Logo DBNL
De sûnde fan Haitze Holwerda (1983)

De sûnde fan Haitze Holwerda

(1983)–Ulbe van Houten–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

V Unwaar komt opsetten

1

Dat wie dan de fjirde wike fan 'e ûngetiid en sa't it like de lêste ek. Wêr bleau de tiid sa gau? As wie it mar in deimannich lyn sûnt de mieren it earste stik omleine en no wie dêrmei de hiele ûngetiid berêden. Fan 'e iene dei op 'e oare suver riisden de gollen heger, in wille wie it te sjen, hoe't dat al mar dijde - de goede frucht fan 'e simmer, fan in lang jier wurk en soarch.

Dizze simmer dôch soe de boeren heuge. Dat kaam harren faaks nea wer oer dat alles sa meiwierre, dat it sa lang oanien droech bleau. Sa't it der no foar stie koe it hea in wike earder yn as de taksaasje west hie. In skoan stik jild sparre dat út en it mocht nammers ek wolris nei de minne jierren dy't har gjin ien fan allegearre noch út 'e lea wiene.

Dat de inkelde kearen dat hja elkoar metten, dit drok en bannich skoft, freeds op 'e merk of sneontejûns let yn 'e skearwinkel, hiene se oars gjin praat as oer it waar. Sterke stikken waarden der ferhelle wat der net dien wie yn ien wike en nuvere eksimpels brochten se by fan jierren dat alles tsjinwierre: fan hea dat dagen oanien op it lân omtoarke, fan tongerbuien op tiden dat men it yn it minst net ferwachte, fan ûngetiders dy't in hiele wike oanien net fan it hiem kamen en dy't men it skoan oanseach dat se groeiden.

Der waard smout lake, mar soks koe fan 't simmer wol ris wer barre. Dy't dit jier de ûngetiders foar sa'n tiid fêst wûn hie, dy koe it noch raar opbrekke. Wa't der wat jacht achter sette koe in wike binnen de tiid dien, alteast as it waar him noch in skoftsje goed hâlde. En dan in stik-twa-trije fan dy mannen op 'e kost, drege iters almeast en oars gjin wurk as wat men mei eigen skoan

yn 'e macht hie - dat liigde der net om! En dan mocht it noch hinnebruie salang't it droech bleau, mar wat moast men útfine as it begûn te reinen? It moast op it lêst dochs ienkear wer oar waar wurde!

Mar sok waar koe ek gjinien foar. It wie net allinne dat it sa lang oanien droech bleau, mar it wie ek iderkear sa fris, suver neat net broeisk; ljocht en sinnich, mar mei in hege wyn en dan hie men dat sa. Men hoegde neat to mijen; der koe no mar tapakt wurde! En dat diene se, de earste beide wiken al, mar doe't it de tredde wyks noch altyd moai waar wie, doe waard teminsten alles op haren en snaren set. Sok in kâns mocht men jin net ûntkomme litte.

Dat der sil net faak sa arbeide wêze, as doe dy lêste wike. In hertstocht waard it, in jacht om der sa gau mooglik troch te kommen, in gleone koarts dy't elkenien oanstiek, it folk sa goed as de boeren. As it dan yn fjouwer wike koe, dan soe it ek en it uterste fergen se fan minsken en bisten. Sadree't yn 'e iere moarn de dauwe oplutsen wie sloegen se de hynders yn en rieden út in draaf nei it lân; it dochs al koarte middeisskoft koe noch op bekrompen wurde, it brea-iten moarns en middeis diene se har amper oan tiid, it farske kliemske brea spielden se mei gleon drinken fuort en mei de lêste hap noch achter de kiezzen stiene se al wer oerein. Sa ferskrepten se de lange ljochte simmerdagen, alle spieren spand, de fingers krampich om it glêde ark, de eagen stiif op 'e grûn, de fûle drift fan it wurk yn it bloed. Oant lang-om-let de barmhertige skimer foel; dan rieden se nei hûs ta, swijend, yn 'e ein, rûngear op 'e skokkende weinen, de lea beswit en pynlik. Efkes libben se wer op as hja kamen te sitten om 'e tafel; it holle liif troppen se fol mei dreech en fet iten dat swier op 'e mage lei; dat fertrapen se mei stive stappen om it hiem en dan kroepen se op bêd en foelen yn in swiere, dôve sliep. Mar de oare moarns op oere en tiid, foar't de boer har noch benei-komme koe, skrillen se te-wekker: de lea hiene sliept fan klearebare yneinens, mar it hert bleau wekker; sa hie it wurk har yn

'e macht.

It wie al goed dat it oan in tiid ta wie; op 'en doer hâlde gjinien dat út. Sokke tiden duorret in dei lang en in wike, as men der foar stiet, liket gjin ein fan komme te sillen, mar ear't hja der erch yn hiene wie it snein. Dêr hiene se in wike nei útsjoen, mar no't it safier wie, wiene se suver mei har sels ferlegen: heal siik fan 'e omkear hongen se by hûs om en it iten woe der mar min troch. Allinne de jûn wie goed en fierstentegau om. En de moandeis begûnen se wer mei nije moed: it wie de lêste wike miskien, mar de dagen liken langer as oars, it wurk swierder en, by sok bloedich bodzjen, it lean mar skeamel. It wie goed dat it nei de ein rûn...

2

Faaks seach nimmen dêr mear nei út as de boer fan Baerda-Hûs. Sok in ûngetiid en dat op syn jierren, kaam der te bot op oan. Jûns as er ta him sels kaam wiene de lea him stikken, it iten smakke net en nachts koe er skoften wekker lizze. It wurk sels wie net ienris it slimste, hy koe him mije as it moast en smyt it ark der hinne, mar al dy drokten, it omtinken oeral oan, it útprakkesearjen hoe't it op it foardelichst koe en dat it net yninoar rûn, dat koe er min mear oan 'e holle útstean. It kaam op 'e senuwen oan, hy waard der koart by en dat joech wer spul, mei de froulju thús en fan tiid ta tiid mei it folk. It mocht net, mar hy wie op it lêst ek mar in minske.

Lange dagen waarden der makke, dat wie sa en de manlju stinden der wol ris oer, mar de dei wie him fakentiids te koart. Hy moast by it fee lâns, dat koe net altyd mar wer oergean, der moast oerlein wurde mei de mieren, of der wie ien of oar te bestellen op it haailân en as er dan wer thús kaam wie der in moai stik fan 'e moarn om. Dan wiene de bussen der wer te leegjen en dat naam syn tiid ek. Mar einlings en te'n lêsten wie

er dan reisfeardich.

De kofje koe er meinimme nei it lân, dat sparre de faam in reis út. Hastich gie er nei de keuken om it op te heljen: - it wie noch net ree. Dan miende men dat men in hiele set die en dan sa. Hy koe der net by wat de froulju sa'n gânsklike lange moarn útheefden; hoe faak hie er al net sein dat yn 'e ûngetiid it iten fan 'e manlju foargie, dat dêr alles foar wike moast! Hja lieten him mar prate.

Dêr rûn er dan yn 'e hûs om; it wurk baarnde op 'e neil en hy koe wachtsje. En Minke rûn mar út en yn. By de doar botste er omtrint tsjin har oan.

‘Man, jo moatte ús net oanienwei foar de fuotten rinne; wy skreppe ommers sa hurd as wy kinne!’

Frouljuspraat. Dat seach er wol dat hja skrepten; it wie mar de fraach wêrmei. Wie it wûnder dat er dan wat werom sei? Te stûf faaks, mar hja koe witte dat er it sa slim net miende. En dochs waard se dan lilk en fleach de doar út nei de hutte ta, almeast har taflecht as it iene of oare har net nei it sin wie. Dêr seach er dan fuort letter de reek tsjûk en donker út 'e skoarstien flappen. It koe gjin kwea, tocht er mei in soarte fan grime humor, dan koe it middeismiel alteast op 'e tiid ree.

Mar hy wachte net langer op 'e kofje; mei lege hannen stiek er de doar út, hja moasten mar sjen dat it op it lân kaam. En by de iterstafel, de oerdeis, seach Minke noch prot. Hy begriep net hoe't hja de lêste tiden sa tipelsinnich waard; sa'n aard hie se alhiel net. Mar faaks waard soks mei de jierren minder.

En der wie oars al genôch dêr't er argewaasje fan hie. As men alle dagen al wer oan dy Bilkerts foar eagen hie en Hindrik syn geëamel oan 'e earen, dan begearde men thús gjin spul mear. Nea hie er it sa hân mei de Grinslanners. Bilkerts moast in apart slach folk wêze. Dat sa'n swankebast as Jabik Koaistra him dêr nei wenjen sette en der graach wêze mocht, dat wie al gjin bêst teken. Men hearde der soms staaltsjes fan: rûch folk wie it. Hoewol, dat koe men fan 'e Kukens wer net sizze; der soe har gjin

ferkeard wurd ûntkomme. En lykwols as er Hindrik mar oanseach, mei syn gleie glimkes en syn eigenwiis gesicht, dan hie er al genôch. En frij wie dat folk! Sa dryst. Mar wie it wûnder út sa'n reade hoeke? Read wiene se nammers sels, de Kukens ek, al gyngen se dan hûndert kear nei tsjerke.

Wa hie it ea tinke kinnen dat er noch ris read folk yn 'e ûngetiid ha soe? Hoefolle boeren, sa'n simmer, yn hoefolle doarpen, brûkten gjin frjemd folk, en dat hy no krekt dy trije Bilkerts treffe moast! It wie al singelier. Altyd hie er goed mei it folk kinnen; net dat hy der gemiensum mei wie, sa wie syn aard net en der moat op it lêst gesach bliuwe, mar hy joech goed lean en de kost wie puik. En no dit!

Hy mocht dy Hindrik Kuken net sjen. Koe er him mar ris op in misset betraapje, op in ferkeard wurd; koe er him mar ris ien kear it mannewaar opsizze. Mar hy koe neat fine; hy koe net tsjin dy keardel op. En elke kear as er oan dy earste sneon-oerdei tocht, fleach it bloed him wer omheech. Dat fergeat er net wer. En sok folk soe er no fiif wike oan fêst sitte! No koe fan 't jier, foar it earst nei hy wist net hoefolle jierren, de ûngetiid in wike earder dien as gewoanwei en no soe er dy manlju noch in wike hâlde moatte. Sân-en-tweintich grouwe gûnen waard dat allinne foar dy Bilkerts en dan moast er Tsjerk dy wyks ek noch ekstra leanje!

Mar hy woe der net mear oer ynsitte. It wie no woansdei; it koe foar de sneon noch genôch omslaan. Net dat er der nei útseach, mei safolle hea oan it ynheljen ta, mar dan wist er alteast hoe't it mei dy manlju moast. Hy seach omheech: de loft bôge like heech en blau oer de greiden as altyd dizze wiken. Hoe moast it sneon?

Mei grutte stappen trape er it hiem op en del. It duorre wer wat mei dy trije weiden. Men moast der no ek altyd op kop en earen by stean of it kaam jin ôf te fallen. Hy woe sa ek gjin wike langer. Der wie nammers neat fêst lein, yn syn brief net en likemin fan har kant. It wie al neamd destiids tsjin Jabik, mar dat

wie oars as tsjin har sels. By neier ynsjen moasten se it sels ek tajaan dat it gjin foech jaan soe en fergje jild dêr't net foar arbeide wie. Hja moasten op it lêst dochs reedlik bliuwe.

