De sûnde fan Haitze Holwerda

[p. 29]

III Earste Dei

1

Yn 'e five, in lang en smel stik lân tusken de spoardyk en Makkinga's finne, skrepten se dat skealik moarnsskoft oan 'e ein, de boer mei de jonge Geale op 'e foarste eker en de manlju meielkoar op 'e oare ein. De tiid woe wol wer om, tocht Holwerda, de klok soe dêrmei tolve slaan. Sa wie it no altyd: as men aardich op gleed wie en men hie de slach wer te pakken, dan koe men it ark der mar wer hinne smite. En hjoed dôch! In goed oere, net ienris folút oardeheal, it wie it neamen net wurdich. Hoewol, nei't it earst like hie fan 'e moarn, wie it him net ôffallen, der wie mear dien as er tocht hie. De ûngetiders ek, dat hie minder kinnen. Fansels wie it mar in begjin, hoe't it op 'en doer gean soe, dat moast men ôfwachtsje, mar wat er der no fan sjoen hie, dat wiisde net sa min. Hja wiene lang en licht, de Kukens teminsten, mar in linige slach hiene se oer har, sawat behindich, as hiene se gjin wurk fan it wurk. ‘Redsum’ hie Jabik sein en it like der op dat er, yn dit stik, gelyk krije soe. Sa goed as er sjoen hie koene se it tsjin Sytse hâlde en dat wie in bêste feint.

Tsjerk hie der wol oan dat er lyk hâlde koe mei dy jonge mannen; de lêste tiden waard er der dôch net better op. Sa giet dat nammers: men wurdt in dei âlder en dan slite de skerpste puntsjes der wat ôf. Hy hie oant no ta it folle pûn fertsjinne, dat koe al net mear, neffens rjocht, mar soks wie altyd wat min sizzen. Mar in oar jier soe der wat op fûn wurde moatte.

Der sloech earne in klok, Deinum of Blessum. ‘Tolf oere,’ sei de jonge nêst him.

‘Dy klok giet yn it foar, Boksum moat earst slein ha!’ En lyk as moast it fan dizze stellene menuten komme, sette er nochris mei

[p. 30]

faasje út ein. De jonge stinde; hy moast alles der achter sette om by te bliuwen. De earmen diene him sear, it swit rûn him yn 'e eagen en de fingers hie er gjin gefoel mear yn, mar hy liet it net sitte. It koe no net lang mear duorje. Dy klok fan Boksum gie altyd yn it wyld. En oars rekkene de boer steefêst mei Deinum! Der sloech wer in klok. No moasten se nei hûs! En ynienen, as hiene se opinoar wachte, letten se alle trije, de klokken fan Deinum en Blessum en Boksum en it wie krekt as spile dy fan Hilaard der noch tuskentroch. ‘De klok...,’ sei er, mar de boer hie de harke al omheech nei de manlju.

‘Wy hâlde op, it is al wer tiid.’ By de spoardyk swaaide de grutfeint de harke, mar as telden se tiid noch teken, sa hurd skrepten se troch. ‘Hja meitsje de eker dien,’ ornearre de boer ‘it is mar in eintsje mear.’

De jonge suchte. Hy hie de harke al falle litten en bûgde om him wer op te krijen. Mei de hân oan 'e rêch kaam er oerein. Achter him grommele de boer: ‘Lit mar. Do hast fan 'e moarn genôch dien. Wachtsje mar op 'e manlju; ik gean foarút.’ De jonge seach him ferheard oan. Wat skeelde de boer? En tagelyk liet er him falle yn it gers tusken de sweeën; plat op 'e rêch lei er, de earmen yn in krús. De koarte stoppels pjokten him troch de tinne klean, it iene swee, dat noch net keard wie, fielde waarm fan 'e sinne, it oare wie koel oan syn klamme hân. Hy die de eagen ticht foar it felle sinneljocht. Alle lea wiene him pynlik, mar it lei hjir bêst. Om him bleauwen se mar in fiks skoft wei, de manlju; sin oan iten hie er dochs net. Dit wie de earste moarn, it moast noch wenne, mar dat kaam wol en de boer hie sjoen hoe't er syn bêst dien hie. Hy glimke grutsk: dit wurk wie er treast; nei sa'n ûngetiid hoegde Sytse him net mear te pleagjen. In ljurk begûn boppe him te sjongen. Hy seach der nei tusken de fingers troch, mar koe him net gewaar wurde sa, it wie te ljocht... te ljocht. De boer wie dochs sa min net as de minsken ha woene; wol stûf, mar hy seach wol wa't syn bêst die!

