.H. RITTER Jr. werd geboren te Utrecht, (16 Aug. 1882). Als jong kind verhuisde hij al naar Amsterdam waar zijn Vader hoofdredacteur van ‘Het Nieuws van den Dag’ werd. In Amsterdam bezocht hij gymnasium en Universiteit, en kwam hij in aanraking met de voormannen der literatuur. Na eenigen tijd in het buitenland te hebben vertoefd promoveerde hij op 14 Dec. 1909 te Utrecht, waarna hij terstond zijn ambtelijke carrière begon, die aanving bij het Centraal Bureau voor de Statistiek en eindigde aan de Provinciale Griffie van Zeeland, waar hij hoofd-commies, chef der derde afdeeling was. In 1918 kwam hij naar Utrecht terug waar hij optrad als hoofdredacteur van het Utrechtsch Dagblad, een functie, die hij tot 1 Februari 1934 vervulde, toen hij aftrad om zich geheel te kunnen wijden aan de literaire afdeeling van het omroepbedrijf.

Van de hand van P.H. Ritter verscheen:

I.	Essayistisch werk: Kleine Prozastukken; De Kunst van het Reizen; Karakters; Vertrapten; Journalistieke Geheimen.

[p. 76]

II.	Novellistiek en natuurbeschrijving: Zeeuwsche Mijmeringen (2 dr.); Het land van Wind en Water; de IJlende Reis; Kleine Novellen: Het verwijt, de Kruising der Tijden, Momenten; De lusten en lasten der Redeneerkunst; Het gracieus avontuur; De Legende van het Juweel; Het Huis eener Kunstenares; Het gobelijn der Dagelijksche Vreugden; Het Welkom Schandaal; De Luchtheld (ter perse).
III.	Literatuurgeschiedenis en literaire Kritiek: Lodewijk van Deyssel (2 dr.); De Kritische Reis; De Vertelster weerspiegeld (Ina Boudier-Bakker).
IV.	Taal- en Stijlstudies: De Kunst van het schrijven; De Kunst van het debatteeren (ter perse).
V.	Politieke en Sociale verhandelingen: Beperkingen van drukpersvrijheid; Schoonheidswetgeving; Huwelijk in Kameraadschap; De drang der Zinnen in dezen tijd; Radicale Figuren.
VI.	Romans: De derde; Een week Minister; Woeker.
VII.	Geschiedbeschrijving: De donkere Poort (2 dln.); Geschiedenis van Nederland gedurende jaren 1914-1918 (2 dr.).
VIII.	Verspreide bijdragen in tijdschriften, weekbladen, couranten en compilatorisch werk (verzorging van wettenverzamelingen)