En tagelyk, as stie it foar syn eagen tekene, seach er himsels wer stean by de hynstestâl. Mei ien foet skaaide er yn 'e klompen, mei ien hân line er oan 'e stile en achter him sei Hindrik Kuken: ‘Wij make reken op fijf weken, of de boer mot 't nou âns sê...’ Hy knipte de hannen om it hout fan it jisterstek. Hie er doe akkoartsje moatten? Dan hie er no gjin lijen mear hân! Mar alles dat boer wie yn Haitze Holwerda en mei boere-tradysjes fergroeid, kaam dêr tsjin op. Gjin arbeidersfolk soe him ea de wetten stelle. As der akkoarte wurde moast, dan op syn tiid en neffens syn sizzen. Read wiene se, dy trije mannen. Revolúsje wie it, as men it goed ynseach. Arbeiders dy't net fregen wat de boer der fan tocht, mar seine: wy make reken op fijf weken! Dat hie syn heit ris belibje moatten! Dy hie se fan it hiem ôfreage.

Dat wie in boer yn syn tiden, Karst Haitzes Holwerda. Dreech en ûnfersetlik, in boer út it hiele hout. Sokken wiene der langer net mear. Hjir op itselde plak hie er him mear as ienris stean sjoen, krekt as hysels no, mei de hannen oan it stek. En in koart momint, as yn in soarte fan fisioen, seach der de âld-man stean, behindich, dûbelder as hysels, mei ljochte fûle eagen, in krânse fan wyt hier om 'e keale plasse. In man dy't wist wat er woe en dy't syn eigen wegen gie; de lêste yn 'e Boksumer kontreien dy't de koarte broek droech en platte skuon mei sulveren gaspen. ‘Tink der om, Haitze,’ hie er him faken foarhâlden, ‘tink der om datsto baas bliuwst. Kinst goed mei it folk, it is der net minder om, mar as soe de ûnderste stien boppe, bliuw baas.’ Dy sneon-oerdei yn it haailân, it wie goed dat heit dat net sjoen hie.

Mar hy wist wat him te dwaan stie. It gesach moast heechhâlden wurde. Dat jildt yn it grut, mar dat lei net op syn wei, mar it hâldt ek yn it lyts en dat soe foar him opkomme.

Yn 'e fierte op 'e dyk kamen de trije weinen oanrôljen: de foarste wie heger, kanter as de oare beide. Dy soe Hindrik Kuken opset

hawwe! Hy glimke flau.

Wa wit soe Hindrik Kuken op Baerda-Hûs dochs noch syn master fine!

3

Letter dy jûns, nei't er it ûngetidershynder fêstset en de oare beide fuortbrocht hie, stie Holwerda op it hiem rjocht foar de iepen mendoarren oer. Yn 'e skymrige skuorre stiek Hindrik Kuken de twadde weide leech en die in steil wurd tsjin 'e manlju op 'e golle; hy koe him krekt skaaien sjen yn syn ljochte ûnderklean.

It wie hjir dôch in gaadlik plak te stean, fierdernôch fan 'e skuorre ôf om gjin lêst te hawwen fan dat gerop en lykwols net te fier om in each op it wurk te hâlden. Net dat dat sa nedich wie hjoed: it wie it lêste krewei en hja soene wis net sloere mei it wurk as it nei iterstiid rûn. Hy seach it nammers wol, de grutfeint yn it fal moast op syn iepenst wêze, soe er de foarkfollen sa gau omheech en op 'e golle stekke. It wie in goed ûngetider, dy Bilkert: spitich dat er it sels te goed wist.

Ut 'e skuorre kaam it lûd fan laitsjen; it hearde frjemd en fier sa heech ûnder it tek wei. It like dan al wakker moai te wêzen wat Hindrik ferhelle, dat hja der sa om laken. Mar faaks wie it noch it meast om dat brike taaltsje fan dy Bilkerts: Sytse wie in gekoanstekker en dy hearde er boppe alles út. Bildts! It soe him al moai oankomme skielk, as er dat net alle dagen mear hoegde te hearren.

Hy hie no ek wer genôch fan Hindrik sjoen en it iten kaam noch; dan wiene se net op it foardelichst ornaris. Dat hy trape op 'e brune ta en kloppe him op 'e glêde, klamme hals. In goed bist, dizze ûngetider, en net bang fan it wurk. En ek út it Bildt wei, woe er leauwe, earne fan 'e Alddyk, of hoe't it oars hjitte mocht. Hy hie him troch in tuskenpersoan, immen út Bitgum; dy hie

der op ompraten doe, mar hy hie it gjin acht slein. It kaam der ek neat op oan, it wie goed útfallen. Faaks wol om't Jabik Myntsjes hjir de hân net yn hân hie! Hy koe der noch net by wat Jabik yn dy beide Kukens sjoen hie. - De bêste út St. Anne. As dit de bêste wiene, dan mocht men de boeren dêre bekleie. Hoewol, bouboeren... hy wist net, dy wiene him te bluisterich, te ropperich. Men kriget op it lêst it folk dat men wurdich is.

Nêst him skrabe de brune ûnferduldich op 'e grûn. Dy hie syn nocht. En hy hie hjoed de kost ek wol wer fertsjinne. Hy taaste yn 'e bûse om in hompke kowebrea dat er dêr hawwe moast en hâlde it op 'e platte hân. It hynder haffele der op om; mei de teame yn 'e bek koe hy der neat mei wurde.

En wylst er der nei seach, kaam him de tekst wer yn it sin: ‘Zie, wij leggen den paarden toomen in de monden en wij leiden daarmede hun geheele lichaam om.’ In moai haadstik wie dat; it muoide him net dat er dat lêstenjûns by tafel lêzen hie. ‘Want alle natuur, beide der wilde dieren en der vogelen, wordt getemd en is getemd geweest van de menselijke natuur, maar de tong kan geen mensch temmen...’ Mei in fyn glimke betocht er dat de Kukens it har suver oantein hiene. Hja mochten it oars wol ris hearre. It wie ek net allinne dat de mûle har nea stil stie, mar dat sok arbeidersfolk langer sa ûntefreden wie en mar opspriek, dat waard harren ek oanpraat. Dy sprekkers op meetings en gearkomsten joegen nearne mear om. ‘De tong kan geen mensch temmen!’ Sa wie it.

En dat hiele toaniel fan dy jûns seach er jitris foar him...

4

De moandeis hie it west, of mooglik de tiisdeis; yn 'e ûngetiid rekke men suver de tel fan 'e dagen kwyt. De hiele lange middei hie er mei swile, ta de lette jûn út. It hie net moatten fansels, mar it koe de jûns byinoar en dan docht men wat. Dat it lêste

kertier koe er net mear en hie er op 'e wein sitten te bekommen. Doe wie it ek al wer moai ôfsakke, mar alhiel yn oarder wie it noch net doe't de manlju op 'e wein ta kamen. Mooglik wie it ek oars neat als ferlet fan iten; nei melken hie er him gjin iten mear oan tiid dien.

Hy wie op it foarste bankje delfallen en betocht him ynienen dat dêr de Kukens meast sieten. Dêr woe er net graach neist sitte!

‘Hindrik stjoere!’ gebea er, mar Geale hie de leien al beet.

‘Ik soe jûn, de boer hat it sels sein!’ It wie sa, hy hie der sa gau net om tocht.

‘Toe dan mar, mar pas op datst' ús net yn 'e sleat jagest.’ Der siet kriich yn dy jonge; dat moast men wat oanmoedigje. En bûtendat wie it tasein en dan gie it ek troch. Sok ding wie er krekt yn.

De jonge siet al op it foarkret, de klomp grutmannich op it tiksel, de leien behindich yn 'e smelle fûst. It wie in aardichheid. Mar sels moast er it dis'kear belije, want wylst hja al rieden, strieken elk oan in kant de Kukens nêst him del. It hie syn doel net west, mar hy woe no gjin drokte mear útjaan. Mei sin gie er foaroer sitten, in hân sawat oan 'e foarholle, de eagen op 'e koer mei koppen dy't tusken syn fuotten stie. Dy't wat omtinken hie, soe him no mijd ha. Mar fuortynienen doe't hja troch de daam en op 'e hulterige reed wiene, sei Hindrik Kuken:

‘Kom, ik loof 't knapt wat op met 'e boer?’

‘Nee,’ sei er fits. Miskien wie dat dan dúdlikernôch.

Mar de oare, wylst er bedaard de piip stoppe, ferfette:

‘Ik saai al tun myn broer, ik saai 't is niet in order met de boer; ik weet niet, de kleur ston my niet recht an.’ En sa mar fuort. Holwerda sei gjin boe noch ba. Nea hie er in manspersoan heard dy't der sa ûnnoazel wat hinne sizze koe. Mar as er neat werom sei moast sels dy fint op it lêst belies jaan.

En op datselde stuit, achter syn rêch lâns, begûn Hindrik tsjin syn broer te roppen: ‘Ik saai krekt tun 'e boer: 't het 'n dachy weest fandaag... maar wy hewwe 't nag wel slimmer met-

maakt... Is dat nou ses jaar leden of wort 't fan 'e seumer seuven, dat wy an 't flasplokken waren bij de Acht Plagen... dou weetst wel, doe't 't soa hyt waar... Ja, ik weet 't al, 't wort ses jaar, 't waar dat jaars dat Jissy op 't Hoeky diende.’

Holwerda gie stram rjocht-op sitten. Dat rôpen se no flak by jins ear boppe it ratteljen fan 'e wein út. 'n Dachy - Acht Plagen - Jissy! Wêr hearde men ea sok in taaltsje, sokke nammen? As dit geraas sa trochgean moast waard er noch gek!

De beide bruorren praten bliermoedich troch, no foar him lâns. Der kaam gjin ein fan dat ferhaal. Hy wist sels net wêrom't er har it swijen net oplei, wêrom't er har mar balte liet. It joech ek neat hoe't er sitten gie, foaroer of stiif rjochtop: hja rêden har wol en as it sa útkaam, dy beide lange skraitsen, dan rôpen se oer syn holle hinne. It swit briek him út en dochs siet er deastil. Hy hie in gefoel, hjir tusken dy beide mannen yn, as spûnen se him yn, yn 'e lange sinnen fan dat ferhaal sûnder ein: achter, foar en oer him hinne, dat er him net ferwege koe.

Op 'e dyk wiene se efkes stil. Hy hie gjin hope dat it sa bliuwe soe. En ynienen begûnen se oer de greiden, hoe stil it hjir wie op 'e romte en hoe dea yn dy doarpen hjir om hinne en dat hja net graach yn ien fan trijen wenje woene. ‘Foor gyn nag soa feul.’

Hysels nammers likemin; yn in buorren mei buorlju oan beide kanten, in massaal hûs faaks en geklets hinne en wer oer de hagen. Foar gjin jild yn 'e wrâld. Mar moasten sokke earme lúsangels dat sizze? Foor gyn nag soa feul? En wat wisten se der fan hoe't it hjir wie, hoe't it hjir wenne op 'e romte?

By de beide Bilkerts lâns, earst de iene kant oer en doe de oare seach er de lannen oer. Dit wie syn thús hjirre, syn wrâld. Hoe-folle fuotstappen hie er hjir net lizzen, yn dizze greiden, op dizze bochtsjende diken? Wie der moaier plak te wenjen as hjirre tusken trije doarpen, frij as in fûgel yn 'e loft, mei gjin minske wat te meitsjen en lykwols yn trije buorrens wolkom? Wêr hie men sa'n eachweid de greiden oer en oan alle kanten tuorren: de skerpe fan Boksum en Blessum, de nuvere koal fan Deinum, de

stege stompe toer fan Hilaard, de útwrydske wite fan 'e Ryp en, oan 'e oare kant, de tuorren fan 'e stêd?

En wylst er harke nei dat wiis petear njonken him, besakke syn lilkens. Soks koe men net lilk by bliuwe: it wie te ûnnoazel. ‘Foar gyn nag soa feul.’ En dat seine arbeiders, folk út 'e bouhoeke, dat dan hjir en dan dêr swalke, dy't hjoed op it iene stik lân arbeiden en moarn, foar in oare boer, op in oar stik; folk sûnder eigendom, sûnder tradysje, sûnder grûn en fêstichheid. Hjir soene se net ferkeare kinne! En hjir hie er sels in minskelibben wenne: as jonge hie er hjir boarte, as feint oer dizze wegen swalke, as man op dizze lannen bodde, op dizze pleats as boer stien. Hy soe it nearne oars bankje kinne as hjirre, tusken dizze tuorren, middenmank dizze greiden, ûnder dizze loften.

