Rondom het boek 1936

[p. 146]

Nederlandsche boeken over muziek
door Casper Höweler

Strikt genomen zou elke muziekliefhebber zich kunnen beperken tot wat Beethoven boven zijn ‘Missa Solemnis’ schreef: ‘Von Herzen - Möge es zu Herzen gehen’, zich bepalen tot het luisteren naar muziek en de boeken over muziek laten voor wat zij zijn. Want de muziek is nu eenmaal een krachtiger medium voor het gevoel, dan de literatuur, gelijk Verlaine in zijn ‘L'art poétique’ uitsprak: ‘De la musique avant toute chose,... et toute la reste et littérature’. Wij reageeren echter op de muziek niet alleen met ons gevoel, doch met onze geheele georganiseerde persoonlijkheid, min of meer, volgens onze cultureele ontwikkeling. Naarmate het verstand ontwikkeld is, zal men trachten zich van zijn gevoelens bewust te worden en het vluchtig genot van de muziek willen vastleggen door het bestendiger besef.

Het onder woorden brengen van door de muziek opgewekte gevoelens kan op zichzelf weer tot kunst worden, woordkunst natuurlijk, en deze confrontaties van persoonlijke ontroeringen kunnen banden leggen van mensch tot mensch, een broederschap van gemeenschappelijk besef vormen, welke minder geëxalteerd, doch ook minder kortstondig is dan de gemeenschap door gezamenlijk muziekgenot. Het is wel heel merkwaardig, dat onze grootste componist Alphons Diepenbrock voor ons land niet alleen de eerste, maar tot nu toe ook de begaafdste is geweest in de kunst van het onder woorden brengen van muzikale gevoelens en belevenissen. In enkele studies - na zijn dood gebundeld door Balthazar Verhagen als ‘Ommegangen’ - heeft Diepenbrock voor het beseffen van muziek meer gedaan, dan eenig recensent in tal van jaargangen critieken, dan welke musicoloog met reeksen van technische en historische verhandelingen. In vier woorden roept Diepenbrock de artistieke beteekenis van Beethoven voor ons op: ‘De apostel der zelfbevrijding’, in één zin is hij de wijze gids tot Mozart's muziek: ‘Hoelang is niet de weg, om tot de rust te geraken, waarin men alleen die rust kan genieten!’ en aan

[p. 147]

de beschouwing over Mahler, dertien dagen na diens dood gepubliceerd, vermocht niemand in binnen- en buitenland gedurende vijf en twintig jaar een enkel woord van beteekenis toe te voegen: ‘Waarlijk als op iemand het woord van toepassing is, dat de “reinen van hart” God zullen zien dan is het op Gustav Mahler. Want “God” heeft hij “gezocht” met den gloeienden zieledrang van een oud-testamentisch profeet, hij de “zoon van het oude volk”. God heeft hij “gezien”, zooals zijn broeders Palestrina, Bach, Händel, Beethoven, zooals ooit een mystiker in vroegere tijden, en in die aanschouwing is hij geworden de laatste Hymniker, de laatste verheerlijker van het leven, gezien onder den gezichtshoek van het eeuwige en goddelijke. En toch bleef Mahler steeds de “fahrende Geselle”, de “Böhmische Musikant”, de verklaarde vijand van al wat zweemt naar pose, reclame, of “Profetenthum”, evenals in zijne muziek het populaire, het zoogenaamd “trivale” afwisselt met het hymnisch-verhevene.’

Matthijs Vermeulen leek de mogelijkheid te bezitten, de voortzetter van Diepenbrock op dit gebied te worden. Maar ondanks zijn virtuozer woordkunst heeft hij hierin teleurgesteld, omdat hij de liefde en overgave van zijn grooten voorganger miste. Wel gaf Vermeulen in zijn journalistiek werk - waaruit een bloemlezing verscheen onder den titel ‘Klankbord’ - enkele zinnen, die zijn groot talent bewezen: ‘Er bevonden zich bij de première van “Le Sacre” waarschijnlijk geen drie menschen in de zaal, scherpzinnig genoeg om de partituur te veroordeelen op argumenten, die de werkelijkheid van vijftien jaar later zou bekrachtigen. Le Sacre had een mysterieus lek, waaruit zijne substantie langzaam wegvloeide, een lek evenals een groot aantal moderne composities, welke beginnen te hypnotiseeren, te verdwazen, om geleidelijk en onherroeppelijk van ons terug te wijken. Maar wie kon dat naspeuren in “Le Sacre”, terwijl men deze muziek opsnoof als versche aarde? Men had tijd noodig om een motief te abstraheeren van een zeer hooge fagot, zoo saamgestemd leek

[p. 148]

de toon met den klank, en toen het bitter-zoete geluk van dit effect was uitgeput, merkte men, dat de melodie niets dan een schaduw gaf van Rimsky en van Grieg. Het geluk, opeens, werd niet hernieuwbaar.’