En wilens, mei syn wenstige, flugge stap, sette Haitze Holwerda

[p. 31]

nei hûs ta, de finne troch, de dyk lâns, de reed del, lichter fan herten as er dizze hiele moarn west hie. Fan 'e middei soene se in haal dwaan. En as dit moaie waar wat oanhâlde mocht... Yn it waskhok, dêr't er it kâlde wetter oer de hjitte hannen rinne liet, kaam de boerinne op him ta.

‘Hoe bin jim sa let? Wêr bin de manlju?’

‘It kaam sa út.’ Mear útlis koe er der ûnmooglik fan jaan; yn 'e ûngetiid kin alles net krekt op oere en tiid. ‘Hja binne hjir oan ta.’ Troch de skodoar gie er nei it bûthús, dêr't de lange smelle tafel ree stie. In pear kear trape er de bûthúsreed op en del; it wie hjir suver skymrich, mar it Ijocht fan 'e simmermiddei stie foar de rûne kowefinsters. By de tafel bleau er stean en telde de bûnte itenspannen. Mei syn njoggenen om 'e tafel, in hiele rûnte. De frou en hy koene elk oan in ein, har eigen folk pan 'e iene lange side, de ûngetiders oan 'e oare. Geale moast dan mar wat by in hoeke earne, sa'n jonge dat kaam net sa krekt.

Dochs frjemd wie it, dat de Grinslanners hjir no aanstûns net oanskikke soene mar dy trije Bilkerts... Bilkerts, hie er wol ris sizzen heard, koene omraak ite. It soe wol wat tafalle, mooglik wie it mar in praatsje en as it al sa wie, hja moasten har bâst mar dwaan. Dy't by him yn it wurk wie en syn plicht die, dy gunde er in goed miel iten. Hy mocht dan by de bûtenwacht foar kloek gean - safolle hie er wol fernommen! - en dat er it folk neiried, mar by syn tafel wie nea in arbeider te koart kommen. Fan datoangeande hie Baerda-Hûs in namme op te hâlden en de boerinne wie der grut op.

Hja koene der no oars ek wêze. En dêrmei hearde er de doar en stimmen: Tsjerk syn wis en bedaard praten en mank it rêde Bildts fan 'e Kukens it ‘mi’ en ‘di’ fan 'e Wâldman Sytse. It wie Babel yn it lyts hjirre. Fiif wike soe it om sa te sizzen jins eigen hûs net wêze. Mar dat moast men sa hawwe yn 'e ûngetiid, it gie op it lêst om 'e risping, om 'e goede frucht fan it lân. Dêr kamen se oan. Hy naam syn plak oan 'e ein fan 'e tafel yn. Achter elkoar kamen se troch de doar, de arbeider foarop, as

[p. 32]

immen dy't de âldste rjochten hie, en alhiel achteraan, in bedêsten glim op syn skeinsprutich gesicht, de jonge Geale. De boer wiisde elk syn plak, koart en sûnder folle wurden; de froulju droegen de beide pannen mei potstro op. In skoandere rook fan moalkost en spekfet gyng oer de tafel; de wazem wâle om 'e lege balken. De beide Kukens hiene in blide glim en in ferhearlike glâns yn 'e eagen; de jonge Tulner seach wat ûnwennich it lange bûthús del.

‘Sille wy mar?’ frege de boer. Ytsen taaste nei de panne. En tagelyk krige er in fjoerreade kleur: hja sieten allegearre mei de hannen gear en de eagen ticht en de boer die in gebed. Fansels, tocht er, hja wiene fyn hjirre en dan diene se dat by tafel. Hy heakke de hannen sawat frjemd om 'e knibbel en seach mei grutte eagen oer de tafel nei Holwerda; mei de eagen ticht, de holle foaroer, de hannen gear op it tafelblêd, like dy mylder, oannimliker as oars. Hy hearde amper wat er sei, de wurden giene him foarby, de sin ûntkaam him: thús diene se der alhiel net oan en it wie lange tiden lyn dat er op in reinige snein-oerdei in foet yn in tsjerke set hie. En lykwols fielde er in soarte fan respekt, in lichte ferheardens dat men, boer, dochs sokke wurden fûn. Hy hie syn eagen net fan 'e boer ôf en, frjemd oan sok in seremoanje en frjemder noch oan it steatlik Hollânsk út sok in mûle en oan dizze besûndere styl, fielde er net as de oaren de ein oankommen en kaam it ‘amen’ him alhiel ûnferwacht oer. Hy seach yn 'e grize eagen fan 'e boer en sloech sines del. Wylst er mei leppel en foarke tyspele eange er in fraach en betocht er him op in skiklik andert.