Syn eagen gyngen de kant oer nei Boksum, dêr't de spitse toer boppe in krânse fan beammen útkaam. Dêr leine syn heit en mem, pake en beppe en wa wist hoefolle mear fan it Holwerda's slachte. Dit wie hillige grûn, mar sa mocht men it ek wer net sizze. En dêr joegen sokke swalkers-út-'e-frjemdte no op ôf! ‘Doad en stil,’ seine se. En in pear wike hiene se hjir mar west, yn it drokst fan 'e simmer. Men moast der om laitsje!

En dêrmei begûnen se oer Baerda-Hûs. Hy spande him ta harkjen. De pleats dêr soene se net sa mar alles fan sizze!

‘'t Is 'n mooi spul,’ sei Hindrik, ‘'n kapitale plaats, maar ik sou hier evenwel niet aarde kinne.’

De boer besaude him. Oan syn oare side mompele Beert sokssawat fan: ‘an 't foeteneand fan 'e wereld.’ Holwerda seach fan 'e iene op 'e oare, syn smel gesicht wyt fan lilkens.

‘Jimme,’ smeelde er, ‘jim prate nei't jim ferstân ha!’ Mar ek nei dizze útfal hie Hindrik Kuken dat guodlik glimke dêr't er jin poer mei krije koe.

‘De boer mot niet nidig worre, wy mene 't niet soa slim, waar Beert?’

Beert, dy't net glimke, sei stûf: ‘Wij sêge soa't wy dinke, der bin' wy op 't lest Bilkerts foor.’

Sok reau! Sok eigenwiis reau! Dêr binne wy Bilkerts foar! Lyk as hiene dy it monopoalje fan rûn-utens. Lyk as wie er sels net wend te sizzen wêr't it op stie!

‘Jim moatte jim stil hâlde,’ gebea er. ‘Ik wol der gjin praat mear fan hearre.’ Der wie wat yn syn eagen, yn syn lûd, dat sels foar dizze beide mannen dúdlikernôch wie: hja seine gjin wurd mear. Hy hie har earder it swijen oplizze moatten. It wie net fatsoenlik, mar mei sok domdryst folk moast men ommers sa!

By de tafel, tusken alle oaren, fûnen de bruorren it wurd wer, mar achter in panfol beantjes mei ryklik spekfet wie der net folle tiid ta praten. Holwerda sei allinne it allernedichste. De reis op 'e wein tusken de beide Kukens wie him noch net út 'e lea. En lykwols, doe't it iten dien wie, fielde er him gâns better. Dat soe it dus dochs west ha: ferlet fan iten.

Hy blêde yn 'e grutte Bibel, achter yn 'e brieven, dêr't de bledwizer lizze moast, mar troch it iene of oare fersin net lei. Jakobus... sa fier wiene se noch net earlik. Hy seach de tafel oer. De beide Kukens wiene wer lêst yn 'e panne. It wie neat: dizze kear wachte it wurk net. Faaks soene se aanstûns nochris byhâlde.

Syn each gie oer de kolommen. Jakobus, as men de dûmnys leauwe mochte, wie in swier boek. Yn 'e âlde tiid moast in from man, hy wist net mear wa, seine hawwe dat it net yn 'e Bibel thús hearde. Dat gie fansels te fier, mar it wie al sa dat der in bytsje út preke waard. Dit wie it trêde haadstik: de tong... Dat wie in moai stik by him! Dêr siet dan wis wol in goede learing yn. De Bilkerts...

Hja leine de leppel del en skikten by de tafel wei.

‘Dat sit d'r weer toe...,’ sei Hindrik. Holwerda, de hân op 'e Bibel, bûgde de holle. Hy wist wat der folgje soe. Ditkear sei Beert it: ‘... 'n krassen-een die't 't d'r weer weghaalt!’ Foarsafier't er wist hiene se dat oan't no ta alle jûnen nei it iten sein. Hindrik meast en oars Beert en as it sa útkaam elk de helte. Der stiek ek neat yn, mar men soe wolle dat hja it ris ien jûn fergea-

ten...

Hy kichte. ‘Sille wy mar?’ En stadiger as gewoanwei en mei mear klam lies er dat tredde haadstik fan it Jakobus-brief. Hy hapere net ienkear, sa bekend wie it him, mar ûnder it lêzen gie it him troch de holle hoe't de Bilkerts dit nimme soene. It sloech suver alhiel op har: ‘Maar de tong kan geen mensch temmen.’ Mei in skean each seach er nei Hindrik. Gnyske er, ûnder it Bibellêzen? Neat wie langer ûnmooglik... ‘Uit denzelfden mond komt voort zegening en vervloeking. Dit moet, mijne broeders, alzoo niet geschieden.’ It muoide him net dat er dit stik nommen hie; hy hie Ytsen al mear as ien kear op flokken betrape. By it tolfte fers hâlde er op en die it Boek ticht. It wie syn wenst net en hâld midden yn in haadstik op - wêrfoar soene se der oars wêze, as men mar ophâlde koe as men jins nocht hie? - mar dit wie in stik op himsels en faaks makke it sa mear yndruk.

Fuort nei it tankjen riisden se allegearre oerein en gyngen de doar út. De beide Kukens, de iene hân oan 'e bekling fan 'e stoel, bleauwen sawat frjemd fan siden stean. Hindrik Kuken makke mei de tonge de lippen wiet. Dan moast der wat komme, tocht Holwerda, hoewol hy koe mei gjin mooglikheid betinke wat hja no wer woene.

‘At ik frage mâg, lâs de boer dat hoofdstik meskien om ôns?’

Al wat er tinke kinnen hie, dat net. Dy mannen stiene nearne net foar! Dat hja kapsje makken op it lêzen. It wie al troch alles hinne dryst!

‘Tochten jim dat?’

Hindrik Kuken seach him lyk oan.

‘Ik weet niet, maar ik meende niet dat wy soa feer al waren? Dat ik docht, meskien had de boer d'r 'n bedoeling met?...’

‘Nee,’ sei er stûf, ‘wy wiene oan dit stik ta.’ Hoe doarst dy keardel him sa te fergjen?

‘Dan hew ik niks said! At wy d'r an toe waren... Jakobus waar dut al, loo'k?’

‘Ja, de brief fan Jakobus... Ik kin it ek net helpe dat dy it de minsken sa oanseit! Jim moatte der mar net lilk om wurde, hy seit no ienris sa't er tinkt, dêr is er op it lêst in apostel foar!’

Hindrik Kuken hie net ynienen in andert ree.

‘Dan hè wy niks meer te sêgen,’ sei Beert en hy seach nei de doar. Syn broer socht noch om wurden.

‘As jim dan neat mear te sizzen hawwe,’ spotte Holwerda, ‘wie it faaks better dat jim risselwaasje makken. It hat in lange dei west en jim hawwe al gâns ôfpraat.’

Hy seach har nei doe't se achter elkoar de doar útgyngen, en gnyske spotsk. Dizze reis hie Hindrik Kuken gjin boppeslach makke!

En lykwols, doe't er der oer neitocht, stie er it net. Krekt as hie er it iene of oare yn it sin, sa seach er. En tagelyk betocht er him dat it net wier wie wat er sein hie. Hy hie it al mei sin lêzen.

Sa fier wie it no dus mei him kommen. Hy, Haitze Holwerda, âlderling yn 'e Lytse Tsjerke, boer op in eigen pleats, doarst de wierheid net sizze tsjin in arbeider, in ûngetider út 'e frjemdte! En dat krekt nei it jûngebed! De foldwaning dy't er field hie doe't dy beide mannen de doar útstoepen, sakke út him wei. Wie dy keardel him dan altyd oermânsk? In koart skoft siet er stil oan 'e ein fan 'e tafel, de hannen op it bûnte tafelkleed. De froulju begûnen ôf te rêden. Hy gie oerein en nei de doar. Hy hie nea gjin liger west, mar dit folk ferge him!

En as it net oars koe, as er it oars net hâlde koe, soe er it dochs wer dwaan!

5

Hja trapen stadich it bûthús del, de Kukens, en troch de skuorre nei bûten, de hannen sawat ûnferskillich yn 'e kilebûsen, de noas yn 'e wyn en lykwols justjes ferheard dat dy âld boer har ditkear oermânsk west hie. Yn it earstoan seine se neat. Sa't hja dêr

hinne trapen yn 'e skimerjûn, twa lange lichte mannen, beide alhiel yn 'e selde stap en beide like grut, koe men har amper útinoar.

De jûn wie stil en myld, de beammen om 'e foarein stiene donker foar in ljochte loft, boppe de greiden hong de lêste lette glâns fan de simmerdei. Hja gyngen om 'e skuorre hinne nei it brechje oer de opfeart; sa mar fansels gie dat, sûnder dat hja der mei in wurd oer praten. Under de leechhingjende tûken, de rêch tsjin 'e leuning oan, makken se it har maklik en stoppen de piip.

En noch, alhiel tsjin har wenst, swijden se; net oars as woe de iene foar de oare de earste net wêze. Hindrik luts de foarholle yn tearen as betocht er him earne oer. Op it lêst, om begjin te hawwen, sei Beert: ‘Hij sou ôns wat wysmake, dat klain mantsy! Ik had 't in 'e gaten, maar at men 't niet krekt weet hoe't 't sit...’ Hy kichte en ferfette: ‘Ik had fast docht datstou...’ It heugde him net, salang't er mei Hindrik op-en-út west hie, dat dy him ea stilhâlden hie as ien him te nei kaam: it mocht dan ien fan 'e maten wêze of ien fan 'e keppel of de iene of oare grutte boer - dêr hie er sokke tiden gjin ûnderskie yn.

Hindrik naam de piip út 'e mûle en flybke oer de leuning hinne yn it wetter.

‘Ja, hij sou ôns d'r tussen hè, maar ôns beurt komt nag!’ Tusken de tûken troch seach er nei de skuorre dêr't op dit pas de boer foarby rûn. Sok in neatich lyts mantsje like it en dy soe har foar de kroade ride! Mar sa maklik gie dat net. De man wie sels baas wat er lêze woe en wat net, mar hy soe har net ferlige. Hy mocht dan yn it hek sitte sneins, mar it soe noch te besjen stean wa't it meast fan 'e Bibel ôf wist.

Nêst him frege Beert: ‘Hoe bedoelste: ôns beurt?’

‘Wacht maar 'n paar avens. D'r staat meer in 'e brief fan Jakobus as dut ene stikky.’ En ynienen, as skeat der him wat yn it sin, sloech er himsels op 'e knibbel.

‘Dat ik der nou nijs niet om docht... Ik sil 't dy aanstôns leze late, ik hew 'n boeky metnommen!’

Dat hie sa wêze moatten dat er dat psalmboekje hjir hie en dan krekt ien dêr't it Nije Testamint by yn stie. It wie in hiel ferhaal, mar Hindrik Kuken wie in goed ferteller en Beert, as it wêze moast, koe goed harkje.