De tijd zal over deze o.i. te afwijzende meening moeten oordeelen, maar het proza van Vermeulen is het overtuigendst waar het afwijst. In zijn pogingen tot hymnische waardeering - als over Diepenbrock's Mis - is het naar onzen smaak overrijp.

Willem Pijper ging op den weg van Vermeulen nog verder voort. Zijn verzamelde opstellen - ‘De Quintencirkel’ en ‘De Stemvork’ - epateeren door hun vermetelen stijl. Ook hij schrijft het best als beeldenstormer, het zwakst als hymniker. Het is interessant hier ook Pijpers oordeel over ‘Le Sacre’ te geven: ‘Le Sacre du Printemps is niet ordelijk, niet rustig, niet klaar en zelfs niet eens contrapuntisch, maar het is een meesterwerk. Is een oerwoud soms ordelijk? is een stormnacht klaar? is de eruptie van een vulkaan rustig? Deze muziek is geïnspireerd van de eerste noot tot de laatste, zij is meer geïnspireerd op een kreet, op een schreeuw dan op een maatschappelijk tolereerbaar gebaar.’ Wat al negatieven! Heeft Pijper de directe vergelijking van ‘Le Sacre’ met een oerwoud, een stormnacht en een vulkaan niet aangedurfd? Mist dit decreet van meesterschap en inspiratie niet alle lyrische overtuiging? En wat moet dat beteekenen: ‘Muziek geïnspireerd op een maatschappelijk tolereerbaar gebaar’? Is deze superieur of inferieur aan muziek, geïnspireerd op een maatschappelijk ontolereerbaar gebaar, of aan muziek geïnspireerd op een onmaatschappelijk tolereerbaar gebaar, of aan muziek geïnspireerd op een onmaatschappelijk ontolereerbaar gebaar? Hier als elders is de knappe prozaïst in zijn eigen techniek verstrikt.

Behalve deze drie over muziek schrijvende stylisten van groot formaat heeft ons land een reeks auteurs geleverd, die zich meer zakelijk met de muziek bezig hielden, en ook zij

[p. 149]

hebben de liefde en het besef voor de muziek gediend. Maken wij een beknopte keuze uit hun werk.

De componist B. van den Sigtenhorst Meyer wijdde zich jaren lang aan de studie van Sweelinck's leven en werken; wat het biografische betreft was dit een ondankbare taak, daar hij weinig nieuws vond en in hoofdzaak de onjuistheden van zijn voorgangers kon verbeteren. Het grootste en tevens belangrijkste van dit monumentale boek gaat over Sweelinck's instrumentale muziek, die meer analyseerend dan muzisch wordt besproken; toch zal deze uitvoerige studie belangrijk bijdragen tot betere waardeering van onzen grooten zeventienden eeuwschen meester.

Rient van Santen's boek over Debussy mag zijn gebreken hebben - een wat genoegelijken stijl soms en de nogal dwaas uitgesponnen vergelijking van Debussy met den bison - het was na de beknopte brochure van Constant van Wessem het eerste boek van omvang, dat ons de groote beteekenis van dit Fransche muziekgenie bijbracht. Van Santen onderzocht niet alleen Fransche archieven, maar bleek ook terdege thuis in het toen (1926) hier nog te weinig bekende oeuvre van Debussy, voor wiens werk hij een pleidooi hield dat uitvoerenden en publiek zich thans nog ter harte kunnen nemen.

Constant van Wessem, van huis uit literator, heeft steeds een goede en snelle intuïtie gehad voor belangrijke, opkomende tijdgenooten. Behalve de reeds genoemde brochure over Debussy - een voorpostengevecht - lichtte hij ons land op slag in over de beteekenis van de Parijsche ‘Groupe des Six’ met zijn boek ‘Moderne Fransche musici’ vóór er in Frankrijk zelf een werk van eenige beteekenis over hen verscheen. Hier bracht hij à la minute belangrijk materiaal bij elkaar. In verschillende andere studies was van Wessem meer een handig compilator.