Mar Haitze Holwerda, lyk as syn wenst wie, sei oars net as: ‘Yt smaaklik.’ Yn syn mûle, sa fuort nei it bidden, hearde it as in wijde formule en Ytsen grommele sokssawat fan ‘Ok soa.’ De oaren seine neat, allinne Hindrik Kuken rôp in lûd en moedich: ‘Fan 't selde, boer.’

Doe taasten se ta; de trije ûngetiders skepten nei elkoar en út deselde panne: in machtige klute leine se foar har en mei de

[p. 33]

rûne leppel, dêr't it fet ôfdripte, draaiden se der in igale, djippe kûle yn. Hja mijden fet noch sjerp en joegen hjar swijend oan dit goede miel. Sels Hindrik fûn mar inkeld tiid ta in goedmienend wurd en in koart skoft wie it stil as yn in tsjerke. En jimmer wie der deselde lichte rook fan iten en swittende minsken en de tinne, weagjende walm om njoggen bûgde hollen.

De Bilkerts wiene suver tagelyk en foar alle oaren klear. ‘Jim binne sa gau noch net sêd wol?’ trune de boerinne, ‘der is genôch.’ Hja naam it deksel fan 'e panne. ‘Ja,’ sei Hindrik, ‘'t falt der al best in.’ En alle trije skepten se nochris yn, in panfol mei in kop der op, benammen net minder as de earste kear.

Holwerda seach der mei in skean each nei. Wêr yn 'e goedichheid moasten se it bringe en wannear rekken se sa wer by de tafel wei? It wie ûnbidich. En wylst er de lêste happen der troch skode, moast er iderkear wer nei har sjen. De arbeider en de feint namen ek nochris, in fatsoenlik hapke, dêr't gjin kûle mear yn hoegde. It wie ek neat om wat iten, der moast wat yn, sil men it in lange dei úthâlde en dan as jong minske, mar dit wie op it ûnfatsoenlike om-en-ôf. Hy sels wie ree en bliid ta, dat er it op hie. Lyk as syn heit earen, hie er nea gjin grut iter west; altyd sûn en it smakke him skoan as er it alteast net te drok hân hie, mar hy hâlde him by de mjitte. Men libbe op it lêst net om te iten, mar men iet om te libjen. Mar der wiene no ienris minsken dy't nea sêd koene en dêr alles foar oer hiene. De boerinne hie in âldomke yn 'e stêd, dy libbe stil, in bêst âld man, hy soe gjinien in strie yn 'e wei lizze, mar dy hie ek suver oars gjin prakkesaasjes as oer iten en drinken. Nearne koe er ek better oer prate. Allinne om dy spek- en fleispraatsjes hie er der in hekel oan om der hinne. Mar âlde Anders-om hie dan teminsten de tiid oan himsels en hy iet fan syn eigen. Sa stûf as mei dizze ûngetiders hie er it noch net meimakke. Nea hie er minsken sa hurd iten sjoen.

Hja rôlen de happen potstro yn 'e kûle om, dat de sjerp en it fet der ôfdripten en dan gie it nei binnen en suver sûnder kôgjen

[p. 34]

troch it kielsgat. Hy woe har net oanienwei op 'e hannen sjen en lykwols koe er it net litte.

De oaren wiene no allegearre klear op Geale nei, dy't gjin potstro mocht en mei lange tosken iet. ‘Jonge,’ fitere de boer ‘do moatst ite! Krij dan wat sjerp, dan glydt it der better troch.’ Der wie in koart set stilte, mei alle eagen op him iet de jonge hurder, mar noch foar't er de lêste hap der troch moarde hie, wiene de ûngetiders ree en leine de leppel del.

De boerinne helle de panne oan. ‘Der hie mear west,’ glimke se. ‘Jim binne wol goed sêd tink?’ Doe't hja it deksel der oplizze soe sei Hindrik Kuken: ‘Ja, frou, 't het my best smaakt... wat saise, Beert, 'n klain happy foor 't ôfwinnen?’ Beert knikte en sette him der jitris nei. ‘Nou't de frou 't sait, kinne wy 't slim ôfslaan, maar 't kin gyn dik stik meer worre.’