Wel, hja hiene der suver wurden om hân thús, Jissy en hy. It hie alhiel syn doel net west om it mei hjir hinne, it soe nammers gjin sin hawwe by in boer dy't nei de Lytse Tsjerke gie, mar Jissy hie it mar fêst begrepen. Hy hie it har goed útlein: dy boer dêre wie Grifformeard en dan ien dy't it net licht opnaam neffens Jaap Koaistra, dat dêr waard fansels by tafel lêzen en sels kaam men der yn 'e ûngetiid doch net oan ta. Dat wat sin soe it hawwe en tôgje sa'n boekje mei; it kaam net iens út 'e pûde. Mar Jissy liet it der net by sitte. Dat soe allegearre sa wol wêze, mar it koe ommers alhiel gjin kwea as er it al meinaam: gewicht siet der net oan dat makke. Krekt wat foar froulju sa'n riddenaasje: dêr gie it nammers net om oft it te swier wie of net, mar it wie ûnnedich, it hie gjin sin. Mar as Jissy ien kear in ding net begripe woe, wie der gjin praten tsjin. Dat hy hie him suver hast wat lilk makke, mar sa woe men ek wer net as men fiif wike fan hûs soe. Bûtendat wie it him yn it sin kommen dat er it doedestiids ris fan har presint krige hie, syn earste jierdei yn har trouwen: faaks stie se der dêrom sa fêst op dat er it meinaam.

Dat doe hie er de wiiste mar wer west. Om earlik te wêzen hie er der al dy tiid net wer om tocht en no soe it by einbeslút dochs noch te pas komme. Jissy wie net sa min!

‘Dou weetst nooit werst nag belânde kînst, der in 't Oudlând.’

Dat wiene har eigen wurden. En kaam it net krekt sa út?

Dat hiene se út Jaap syn ferhalen ek net opmeitsje kinnen, dat it sa'n stiif en stoertsk man wie, dy Haitze Holwerda, sa op-en-út in greidboer. Der wie ommers neat oan dy man yn 'e omgong. De kost wie tige, dat wie net oars, mar dêr wie dan ek alles mei sein en dat lei noch it meast oan 'e frou. En as er him goed sketten hie - en soks fersinde er him net faak mei - dan wie er der neat te goed ta en sâltsje har mei fjouwer wike ôf. Men wist

it net en hy soe wol oppasse en neam neat fan soks, mar hy stie it net rjocht. Men fernaam wol ris wat!

It soe ek al grouwélich wêze; alles wie goed bepraat en dy earste moandeis heine se har noch sa skiklik hâlden. De boer koe it no noch oars sizze - sa sawat hiene se it doe litten. Doe wie er der net op yngien, dat sa wie it bleaun: fiif wike. No koe it yn fjouwer wike dien, mar no wie it ienris steld. Rjocht is rjocht. As er miende dat er har sa mar oan 'e kant sette koe, dan hie er it mis!

Hy stie no rjochtop, de holle tusken de blêden, de mûle in smelle, rjochte streek. Der wie gjin spoar mear fan dat swiete glimke dat er oars sa hiem hie.

‘Kom, wy gaan op 'e stâl!’

En wer rûnen se tegearre it hiem oer, de bruorren, no op 'e skuorre ta en yn stadich petear. De mendoarren, lyk as altyd sa let yn 'e jûn, wiene ticht, mar de lytse doar stie noch wiid iepen. In sterke rook fan hea kaam har temjitte.

‘De boer kon nag wel bútten weze,’ ornearre Beert. Hja seagen alle kanten út, mar op it hiem koene se him net gewaar wurde. Dat foar alle wissichheid, wylst hja de skuorreed lâns rûnen praten se lûd en oer dingen dy't elk hearre mocht. Men wist nea net wêr't er op 'e hark stean koe, dy âld strúnder.

Yn it bûthús fûnen se Ytsen al op bêd; sjen koene se him net, mar hy prate rêd yn 'e sliep. In telmannich stiene se te harkjen, doe, om't dochs net nei te kommen wie, begûnen se har út te klaaien. Om him net wekker te meitsen praten se sunich, mar lykwols fernaam er har. Der wie gerissel yn it hea, in djippen sucht en in hân sloech oan it sket.

‘Hoe laat is 't? Mot' wy d'r al ôf?...’

De beide bruorren laken lûd.

‘'t Is half tien,’ sei Beert, ‘dou hest de tiid nag wel.’

‘Halfweg wat?’

‘Half tien; in 'e aven! Wy souwen krekt op bêd.’

Der wie in lange stilte. Ytsen gappe lûd.

‘Hoe bin' jim dan soa laat? Wat hè jim deen?’

Wylst Hindrik Kuken noch yn bestân stie oft er oer sok ding prate koe mei ien dy't sa yn 'e sliep betiisd wie en yn 'e Bibel sa ûnkundich, sei syn broer:

‘Wy hewwe eerst de boer éfys geweken nommen en doe hè wy nag 'n hutsy bútten sitten.’

Ytsen riisde oerein, de hân om it lege sket en klear wekker no. ‘Wat saiste? Wer hè jim 't over had? Hoe komt 't nou saterdeg?’ Hindrik naam it wurd. Mar sa wiis moast er no dochs wêze dat hja soks net bûten him om bepraten; dat gie him dochs like goed oan. Sa goed moast er har no dochs kenne? En bûtendát, it kaam wol yn oarder sneon. Do Kukens wiene der ek noch! Dy âld boer soe har mar net ferkeapje en leverje dêr't hja libben by wiene. Ytsen koe him gerêst deljaan...

‘Ik wil wete wer't jim 't over had hewwe.’

‘Goed, ik sil 't dy sêge,’ besusse Hindrik. ‘Wy hadden ferskil fan mening over wat-y lâs fanaven. Of liever, niet over dat stik sels, dat staat in 'e Bibel...’

Ytsen liet him ûnferskillich yn it hea falle. ‘At 't âns niet is!’ Dat wie no krekt wat foar Hindrik om drokte út te jaan om neat. Dus dêr hiene se kwestje oer hân mei de boer! It hie better west as hja him ûnderstien hiene oer sneon en hoe't it no nije wike kaam. It wie goedernôch bepraat, njoggen gûne de man en fiif wike fêst, mar hy stie it net rjocht, dy keardel wie der neat te goed ta en jou harren sneon-oerdei dien. En soks lieten se der no mar op oan komme, dy Kukens, en oer it stik út 'e Bibel makken se wit-wat drokte. Mar dat koe men ferwachtsje as men mei finen op en út wie. Hy draaide him om en tearde de tekken oer it skouder. Skriklik slûch wie er. Mar dat it noch gjin tiid wie om der ôf, dat wie in skoan ding. Hoe koe er sa yn 'e war wêze? ‘Slape, mannen,’ moanne er. En krekt doe't er him wer deljaan woe gie der yn 'e skuorre in doar. De boer. Alle jûnen as hja krekt op bêd leine die er dat, de doarren slute en dan it bûthús troch yn 'e hûs. Gjin doar soe er ferjitte en alles gie yn 'e selde

oarder, men koe krekt hearre hoe fier't er wie. Dat wie de binnendoar, trije fûle slaggen: mei it iene of oare stik ark sloech er der de stramme skoattels foar. No wie it stil en kaam er dus op sokken it bûthús del.

‘Kom, jim lizze al leau'k. It wurdt ek wer tiid, moarn is it wer ier dei!’ Gâns in ferhaal wie dat foar syn dwaan. En doe hie er noch ien en oar te bestellen dat hja al wisten.

‘Ja boer, 't komt in order.’

‘Welterusten boer.’

Sels Ytsen, mei syn slûge holle, grommele eat dat foar in winsk trochgean koe.

‘Sliep lekker.’ It wreed gerattel fan 'e skodoar skuorde troch de stilte, in heak knipte yn 'e kram.

‘Hij het 'n skoan sin,’ miende Hindrik

‘Hoe komt maai soa in't lând?’ spotte Beert.

Hja wachten efkes en doe't it stil bleau riisde Hindrik oerein. Mei in sprong wie er fan 'e stâl en op 'e bûthúsflier; de stiennen fielden kâld oan syn klamme fuotten. Yn 'e gloppe earne moast in âld lantearne stean foar as der ris wat komme mocht yn 'e nacht. Tusken amers en oar ark taaste er om him hinne; der moast in lúsifers op om it ding te finen. Mar op it lêst hie er dan dochs ljocht, in behindige readige flam achter de snústerige glêzen. De kjeld luts him yn 'e fuotten op en mei in pear flugge trêden wie er wer op 'e stâl. Oer it kowesket hinne beljochte er Ytsen.

‘Wat doen jim nou weer? Wánneer komme wy soa in 'e slaap?’

‘Wy sille éfys wat nakike. 't Is soa gebeurd.’

Ytsen snúfde ferachtlik en draaide him fan it ljocht ôf. De bruorren sloegen him gjin acht mear. Mei de lampe foar har op 'e flier leine se der op 'e knibbels foar. Hindrik, de holle alhiel foaroer, de eagen deun by de fine letters, blêde yn it psalmboekje.

‘Ik loof ik bin al te feer... deuze kant út mot 't staan... Hebreeën.’ De lippen spits, bloes er de tinne biêden út elkoar.

‘Hiersoa... Jakobus drie... 't komt al út soa't ik docht; hij het 'n paar hoofdstikken oversloegen.’

‘Is 't waar?’ ferbaasde Beert him, ‘is 't ál soa?’

Syn broer knikte grimmitich.

‘Hij sou ôns de les leze, dat waar de bedoeling, maar 't kon him wel 's niks metfâlle. Kyk!’ Mei de finger by it fyfte haadstik joech er Beert it boekje oer.

‘Hoofdstik fijf, lees dat 's. Der is-y nou gau an toe.’

Beert joech him foaroer, de holle deun by de lantearne.

‘Draai dat licht wat hoger,’ gebea er.

De stâl stie no alhiel yn in frjemde reade skyn; twa grutte swarte skaden ferweegden oer muorre en sket en souder.

‘Doen dat licht út,’ groude Ytsen.

‘Gé dou dy maar del,’ sei Hindrik koart.

Hy siet op it bêd, de skonken oplutsen, de hannen om 'e knibbels en seach nei syn broer. Beert liet de eagen oer de rigels gean; syn lippen ferweegden.

‘Fansels... Jakobus... dat ik der niet op sind hew.’ En sûnder erch begûn er lûd op te lêzen, stadich en ûnwis by it twivelich ljocht fan 'e âld lantearne, stjitlich bytiden: hy hie nea gjin grut lezer west.

‘...Uw rijkdom is verrot en uwe kleederen zijn van de motten gegeten geworden; uw goed en zilver is verroest en hun roest zal u zijn tot een getuigenis en zal uw vleesch als een vuur verteren;... Zie het loon der werklieden, die uw landen gemaaid hebben, hetwelk van u verkort is, roept, en het geschrei dergenen die geoogst hebben is gekomen tot in de oren des Heeren Zebaôth’...

Syn eagen blonken doe't er oer it boekje hinne nei Hindrik seach. En op 'e nij begûn er, lûder noch as earst:

‘... Gij hebt lekkerlijk geleefd op de aarde, en wellusten gevolgd; gij hebt uwe harten gevoed als in eenen dag der slachting...’

Der foel in stilte. De bruorren seagen strak nei it ljocht fan 'e lantearne. Sa wie it ommers, sa't de apostel it skreau. Al dy tiden - hoefolle ieuwen wiene it krekt? - wie der neat feroare. En dy't foar de arbeider opkaam, ek al leaude er de Bibel en gyng er trou nei tsjerke, dy waard foar read útmakke. Mar dit koene se jin net ferbiede, dit mocht men lêze! Dit stie dan dochs mar yn 'e Bibel.

‘Dat leest-y-niet,’ sei Beert ynienen. ‘Ik seg 't dy, Hindrik dat leest-y ôns niet foor.’

En mei dat er it boekje ta die, wie der in lûd achter him, in sêfte stap op it stalhout. Hy ferroerde him net en biet de tosken op elkoar. Hy mocht komme, dy boer, hy mocht it hearre as hy der sin oan hie. It bloed broeide hjit yn syn wangen. Doe seach er Hindrik glimkjen. Op 'e râne fan 'e stâl, sa lang as er woeksen wie, stie Ytsen Tulner, bleek fan slûgens, it klamme hier op 'e foarholle plakt, mar mei glinsterjende eagen. Beert seach him ferbûke oan.