De organist van de Luthersche kerk te Leiden Hennie Schouten toonde zijn liefde en bewondering voor Hugo Wolf in een zeer verantwoord boekje over dezen componist. En de

[p. 150]

Haagsche pianist Hugo van Dalen legde jaren van studie vast in zijn werken ‘Russische muziek en componisten’ en ‘Tschaikowsky’.

Julius Hijman gaf als coda bij het door Ada Spiering niet bijster gelukkig vertaalde ‘Panorama der Hedendaagsche muziek’ van André Coeuroy een essay over onze actueele componisten, dat ondanks zijn beknoptheid een ongewone bekendheid met onze huidige muziek verraadt en treft door de rake, zij het soms ietwat te persoonlijke typeeringen. De Belg Prof. Dr. Floris van der Mueren verzamelde in ‘Vlaamsche muziek en componisten in de XIXde en XXe eeuw’ belangrijk materiaal, dat men nergens elders zoo bijeen zal vinden.

In een kostbaar uitgegeven werk ‘Muzikale Vormleer’ trachtte de bekende Arnhemsche dirigent M.A. Brandts Buys analogieën te vinden tusschen muzikale, architectonische, botanische en hortulanische vormen; een interessant, maar niet steeds overtuigend experiment.

Een zeer apart terrein onderzocht J.R.H. de Smidt: de Fransche Kerstliederen (Noëls), waarover hij een dissertatie publiceerde, welke geheel op het peil staat van Florimond van Duyse's ‘Het Oude Nederlandsche lied’; ook voor den muziekliefhebber is zij zeer geschikt. Meer voor den vakman lijkt het bijzonder knappe boek van Dr. R. Lenaerts ‘Het Nederlands Polyphonies Lied’, een der belangrijkste muziek-historische uitgaven die ooit in onze taal verschenen.

Een geheel nieuw gebied betrad de Groninger Prof. Dr. G. van der Leeuw met zijn ‘Wegen en grenzen’, een studie over de verhouding van religie en kunst. Hoewel deze theoloog de muziek niet als vak beoefent geeft hij in dit boek blijk, volkomen vertrouwd te zijn met de meesterwerken der toonkunst en leverde hij een proeve van muziek-aesthetiek, die kortweg baanbrekend genoemd moet worden. Voor elk die belang stelt in religieuze muziek een standaardwerk.

Uit dit beknopte overzicht blijkt reeds, dat er in ons land

[p. 151]

over muziek veel wordt geschreven en ook veel gelezen. Naar de hoeveelheid gerekend was tot nu toe de hoofdzaak een meer of minder zakelijk inleiden tot componisten, composities of algemeen muzikale onderwerpen. Meer muzisch gestemde boeken bleven uitzonderingen, en juist deze zijn het, waarvan wij het meeste heil verwachten. Mogen de komende jaren deze categorie - die ook in het buitenland nog sterk verwaarloosd wordt - ons hierin goed bedenken. De muziek zal er zeker gebaat door zijn.

Biografische bijzonderheden omtrent den schrijver van dit artikel:

CASPER HÖWELER werd geboren te Amsterdam 15 Mei 1897. Na zijn eindexamen H.B.S. 5 j. werkte hij voor het Staatsexamen doch veranderde van richting en ging zang studeeren, waarbij hij de cello, die hij als dilettant bespeeld had, aan de wilgen hing. Meer en meer voelde hij zich aangetrokken tot de muziekwetenschap, waarin hij autodidact is. In 1922 stelde het Algemeen Handelsblad hem aan als tweede muziekrecensent voor Amsterdam, voor welke functie hij in 1932 ontslag vroeg in verband met zijn lezingen over muziek voor Volksuniversiteiten e.a. vereenigingen. Daarnaast is hij redacteur-uitgever van ‘De Klankplaat’ en medewerker aan het ‘Algemeen weekblad voor Christendom en cultuur’.

Werken: Inleiding tot de muziekgeschiedenis (1927, 1929, 1931). Muziekgeschiedenis in beeld (1931). X.IJ.Z. der muziek (verschijnt najaar 1936).