De boer besaude him. Dat de boerinne net wizer wie! Mar hjir koe ek nimmen foar, it wie ûnfoech. En soks hie men no yn jins hûs, oan jins eigen tafel en men koe der neat fan sizze! En wilens seach er stiif nei de grutfeint oan 'e oare side fan 'e tafel: dy hie gjin each fan 'e Bilkerts ôf en gnyske sa wat te-mûk. Hy koe it bêst yn 'e holle krije, Sytse, en sis der wat fan, mar hy woe út-noch-yn gjin spul hawwe ûnder it folk. It wie sa al moaiernôch. Moast it jin net oan grize, sok iten? It swit stie har yn kobben op 'e foarholle. En krekt doe't de boer mei in skean each nei him seach foel der in drip op Hindrik syn foarkfol.

‘Brij,’ rôp er lûd, ‘it is al let.’ Hja koene de hiele middei net op dy twa wachtsje. En doe't hja allegearre al oer de gleone brij sieten te pûsten, rekken de Kukens klear en strieken mei de kromme finger de panne út. Hja hâlden oan om brij.

‘It is gleon,’ warskôge frou Holwerda, ‘baarn jim net.’

‘Wy sille fersichtig-an,’ sei Beert. Mar likegoed wiene se it earst fan allegearre klear en skikten achterút. Allinne Ytsen Tulner naam noch in behindich sleeffol nei.

‘De Bibel,’ wonk Holwerda en de faam lange him it Boek oan, dat ree lei op 'e stâl. Ytsen iet der tsjin oan om foartiid ree te

[p. 35]

wêzen; de boer blêde mar oan en wei. En sa mar ynienen begûn er. ‘Een psalm, een lied voor den opperzangmeester...’ De jonge Tulner, de leppel dwers yn 'e fûst, bleau dea-stil sitten en stoarre nei it stealtsje brij foar him. ‘... Jo kinne wol dien meit-sje...’ En suver sûnder oergong foel er wer yn it steatlik Hollânsk fan it wijde Boek. Ytsen iet behindich, sûnder lûd en doe't er de leppel dellein hie, spande er him ta harkjen. ‘... tot in eeuwigheid.’ It wie út.

By it tankjen siet er mei de holle djip foardel, de brune fingers frjemd yn 'e tiis op it blau-hokje tafelkleed. It ‘amen’ klonk lûd en hol tusken de stiennen flier en de lege souder.

In telmannich sieten se rjocht om te bekommen. Der wie tiid om de piip te stopjen en de brân der yn te stekken, doe riisde de boer oerein.

‘Dat sit d'r weer toe,’ sei Hindrik Kuken en mei de kile los oer it spande liif sette er earst ta de doar út.

3

Dy jûns nei melken seach de boer tige út 'e flecht it bûtenst blêd fan 'e krante troch en geat himsels in kop kofje yn. De froulju wiene der net en hy woe de skoandere jûn net yn 'e hûs fersitte. Dat de boerinne, doe't hja lang-om-let oan sitten ta wie, fûn de stoel leech en in stik koeke ûnder de kranten beflapt. Men soe sizze, wêrom joech sa'n man him no net del, der wie suver neat mear te ferstriken en hy hie de hiele middei al mei yn it spier west. Dêr rûn er foar it finster lans, mar gjin noed dat er har seach. Hja sette op it rút ta en kloppe: ‘Haitze, kofje!’ Hy hearde it net ienris. It wie ek sa goed sa kwea, dan koe er har alteast ûnder kofjedrinken net fiterje en driuwe.

Mar op dit pas hie Haitze Holwerda gjin driuwen yn it sin: dizze oere tusken melken en iterstiid, it iennichst stil skoft fan in lange, beweechlike dei wie der him te goed ta. It soe gauwernôch

[p. 36]

om wêze. It hie oars syn doel west om nei melken nochris nei it lân, mar dêr hie er him ek wer ôfset: it wie net perfoarst nedich en sa'n earste dei fielde men de lea. Hy wie bliid dat er thús bleaun wie.

It die jin goed hjir te stean, de earmen op it jisterstek, de foet op 'e ûnderste planke, de rêch yn in noflike bocht en te witten dat it wurk lykwols fuortgong hie. Dit wie nammers it moaiste skoft fan 'e dei, it wurk dat foar him opkaam dien en de manlju noch net thús.