‘Waarstou 't? Ik docht dat de boer...’

‘Ik hoorde dy lezen. Frekte mooi waar dat! Ik wist niet dat d'r soks in 'e Bibel ston. Lees 't nag's.’

Mei in flugge beweging fan syn lange earm pakte Hindrik Kuken it boekje. Hy seach Ytsen oan, sawat frjemd, heal spotsk, heal earnstich.

‘Dus dou hest 't hoord?’

‘Ja wis: het loon dat gij verkort hebt - gij hebt lekker geleefd op aarde - uw rijkdom is verrot? Ston 't d'r soa niet?’

‘Ast 't soa goed weetst het 't gyn sin en lees 't nag's.’ En mei it swarte boekje yn syn brune fûst joech er him achteroer yn it hea.

‘Kom Beert, wy mot' slape.’

Beert seach ferheard fyn syn broer op Ytsen.

‘Ik wou 't âns met alle plezier...’

‘Ni,’ sei Hindrik. ‘Een keer is mooi genog. En 't wort hoog tiid dat wy slape...’ Hy skode it psalmboek ûnder it holkjessen en taaste nei de lantearne.

Ytsen seach him ferheard oan.

‘Wat mekeert dij fanaven? 't Is ommers dochs al laat. Wat geeft dat nou? 't Is út 'e Bibel, dus...’

‘Derom krekt,’ en sûnder mear wurden die Hindrik it doarke fan 'e lantearne iepen.

‘Goed,’ spotte Ytsen, ‘at ik dan niet goed genog bin om út 'e Bibel te horen... Jim sille better weze!’

‘Dat sêge wy niet.’

‘Ni, maar dou meenst 't al.’

Hindrik sei neat werom. Wat joech it nammers, mei ien dy't fan neat wist?

Unferhoeds die Ytsen in útfal nei it kjessen.

‘Hier dat boeky, ik sil 't sels wel leze.’

Foar't er it boekje krije koe tilde Hindrik de lantearne omheech en bloes. Neare nacht wie it ynienen; allinne foar it rûne kowefinster stie in ljochter skyn.

Ytsen taaste it paad werom nei syn bêd op 'e oare stâl. De Kukens hearden him binnenmûlsk flokken.

‘Maak dy maar niet lilk,’ pleage Beert, ‘met 't licht op hadst 't evenmin sels fonnen.’ Hja hearden him risseljen yn it hea.

‘Hy is nidig,’ stelde Beert fêst. Hy koe der ynkomme. Mar oan 'e oare kant: Hindrik hie gelyk. Oare tiden taalde er net nei de Bibel, dan joech it no ek gjin pas. ‘Frekte mooi,’ sei er niis. Nuver praat as it oer de Bibel gie!

Nêst him rôp Hindrik: ‘En búttendat, fan 'e week hoorst 't wel weer, na eten. De boer is d'r gau an toe!’

‘Hij leest 't niet,’ sei Beert.

‘Hij leest 't al,’ sei syn broer en op in toan as hie er fan gjin ding ea wisser west.

6

De deis dêroan like it wol, dat de Kukens gâns bekommen wiene.

Holwerda koe mis wêze fansels, mar krekt as mijden se him wat, de moarns betiid op it hiem al en letter doe't er mei nei it lân wie. Mar goed dat er dy beide mannen ris te plak set hie, it waard ek heech tiid sa fier wie it hinne. En lykwols, doe't er dat haadstik lies by tafel, hie er yn it minst net tocht, dat hja it har sa nei nimme soene. Mar sa mocht men ek wer net, it wie op it lêst Gods Wurd en dat wit men, dat is mei macht: dan kinne Bilkerts tafalle! It wie no ienris net oars, der foel gâns op dat folk te sizzen: fiersten te mûlryp wiene se, dryst - om net te sizzen bretaal! - en de reade kant neist mar elk hat syn lekken en brekken as it der op oan komt. Mooglik hie er sels skuld mei, hy hie har earder oanpakke moatten.

Wa wit, kaam it sneon ek noch genôch ta te fallen. As er it harren wat behindich oansei en der waard mei ferstân oer praat, dan moasten se it sels ynsjen. De ûngetiid oan 'e kant en op it slimst it waar ek noch omslaan - en dan trijerisom in grou wyklean opstrike, dat koe gjin wegen út. Thús koene se moai wis daliks wer oanslach krije en as it net heger of leger koe, wie er net ûngenegen en jou der har in gûne of in daalder oer hinne. It koe ek net alhiel fan ien kant komme en dan koe it nammers noch skoan foar him út.

Suver in ferromming wie it, dat er it sa ynsjen koe; de lêste dagen hie er der genôch oer ynsitten. Sa wie syn aard no ienris, hy hie altyd it slimste foar en soks wurdt der mei de jierren net better op. Mar dêr mocht men dochs net oan tajaan: der wie genôch om tankber foar te wêzen. Yn jierren hie it waar net sa meiwurke en as syn berekken útkaam, dan koenen se sneon-oer-dei yntiids dien. Fansels der koe noch wat tusken komme, mar mei de wyn altyd mar wer oan 'e hege kant, rekkene men der hast net mear mei dat it foar sneon omslaan soe. Dat de kranten iderkear skreauwen oer moai waar yn it bûtenlân, dat wie ek in tige goed teken.

Dat dy hiele dei gie Holwerda moedich, suver hast wat luftich, syn wegen. De middeis stie er mei yn 'e rige te swyljen, in koart

skoft flak nêst de beide bruorren en alles wie goed en bêst. Fan tiid ta tiid seine se in wurdmannich oer it wurk of soks en ien kear, doe't Sytse in útfal die, smiet de boer der sels in kwinkslach tusken. Hja wisten suver net rjocht wat hja der oan hiene, de manlju op it lân, en de boerinne, de jûns nei kofjedrinken, wie der like goed mei oan. It wie sa better as oarsom, mar dit stie se lykwols net: it wie te moai ynienen om lang te duorjen. As hjir moarn gjin slach op kaam, dan wist hja it net. En nei safolle jierren moast se him oars doch hast kenne!

It kaam ek sa út, de oare deis.

De moarns wie er ier-en-betiid wekker, in oere amperoan foar't de wekker gean moast en hy wist sels net hoe't it wie, mar hy koe mei gjin mooglikheid mear yn 'e sliep komme. Mei de eagen stiif ticht twong er himsels om stil te lizzen; de nachten wiene al sa koart, dizze oere koe er net misse. Mar hoe't er syn bêst die, it joech neat; de lea kin men twinge, de gedachten net.

En ynienen kaam alles wer op him oan: it wurk, it waar dat noch skoan omslaan koe, en hoe't dat sneon mei de ûngetiders moast. Juster like alles mar maklik en miende er fêst dat it ta kaam te fallen, no op bêd, ûnder it broeiske tek, dizze oere dat er sa nedich wie te sliepen, koe er it ûnmooglik mear sa ynsjen. Sa begûn no de dei! En Minke sliepte mar; it wie hast ûnnatuerlik op har jierren. Hy koe teminsten sa net.

Noch foar't de wekker skille gie hy der ôf en klaaide him stadich, mei tsjinsin, oan. Doe't er yn it bûthús kaam, wiene de ûngetiders al wekker en praten lûd en drok. Achter de skodoar koe er har hearre en bleau er stean te harkjen. Hy koe it net allegearre neikomme, mar hy hearde sokssawat fan ‘de ouwe man’ en doe laken se wakker. Lilk raamde er de doar iepen. Sa waard men berabbe yn jins eigen hûs en neat koe men der fan sizze, net ienris skine litte, dat men wat heard hie. Noartsk sei er har it wurk en gie wer yn 'e hûs. Hy seach se net wer, foar't hja nei it lân ta stieken, mar de dei wie ferjûn, foargoed. Net earder kaam dat wer by as de jûns let, doe't de manlju de trije weiden noch

foar de nacht leechkrigen; hy hie him der oars al ôfset en útrekkene, dat it mei twa ophâlde moast.

‘It is my net ôffallen,’ sei er doe't hja om 'e tafel skikten, ‘mar it is ek slim let.’ Dizze hiele fjirdel wike fan 'e ûngetiid hiene se noch net sa let iten. De lampe moast der by op, as er sjen soe te lêzen. Hy liet it yn him omgean, oft er it dizze kear oerslaan soe, mar dat woe er ek net: it wie gjin goed foarbyld en dy Kukens, as er har goed koe, wiene yn steat en smyt it him letter foar de fuotten.

Hy naam de Bibel en wylst er op 'e manlju wachte, dy't noch net alhiel klear wiene, liet er de eagen oer de bledsiden gean. Hebreeën, dat moast er net hawwe... Jakobus... it fjirde haadstik hie er hân... of net! It fyfte... Dat er dêr net earder om tocht hie! Welaan nu gij rijken... Hy wist wol, wat der mear folge. Dat koe er net lêze yn dit fermidden. It sloech fansels alhiel op dy tiden, mei slaven en al sa mear en der soe faaks in learing yn lizze foar no, mar mei dy Bilkerts by de tafel lies er it net! Wat koe men net fan sa'n stik meitsje, as men der op út wie! Dy manlju wiene read ommers en dan sa'n ien as Ytsen, dy't nearne fan witte woe en yn gjin tsjerke kaam! Hy mocht it net op syn noed nimme dat troch syn lêzen de Bibel misbrûkt wurde soe. Mei syn eigen folk allinne hie it neat west, mar sa!... Hy koe begjinne by it sânde fers:

‘Zoo zijt dan lankmoedig, broeders, tot de toekomst des Heeren. Zie, de landman verwacht de kostelijke vrucht des lands, lankmoedig zijnde over haar, totdat het den vroegen en den spaden regen zal hebben ontvangen...’ Dat wie likegoed moai. En alhiel Jakobus! Sels de Kukens soene dit kear net fernimme, dat er wat oersloech. Hy begûn te lêzen, it hiele haadstik út en sadree't er dien hie naam er op 'e iepen Bibel de hannen gear. ‘Sille wy mar?...’ Ear't er lykwols begjinne koe, sei Hindrik Kuken: ‘Ik weet niet, maar ik loof hest, dat de boer niet deselde Bibel brúkt as wij thús?’

Holwerda skuorde ferheard de eagen iepen. Wat woe er no wer,

dy bretale rekel? Deselde Bibel net!

‘It is net ûnmooglik,’ hune er, ‘mar dit is dan de gewoane!’

‘In ôns Bibel komt na 't fierde hoofdstik fan Jakobus 't fijfde. Ik weet niet, at de boer...’

‘Ik haw út it fyfte haadstik lêzen!’

‘Dat sait de boer goed: út 't fijfde hoofdstik. Maar 't waar 't hele hoofdstik niet, loof ik, wel?’ Hy siet mei de hannen oer elkoar, Hindrik, in goedmoedich glimke om 'e mûle, en hy prate op 'e toan fan immen dy't bern yn goedens fermoannet.

‘Moat ik jo dêr nei freegje of ik in haadstik útlêze wol of net?’

‘De boer mot my goed begripe, ik wil niet sêge, dat de boer te gau ophouwen is...’

‘Wat dan? Wêr wolle jo op út?’ Woe dy keardel no ynbinne?

‘De boer het bij 't begin 'n stik oversloegen; 'n fers of ses, seuven, at ik 't goed hew?’

Haitze Holwerda siet ferbûke. Op it iepen Bibelboek knypte er de hannen sa fûl ynelkoar, dat de fingers wyt waarden en dôf. Hoe wist dy fint dat no wer? Hy moast it neisjoen hawwe, it koe net oars; hoenear en wêre, koe er him net begripe, mar oars hie er it net sa krekt witte kinnen. Hjir hiene se dus fan moandeitejûn ôf op wachte, dat er dit lêze soe! Unnoazal wie er der yn rûn!

En wylst de boer noch om wurden socht, ferfette Hindrik Kuken: ‘'t Past ôns fansels niet om kapsy te maken op wat de boer leest, maar omdat de boer maandegaven saai, dat-y nooit wat oversloeg... en dan deuze ferzen krekt, ik weet niet, maar al waar de boer niet alheel frij in dut stik...’

Holwerda moast him mei geweld ynhâlde. De kleuren gyngen him op en ôf. As dy fint net ophâlde, as er him net te wacht naam, begie er in ûngelok. En om't er neat betinke koe dat snijend, húnjend genôch wie, sei er: ‘Witte jim dat, dat ik wat oerslein haw? Kinne jo it wier meitsje?’ Sûnder de Bibel der by koe er it ommers dochs net bewiizgje.

‘Waar make?’ frege Hindrik. Hy ferskikte op 'e stoel, mar ear't

er begjinne koe, foel syn broer yn. ‘Wel aan nu gij rijken...’ Folút trije fersen sei er achter elkoar op, net ien kear hoegde er him te betinken, gjin wurd miste er. ‘Wil de boer 't ôns nou nag ontstride?’ Rjocht-op-en-del siet er dêr, Beert Kuken, syn fûle eagen lyk yn Holwerda sines, de earmen oer elkoar. ‘Wil de boer 't nou dan love?’ twong er jitris.

Holwerda hie neat mear te sizzen. Al wer hiene se him ferslein, dy beide Bilkerts, no net mei it wurk, mei har jonger, liniger lea, no mei de Bibel, mei teksten út Jakobus! Alderling wie er yn 'e Lytse Tsjerke, by de Bibel opbrocht, in preeklêzer mei namme, en no sa. Hy koe se fergrieme dy Kukens, dy Hindrik mei syn skynhillich gesicht en dy oare... dy wie noch minder. En as socht er oanhâld by syn eigen folk, sa seach er de rige bylâns. Alde Tsjerk siet oer de tafel te sjen as wie der neat besûnders, de grutfeint, mei de earmtakke op 'e knibbel, hie de hân foar de eagen; de jonge, Geale, seach mei ferhearde, rûne eagen fan 'e iene op 'e ovre. En de boerinne, wêrom sei dy neat, wêrom holp dy him net? Oars wie se nea net om wurden ferlegen.

‘Wat seiste, Minke,’ twong er, ‘moatte wy soks yn ús eigen hûs...’ Hy koe neat mear útbringe; syn stim sloech oer fan lilkens. Frou Holwerda krige in fjoerreade kleur.

‘No't jo my sels freegje... my tinkt, as it yn 'e Bibel stiet, moatte jo it ek lêze.’

It wie Holwerda oft er in slach foar de holle krige. Dus dat ek noch; syn eigen frou en hja hâlde it mei dat folk. In momint hie er oanstriid om oerein, om der út, om de doar ticht te slaan en lit har hjir sitte mei dat naasje. Dat net, tocht er, net der útrinne, net om frjemd by de tafel wei. Mei geweld waard er himsels master.

‘Asto mienst dat it jim goed dwaan sil...,’ sei er. En mei triljend lûd lies er de earste seis fersen te foaren; hy wist sels mar amper wat er lies, as prate immen oars deun by syn ear. Doe naam er foar de twadde kear de hannen gear, mar hy koe gjin wurd útbringe. Dy't woe moast sels mar bidde, hy koe it net. It swit

briek him út, it hert fielde er tsjin 'e ribben oan slaan. Nea hie er sa lilk west. Der kichte immen. Hy riisde oerein en bleau by de tafel stean. Stil setten se de doar út, de manlju. As dy Bilkerts no noch ien wurd sein hiene, hie er se foar de snút slein.

Sadree't de faam mei itensark fuort gie, rûn er sels ek op 'e doar ta. Hy roerde de boerinne hast yn it foarbygean.

‘Haitze!’ Hy seach fan har ôf.

‘Haitze!’ sei se lûder. Hy sloech de doar ticht.

Hokker kant soe er om? Net troch de skuorre; dêr soene de ûngetiders wêze. Mar doe't er de bûthúsdoar út nei bûten gie, seach er har stean, alle trije mei de rêch nei him ta, elk by in peal fan it stek. Suver mislik waard er; hy koe se net foar syn eagen sjen. Binnentroch gie er nei it hôf.

Yn 'e koele jûnloft, al mar op en del de paden lâns, fertrape er syn lilkens. Hoe lang't er dêr tahâlde, wist er sels net. De ûngetiders sliepten al, doe't er mijen it bûthús lâns rûn.

Trije nachten; twa bûten dizze, tocht er. Want daostie no fêst: sneontejûn gyngen se de doar út; gjin dei langer woe er se yn 'e hûs ha; gjin sint barden se mear as wat harren tasein wie.

Mei lûde stappen kaam er de gong troch. Minke mocht wekker wurde om him. Nea wie se him sa ôffallen as dizze jûn.

Ut it bedstee kaam har lûd, ferwitend: ‘Wêr ha jo west? Ik haw al in hiel skoft wekker lein. Ik begûn al ûngerêst te wurden.’

Hy hie it op 'e lippen om wat te sizzen. Ynpleats ferhurde er syn hert. Dy't him sa behannele, moast net miene dat er fuort letter mar wer gewoan en goed wêze koe.

‘Moat dat no sa mei ús, Haitze?’

Hy draaide it gesicht nei de muorre. Mar it duorre lang, ear't er sliepe koe dy nachts.

7

Nei elke dei komt ienkear de jûn, nei elke tongersdei in freed...

It wie Haitze Holwerda syn earste doe't er dy moarns wekker waard: Freed! De reis nei stêd, de âlde maten yn 'e trein, it smout petear yn in jachtweide earne en, boppe al, de merk mei lûden en roken fan fee. Hy wie alhiel gjin man foar de stêd, mar freeds wie it wat oars: Freeds is de stêd fan 'e boeren.

Hy lei in skoftsje stil te bekommen. Ien dei alteast frij man, ien moarn en middei dy Bilkerts net foar eagen - it kaam him ta nei in dei as juster. Wat hie er se fitere, dy ûngetiders! Dat aksidint lêstenjûns by de tafel, dat wie oan it gefoel kommen, dêr wie er sa mar net oer hinne. In Holwerda dôch ferjit net maklik. ‘Laat de zon niet ondergaan over uw toorn’ - in skoander wurd wie dat, út 'e Skrift nammers, mar net altyd maklik nei te kommen.

Behindich liet er him fan it bêd ôf glide en strûpte de klean oan. It hie gjin sin en meitsje Minke al wekker, de sliep die har goed en wat moast men ek sizze, yn 'e iere moarn en nei in lange dei fan stúmsk, grimmitich swijen! Men koe net sa mar wer gewoan begjinne en spul woe men ek net graach ha, sa ier op 'e dei. Op 'e teannen rûn er de keamer út. Strak by de tafel, als elk mei oansiet, koe er ûngemurken begjinne.

De moarn wie stil en myld en sa ier noch net waarm; hoewol de wyn wie om, like him ta. It koe al waarm wurde. In skoandere dei! Lyk as de oare moarnen die er de rûnte, by it folk yn 'e jister lâns en yn 'e skuorre, dêr't de Bilkerts in pear weiden leechstieken en doe waard it stadichoan tiid foar syn moarnswurk: kealleboarne, skiepmelke en al sa mear. It gie him maklik ôf yn it foarútsjoch fan 'e reis nei stêd.

Nei al dy drokten foel de thee der lekker yn en wylst er mei smaak it moarnsbrea fuortkôge, sei er in wurdmannich oer it wurk en dat no de ein te besjen wie. Der wie hiel wat wurk ferset en de froulju hiene har part der wol ta meidien. Dy soene jûns de lea ek wolris field ha!

‘Wat seisto, Minke?’ It wie sûnt de woansdeitejûns it earste wurd dat er tsjin har sei; it earste goede wurd alteast, dat dan wie it

jin net likefolle wat biskie men werom krige.

‘Drokte is neat; as alles mar mei elkoar giet, dan wurket it licht.’ Mei in bedoeling sei se dat fansels, it ûntgie him net, mar hy woe der no net op yngean. Hy woe net wer sa as juster, it hie faaks al te stûf west. Lilk wurde is minsklik, plichte syn heit yndertiid to sizzen, lilk bliuwe is divelsk. Hy moast de wiiste wêze.

Nei it brea-iten, yn koarte, wisse sinnen, hiet er de manlju it wurk; sels gie er net mear mei om dy goed oere. Hja hiene it no skoan yn 'e macht en it soe har net spite, dat er thúsbleau; hja hiene gjin makliken-ien oan him hân, de dei fan juster.

En dêrmei kaam it him yn it sin, dat er likegoed in trein earder gean koe. As er oanmakke, koe it sawat krekt. Yn 'e foarkeamer, troch de goede soarch fan 'e boerinne, fûn er de ferklaaiersklean ree; it boekje en de pong hie er sels al klearsocht.

Hja wie bûten oan it wurk. Lyk as hie der nea wat west, sei er har goe-moarn en krekt as alle freden rôp se him nei oft er alles hie, it jild, de bûsdoek? Dat wie dus wer yn oarder, sûnder tsierderij oer dingen dy't men dochs net sizze koe. As it wie sa't it hearde en men koe goed mei elkoar, dan moast it sa ek ta kinne. Op it hiem en de reed del rûn er mei koarte, driftige stappen, as hie er haast om fuort; op 'e dyk, doe't er de pleats net mear sjen koe, foel er yn in stadiger stap. De moarn wie te moai om sa hurd te fleanen en dat hâlde er ek net út op it lange ein. Hy seach om; de trein kaam der al oan, like him ta. Hy rêde it net mear! It wie ek neat, syn ploechje kaam dochs net earder as njoggen oere. Hy koe better wachtsje. Dizze trein gyngen de skoalbern mei en wat kowekeaplju; beide woe er gjin kwea fan sizze, mar it wie gjin selskip om der jin om yn it swit te rinnen! No't er net hurd mear hoegde om op tiid by de trein te wêzen, trape er stadich fierder en liet syn eagen oer it fjild gean. Oan beide kanten foar en achter leine de greiden de dûnkere finnen mei weidzjend fee en de ljochter fjouwerkanten fan 'e mieden: men seach de brune streken fan sweeën en wurdzen noch. By

Deinum, foar it djippe donker fan 'e beammen, stie in lange rige reakken; manlju setten in weide op. Op 'e Boksumerdyk rattelen weinen. Der ûntkaam him neat, gjin bist, gjin fûgel, gjin lûd.

‘Soa doad en stil,’ seine de Kukens. Hja hiene der gjin each foar, sa moast it wêze. Mar faaks moast men hjir berne wêze op 'e romte, moast men hjir as bern boarte ha en opgroeid wêze by de bisten, om dit moai te finen; faaks moast men hjir buorke hawwe, in lange rige fan jierren, moast men allinne op it keale fjild stien ha alle tiden fan it jier, yn alle waar en wyn, dat op it lêst elk stik, elke pleats, elke beam jin eigen wie. En dan sa'n loft oer alles hinne, sa blau, mei wat plommich wyt fan moaiwaarswolken en sok in sinne!

Doe't er by de oerwei wie, dindere de trein foarby: in lange rige weinen. Alles teach nei stêd, sa'n dei. It gie hurder, mar der gie dochs wat moais ferlern, no't men net mear as earen mei it eigen reau gie. Alles moast langer hurd. En wêr't dat noch op útrinne soe?

Tige stadich kuiere er it perron op en naam in kaartsje by de sjef, in koarte, dikke Limboarger, om 'e ien of oare tsjustere reden nei it hege Noarden ferballe.

‘Te laat, mijnheer?’

‘Nee, te ier,’ sei er koart. De man like om in praatsje ferlegen te wêzen, mar de holle stie der him net nei. Hy koe him ek mar kwealik ferstean, as er rêd prate. Alhiel op 'e fierste ein fan it perron yn it lange gers stie in platte wein nêst de rails: dêr joech er him op del. It siet hjir skoan; gjin minske soe him beneikomme.

Foar de wachtkeamer, de hannen yn 'e bûse, de foarholle yn djippe tearen, stie de sjef en eage oer de wide, platte greiden. Wat seach er, dat der in skaad fan in glim oer syn gesicht glied: de bosken en heuvels fan Limboarch, it rûntsje fleurige maten yn 'e stamkroech of faaks allinne mar yn 'e fierte de wite reek fan 'e Hearrenfeanster trein, dy't nei it suden ried? Mooglik tocht er ek oan dy stûfe, swijsume boeren fan dit ûnswennich lân, sa

grutsk op har fee en pleatsen, sa wiis mei har sels. Mei in sucht gyng er yn syn kantoar en joech him oan it wurk.

Bûten hie Haitze Holwerda de noflikste oere fan in lange bannige wike. Hjir koe men in dei sa sitte. Hy stiek in sigaar oan en smookte stadich.

Doe't de earste reizgers foar de njoggen oere trein kamen, siet er dêr noch krekt gelyk, allinne de sigaar wie oan jiske tard. Hy makke neat gjin haast, de dei wie noch net om. By de wachtkeamer stiene no de boeren te praten, maten fan safolle freedsreizen, in inkeldenien fan syn jierren, de measten jonger. Hja hiene it drok, mar hy koe net ferstean wêr't it oer gie.

Doe't de trein al foar it perron ried, kaam er har oer it mad. Ferheard seagen se him oan; it petear stûke. Dus oer him hiene se it hân. Hy soe it aanstûns wol hearre.

Hy hoegde net lang te wachtsjen. Sadree't er in pear wurden losmakke hie oer it waar en dat it sa meiwierre hie, sei Teake Winia: ‘Dus jim kinne moarn ek dien?’

‘Ja, moarnoerdei.’ Teake bûgde alhiel nei him oer.

‘Mar de ûngetiders sitst noch in wike oan fêst, fansels?’ Allegearre rieken se de hals. Dit mocht har net ûntkomme! Men wie boer mei elkoar en sa'n misrekken winske men gjinien ta, mar dat dit no krekt Haitze oerkomme moast, oars sa'n wisse, tûke boer en dy't it in oar sa oansizze koe - dêr moast al wat fan sein wurde.

Holwerda naam ryklik de tiid foar't er andert joech. Dus dêr hiene se har sa kostlik oer fermakke; dêrom glimken se sawat skealik, doe't er har niis oer it mad kaam.

‘De ûngetiders,’ sei er bedaard, ‘geane moarn fuort.’

Hja praten no allegearre troch elkoar: ‘Dat silst' wol lige. Ei nee, wol? - En do hast sels sein...’ - Boppe alles út bearde it laitsjen fan Teake Winia.

‘Moarn fuort! Wis! Mannen, lit jim der net tusken nimme. Dy Bilkerts geane alle sneonen nei hûs! Moarn fuort en moandei werom. Nee Haitze, jonge, ik rin der net yn!’

Holwerda glimke. ‘Do bist justjes te snoad, Teake! Moarn krije se dien! Is it no dúdlikernôch?’

‘Hoe... wat?’

‘Wy hawwe yntiids oars akkoarte.’

Der foel in ferhearde stilte. Hoe wie it mooglik. Altyd hie er it folk fiif wike hân en de earste kear dat it net út koe hiene se oars akkoarte. Dat wie dan Haitze op syn bêst!

Nochris bûgde Teake Winia oer it paad tusken de banken. Syn stompe finger betikke Haitze syn knibbel.

‘Moatst net lilk wurde, it komt net fierder as ús runtsje, mar hoenear ha jim dat nij akkoart makke? Juster faaks, of earjuster?’

Holwerda seach him oan. Under kunde moat it pleagjen lije kinne, mar hja moasten it net te fier driuwe.

‘Fuort de earste deis al,’ sei er stûf. En it hifkjen fan al dy twiiv' lige eagen stie er manmoedich út. It wie nammers ek wier, dy earste moandeis hie er al sein dat it oars moast; it wie syn skuld net dat der doe net op trochpraat wie.

Teake Winia naam mei in komyk gebeart de pet fan 'e keale plasse. ‘Ik haw neat sein,’ sei er. ‘Dat neam ik tûk! De pet ôf, mannen, foar Haitze Karstes!’

Holwerda sloech sedich de eagen del. Hy stie it nea net rjocht, as immen him yn it gesicht priizge, mar Teake hie wat goed te meitsjen. En sa mar ynienen, yn 'e blauwe reek dy't fan finster nei finster wâle, seach er skerp de kop fan Hindrik Kuken. ‘De boer mot it nou sê...’

De trein skokte troch de wiksels. Ljouwert! De reis fan Deinum nei stêd duorret sân menuten. Soms is dat koarternôch; in goed ferhaal kin der nuver troch yn twaën snijd wurde. Oare tiden is it noflik.

Yn 'e stream mei rûn er nei de útgong. De maten liet er foarút gean. Hy hie neat gjin oanstriid fan selskip. Tusken de minsken seach er immen by it stek stean: in bekend postuer, in lyts snorke... Jabik Myntsjes. Dêr hie er alhiel gjin sin oan: as men

mei Jabik op en út wie, rekke men him foar de middei net wer kwyt. Behindich gie er fan siden en socht in hinnekommen; hy wachte in lyts kertier. Langer hâlde in man as Jabik it net op ien plak út. Doe wie it paad rom en stiek er de stêd yn. En dêrmei kaam it him yn it sin, dat er Jabik dochs te wurd moatten hie oer dy weiden; der wie lêsten al oer praat, mar it moast sa gau mooglik en mei Jabik koe men dat der net op oankomme litte. Hy soe him faaks wol treffe hjoed en oars moast er mar skriuwe, hy wist der mear net fan.

Mar dy hiele dei kaam er him net te sjen, op 'e feemerk net, net op 'e Nijstêd, net yn 'e herberch dêr't er ornaris syn komst hie, nearne net dêr't men Jabik Myntsjes Koaistra op freed ferwachtsje koe. Oars hiene de Bilkerts se moai meinimme kinnen, it sparre har in loop út en as hja in pear kwartsjes krigen om ûnderweis ris oan...Dat koe er Jabik yn rekken bringe...Mar dat rûn no mis.

Lykwols, doe't er al in set yn 'e trein sitten hie, sawat ûnwennich by in ploechje frjemden, seach er ynienen Jabik syn reade kop foar it finster.

‘Haitze, ik haw de hiele dei om dy rûn. Dat hea...’

Holwerda riisde oerein en stiek de holle út it rútsje. De sjef stie al mei it floitsje foar de mûle. Yn alle haast praten se ôf. Mei de ûngetiders, dan koe er moandeitemoarn de weinen en hynders wer bringe...Dêr koe Haitze op rekkenje, hy hie doch al lang ris op Baerda-Hûs sjen wollen en moandei hie er neat om hannen.

De trein begûn stadich te riden. Jabik stapte mei. ‘It giet goed tink, mei de mannen? Bêst yn it wurk?’

‘Ja.’

‘Noch ien wike?’

‘Nee.’

‘Wat seiste?’ Hy draafde no nêst de wein.

‘Moarnoerdei krije se dien.’

‘Wêrom?’ raasde Jabik. ‘Is der wat?’ Tsjin de trein, dy't no op

gong rekke, moast er belies jaan. Hy bleau stean, hymjend, roppend. Syn lange earmen sloegen in riedselich gebeart. Holwerda seach him lytser wurden, lytser en glimke fyntsjes. It antwurd waard him besparre.

De trein wie krekt op 'e tiid. It spoar koe men op oan as op in klok. Dus moandei Jabik te iten. En moarn de Bilkerts fuort! Dan koe it stadich wat ôfwenne!

Noflik stiek er de skonken út en joech him achteroer yn it hoekje.

8

Nei it moarnsskoft yn 'e stêd en alle drokten fan merk en minsken, al hoe't men der fan te foaren nei útsjoen hat, is men dochs bliid dat men wer thús is. Dêr is de pleats, mânsk en dûnker foar de blauwe loft, it wide boerehiem yn 'e ripe, waarme gloede fan 'e simmerdei, it grien-en-sulver fan 'e wylgemantel, fee dat yn 'e finne weidet, in hynder dat by de hikke in liddige oere ferdreamt. En om fierrens, earne achter Boksum út, is it beweech fan manlju yn it hea, it widzjen fan weiden de lânreden lâns, it ratteljen fan lege weinen. Men komt it hiem op, wurch en ûngedien fan it dangeljen yn 'e stêd, beswit fan it rinnen de keale dyk lâns; de mendoarren stean wiid en noegjend iepen, de skuorre is in skadich honk, de swietrook fan hea komt jin temjitte, men is wer thús! - En dêrmei is it wurk der wer, it omtinken en alle noed en soarch...

 

Haitze Holwerda, wylst er de skuorre en it bûthús troch nei de keuken rûn, loek de foarholle yn djippe tearen. Dat wie no goed en wol dat er tsjin 'e maten sein hie dat de Bilkerts fuortgyngen, dy wisten it no, mar hoe moast it mei Minke? Dy wist noch fan neat, as hja teminsten net it ien of oare ret hie. It hie nea syn wenst west en praat mei har oer sok ding; de húshâlding liet er har alle frij yn, dat wie har wurk en it wie har nammers ek

tabetroud, mar prizen, hannel, lean, al dy dingen wie er har nea net lestich mei. Froulju dy't oeral oer meiprate koene en oeral in stim mei yn hiene, dat wie neat foar him. Elk op syn plak, sa tocht hy der oer. En lykwols wist er net oft dit alhiel bûten har omgean koe. Hja moast it fansels yntiids witte mei it each op it iten en sa, mar dat wie moarnier eardernôch. En bûtendat, hy wie it fêst fan doel, dat wat sin soe it hawwe en begjin der oer? Dat hja praten gewoan oer dingen fan neat, it waar en dat er in goede reis hân hie en dat it slim drok wie yn 'e stêd. Suver as hie der neat tusken harren west. No gjin spul wer meitsje, tocht er, it kin moarnier noch genôch.

Mar doe't er klear wie mei it iten en him achteroer jaan woe yn 'e stoel, begûn se der sels oer.

‘Hoe komt it no moarn?’

‘Moarn? Wy kinne dien moarn! Sei ik dat net?’

‘Ik bedoel, hoe komt it mei de ûngetiders?’

‘Dy geane moarn fuort!’ Hy seach har net rjocht oan, mar syn lûd wie wissernôch.

‘Ik wist der neat fan,’ sei se ferwitend.

‘Ik sis it ommers.’ Hy makke in beweging om oerein. ‘Ik hie it sizze sillen, datste der rekken op meitsje koest mei it ynrieden.’

‘Mar ik miende... hiene wy se net foar fiif wike fêst?’

‘Dêr hat al praat fan west, mar ik hie har al oansein dat ik sa net woe.’

‘Soa al... Dan it it wat oars fansels.’

‘Leaust my net?’

Hja seach him oan twivelich, hifkjend.

‘Hoenear ha jim it der oer hân?’

Holwerda krige in fjoerreade kleur. Dit wie it twadde ferhoar hjoed. Krekt deselde fraach dy't Teake him ek dien hie. Hja liken him net botte heech te hawwen, frjemd net en syn eigen wiif likemin.

‘Fuortdaliks de earste moarn al!’

‘Wat seine se der fan?’

Hy riisde oerein. Sa liet er him it eksamen net ôfnimme. Wat wisten froulju fan soks! In wike dat folk om 'e tafel, in wike dy beide Kukens om jin hinne en dan noch in grou lean tajaan! En al koe er se fergees hâlde, dan noch net! Mei de kruk fan 'e doar yn 'e hân sei er: ‘Wat soene se der folle fan sizze?’

‘Ik hoopje net dat der spul fan komt,’ suchte se.

Holwerda sloech de doar ticht! Spul! Hoe soe der spul fan komme? En wylst er troch de foarste gong nei de opkeamer rûn, seach er him sels wer sitten yn it spoar: de ferhearde koppen fan de oare boeren en Teake Winia dy't mei in earmswaai de pet ôfnaam. ‘De pet ôf, mannen, foar Haitze Holwerda!’ - Mar dat wiene manlju, boeren lyk as hysels, dy koene der ynkomme. It wie mis en bepraat sok ding mei froulju.

By de opkeamerstafel, it boekje en it jildkistke foar him, siet er in skoft stil. Hoefolle freden hie er hjir it molkjild al net opburgen, hoe faak nei de ûngetiid it jild al net foar de Grinslanners reelein? Nea hiene se fan te foaren oer jild praat, dat gie op goed betrouwen, hy joech wat dat jiers de tiid sei en nea hiene se der in wurd ferskeel oer hân. En no betelle er in grou lean, mear as er earst fan doel west hie en mear as de Grinslanners ea bard hiene - en no sa! Mar dy tiden wiene oer; it folk wie langer nea tefreden. En hoe soe it ek kinne, mei sosialisten en sok folk yn 'e Keamer? Der wie gjin aardichheid mear oan it buorkjen!...Hy koe it fansels moarnier ek wol útelkoar rekkenje...

Mar dat wie doch te gek. Beret die er it boekje iepen. By it droege risseljen fan papier en de goede klang fan sulver glied alle twivel fan him ôf. Mei wisse hantgrepen telde er it jild út, foar elk syn part: de trije Bilkerts, it wykjild foar Tsjerk en in mannich gûnen foar de jonge. In lyts kaptaal wie it meiïnoar. Hy hie net boppe syn taks gean moatten...Mar dit wie no ienris tasein; dit moast betelle wurde.

Letter de oerdeis brocht er it folk de thee op it lân. It soe de lêste kear wêze: moarnmiddei koen se earder dien. No't it hast sa fier wie en alles regele, wie er har suver net gram mear, sels Hindrik

Kuken koe er freonlik groetsje. Noch ien jûn, ien nacht, ien moarntiid! Der wie neat fergetten, mar men mocht net altyd lilk bliuwe.

Hja sieten op 'e ein fan 'e eker yn it smelle skaad fan 'e weinen. Holwerda dielde it iten om en geat yn út 'e wide, reade tsjettel. De manlju dronken it iene kopfol nei it oare; it swit brûsde út alle poaren, it stie har yn kobben op 'e foarholle, it dripte har op 'e hannen. Hja sloegen it gjin acht. De hiele middei yn 'e stekkende sinne hiene se har mijd mei drinken, no mei de waarme thee, koe it lije.

Holwerda seach de ekers oer. ‘Jim hawwe net stilsitten fan 'e moarn, liket my ta.’ Mei de mûle fol grommelen se wat oer dizze ûnferwachte lof. Hindrik Kuken foel yn in brede berekken: safolle ekers, safolle reakken noch, dat waard safolle weiden; dan koene se moarnoerdei ien en twaën klear. Dat kaam moai út, dan wiene se ek wer ris in sneon yntiids thús. Alhoewol hja soene alhielendal rinne moatte, de tram dat kaam net út.

De boer sette de lege tsjettel fuort.

‘As jim woene,’ se er glimkjend, ‘koene jim faaks ride.’

De manlju seagen him ferheard oan.

‘De lêste trije weiden hoege net leech, dy soe Jabik hawwe. Dat as jim der gjin beswier tsjin ha... dy moatte dochs nei St. Anne ta. En it sparre jimme in loop út.’

Hja namen ryklik tiid om der oer te tinken.

‘En ik koe jim fansels wat fergoedzje om ris oan ûnderweis. It is foar de hynders ek te fier yn ien kear. Mar as jim leaver net wolle, ik kin it jim net oplizze, fansels...’

‘Ik weet niet,’ begûn Hindrik, ‘maar at wy se lege motte...’

‘Dat is foar Jabik fansels. En dy komt hjir moandei dochs; dat dan kin er de hynders en weinen meinimme.’

Hindrik seach syn beide maten oan.

‘Dan gaat 't maar an,’ sei er. ‘En dat ansteken...twee peerden en drie wagens waar de bedoeling?... 't Is allegaar droog en skoan, maar fan Marsum na Beetgummoln dat is 'n min

eand... wy sille om 'e peerden wel twee keer ansteke motte... Maar dat sil de boer wel make, dat fertrouwe wy wel!’

Holwerda riisde oerein. Dat wie dus foarinoar. En twaris oan! Hy wie net min, dy Hindrik Kuken. Sa net, it ried net noflik op it lange ein, foaroer op it foarkret. En hy koe it fansels op Jabik ferhelje!

En wylst er nei hûs ta trape, de lege tsjettel yn 'e iene en de koer mei koppen yn 'e oare hân, hie er syn moed wol. Dy Bilkerts, as men se wat behindich oankaam, wiene noch net sa ûnskiklik. Hy soe it wol mei har roaie moarn!

9

Dy jûns doe't de oaren te melken wiene, swilen de ûngetiders trijerisom de lêste hoeke byinoar. Suver noflik kaam har dat oan, sa'n skoft allinne mei eigen: gjin frjemd der by en gjin boer dy't har oanienwei op 'e hannen seach. Net dat hja dêrom sloerden mei it wurk: it soe nammers har eare te nei west ha en bûtendat, wat sin hie it sa'n lêste jûn? Wat hjoed dien koe hoegde moarn net mear en hja woene de sneonoerdeis graach sa gau as it koe fuort. As men trije sneonen oanien tsien en alven thús kommen is en trije sneinen wit-hoe ier wer ôfset, dan hat men op it lêst langst nei in âlderwetske sneontejûn yn St. Anne. In skoftsje rêstich thús om te bekommen fan 'e reis, wat ite en dan in slach de buorren op en del, in koart en smout petear op 'e Hoek, in boadskip: wat tabak en in sneinske sigaar en dan wer op hûs yn! In rêstige jûn, de lampe noch efkes op, gjin haast om út 'e wei en de snein yn it foarútsjoch...

Dêr moasten se no dan noch mar ris foar switte! Dat hja smieten in stik klean ekstra út en spuiden yn 'e hannen. Dizze hoeke wie dochs dreger as it earst like: as it byinoar soe ear't de melkers wer opsetten kamen, moast der faasje achter. De sinne stie noch heech oan 'e loft dizze lange simmerdagen en der roerde gjin

wyn. In set skrepten se swijend troch. Dit kaam der op oan, mar sa'n lêste jûn telden se wat ûngemak net. Moarn om dizze tiid, as alles goed wie, sieten se al thús.

Hja rekken te praat oer de reis en dat se no ridende thús koene. It wie fansels gau sa goed as trije oeren rinne, mar men koe jin nofliker wize fan reizgjen yntinke as fan Blessum nei St. Anne op in haaiwein. In lange sit soe it wurde en fansels meast stapfoets.

‘Ik had liever lopen,’ sei Ytsen, ‘maar wy konnen 't niet best waigere.’

Hindrik swile troch en sei neat, mar it wie him oan te sjen dat er yn prakkesaasjes wie.

‘Wat saistou d'r fan?’ sei Beert.

‘Ik docht bij mysels, 't sil ôns leste rais wel worre.’

‘Dochste?’

‘Ik staan 't niet recht; 't blyft my allegaar te stil. Je hore de oud man niet over nije week...’

‘Dan beure wy mornoverdâg geld,’ sei Ytsen. As er har ôfkeapje woe de lêste wike en it like der wat op, dan wie it him bêst. As it wat slagje woe, koene se thús nije wike fuort wer oan it wurk komme, dat dan koe it in bytsje lije. En hy hie sa skjin syn nocht fan dizze kontrei hjir, fan dit bloedich bodzjen ta de lette jûn út en fan dizze âld greidboer.

‘Geld,’ sei Hindrik, ‘ja, maar 't is my niet 't selde hoefeul!’ Hy swile mei koarte driftige halen. In wike hiene se noch rjocht op, dat wie njoggen gûne de man en dan de kost noch. Dat koene se har sa mar net ûntsette litte! It kaam har ta. As er har net wer ha woe de oare wyks, dat moast hy witte, mar dan moast er yn 'e bûse taaste, Haitze Holwerda.

‘Hoe woustou dan?’

‘Ik weet 't niet. 't Kin fansels metfâle, maar ik dink niet dat-y ôns nije week nag hè wil. At ik myn sin sê, dan wil-y ôns mornan-e-dâg wel slite! En dan motte wy wete wat wy krekt wille.’

Der foel in stilte. De harken, yn ienselde slach en ritme, skearden

oer de stoppel.

‘Wij motte metnander staan!’

‘Ja,’ miende Beert, ‘die negen gulden fansels. Maar de kost d'r over hine, ik weet niet.’ It wie billik fansels, hy hie har sa wûn, mar as er dat no perfoarst net woe? Hoe moasten se dan? Tocht Hindrik dat hja it opnimme koene tsjin in boer, ien dy't it oan gjin jild stie en dy't de macht hie? It hea wie binnen, de boer wie yn hâldershân, as it der op oan kaam.

‘Ik hew d'r over nadocht,’ sei Hindrik, ‘at 't jimme goed is en hij wil niet meer as negen gulden gé, dan likent 't mij toe, motte wy die fergoeding foar de kost fâle late...’

‘Wat dinkstou, Ytsen?’

‘'t Is mij goed. Maar at ik hem goed skoaten hew, dan krije wy die negen gulden ok niet...’

‘Dat sou deur alles hine weze!’ rôp Beert.

En lykwols, as hja alles neigyngen, dan wie hy der neat te goed ta! Yn in broeisk swijen swilen se troch. It swit biet har yn it gesicht.

‘At-y dat perbeert,’ sei Hindrik driigjend, ‘dan is-y nag niet fan ôns ôf.’

Op 'e reed kamen de oaren oantraapjen. Hja setten wer ta. Dit stik wie dêrmei klear.

En jitris sei Hindrik: ‘Wy motte metnander staan, mannen!’

‘Fansels,’ sei Beert. Ytsen knikte.

‘Dou motst 't woord maar doen, at 't soa feer komt.’

‘Dat komt klaar,’ glimke Hindrik.

Doe smieten se it ark del en gyngen de manlju yn 'e mjitte. Nei sa'n skoft fûleindich skreppen hiene se sin oan 'e kofje.

De jûn wie sûnder dau noch kuolte, de koarte nacht stil en broeisk. Yn it noarden waard it ljocht mar amper alhiel wei. Yn it suden stie in smelle donkere bank boppe de kym en flimere de hiele nacht troch de wjerljocht.

De oare moarns wie it deastil en noch soelder. De sinne stiek; hjittens woech oer de mêde lannen.

Yn it suden, boppe de kym, stiene tongerkoppen, lyts noch en tige fier ôf, mar driigjend fan foarm en kleur. Stadich ferglieden de oeren en stadich, troch it easten, tynde dat front fan koppen...

Doe't hja de lêste weiden yn 'e skuorre rieden, gyng de sinne beskûl achter in tin flues fan wolken. Boppe Hilaard en Boksum sette de loft oan.

‘Wy krije swier waar!’ sei Holwerda.

Hindrik Kuken skôge de loft, lang en mei sin. Soe er it no wer better witte? De boer snúfde ferachtlik. Mar dizze kear wiene se it dan dochs iens.

‘D'r komt wat opsetten! En deuze keer lope wy niet frij!’


Vorige Volgende