Hy koe se krekt sjen hjirwei. De oare kant oer, en tichterby, leine de mieren de achte om; twa smelle behindige figueren yn baitsje en ûnderbroek. It wie suver in lust en sjoch der nei, sa'n wisse linige slach hiene dy keardels oer har. Allebeide wiene it ek Bilkerts, earne by Froubuorren om wei: in oar slach like him ta, as de Kukens en hja praten hast sa bryk net. En lykwols wie er bliid dat er dy alteast dit jier net op 'e kost hie: trije Bilkerts wie te-wille genôch op in stuit.

Hy draaide him om en trape stadich it hiem del nei it hôf. Sok in jûn as dizze mocht er graach de paden ris lâns kuierje en tusken de fruchtbeammen troch nei de hege wylgemantel by de opfeart. Suver gjin minske wie hjir te sjen, oars neat as de wide bûnte greiden mei pleatsen en huzen yn 'e fierte en tichte by it fee dat weide foar de nacht. Yn it lange gers by de wâl lei in keal oan it tou, in jonge bolle, dy't er mooglik oansette soe. It bist kaam rimpen op him ta en sobbe op syn fïngers. It lette ljocht fan 'e sinne blonk op syn glêde hûd; beammen en de ljochte loft spegelen yn syn rûne eagen. Holwerda liet it bist gewurde en ferweegde net. Fan aard ienkennich en yn 'e omgong net botte oannimlik, hie er lykwols mei bisten op. Hjir yn syn eigen hôf, it fee om him hinne en dit bist deun by him, koe Haitze Holwerda de tiid ferjitte. Alles glied by him del, de soar-gen en drokten fan 'e dei, beweech fan minsken en de driften fan it wurk.

It keal begûn op in punt fan 'e kile te sobjen. Hy treau it bist

[p. 37]

fuort en trape fierder; salang't it tou bod joech rûn it him achternei. Doe bleau it stean en seach him nei; de lange tonge krolle út 'e bek en yn 'e wide noasters.

De boer rûn de paden wer del op 'e hege finsters fan 'e foarein ta. It waar joech him al wûnder moai oan op moarn. De wyn wie alhiel lizzen gien; de blêden fan 'e apelbeammen roerden net mear. It wie suver soel en dochs net near. It mocht him net tinke dat de ûngetiid ea sa moai ynset wie; mei sok skoander waar en, nei't him talike, sa fêst.

En sa mar ynienen, sûnder hokfoar oanlieding, kaam de twivel fan dy moarns wer yn him omheech. Hoe moast it komme mei de ûngetiid, hoe moast er mei dy Bilkerts oan? As it waar sa bleau en it wurk woe sa goed fan 'e hân as hjoed dan koene se yn fjouwer wike klear. Hy wist net, mar it lei him by as soe er noch spul krije mei dat folk. En hy hearde de stim fan Hindrik Kuken wer, deun by syn ear - dat sêft en lykwols sa haatlik lûd: ‘De boer mot 't nou daliks sê; wy make d'r reken op.’ Hy hie ja noch nee sein, mar wie it dêr goed mei? Hy soe der net mear foar wei kinne. Hie er der oer prate moatten, de moarns, en sis hoe en wat? It hie faaks better west, mar dy fint mei syn healwiis geëamel... Nee, hy liet him de wetten net stelle fan sok arbeidersfolk. Hy wie op it lêst in Holwerda! De boer moast baas bliuwe; as men dêr net oan fêst hâlde, wêr wie de ein dan! ‘De boer mot 't sê.’ Wis, mar oars as dy Bilkert it miende. Der moat gesach wêze; de boer moat by einbeslút sizze hoe't it sil. Mar it kaam faaks sa fier net ienris. It soe al besûnder meiwierje moatte en om ien of twa dagen koe men gjin spul meitsje...

Mei in soarte fan tsjinsin rûn er om hûs hinne: dit stille skoft wie wer om. By de hutte galme de stim fan 'e faam Tryntsje: ‘O frou, dêr komme se al oan!’ En nochris, mei in úthaal: ‘Ja, by de dykshikke frou!’ De tiid like har wer ûntkommen te wêzen. Lyk as himsels ek, hjir yn it tún, mar hy wie op it lêst syn eigen baas.

Hja wiene no op 'e reed en hiene de stap der fiks ûnder. Dy

[p. 38]

Bilkerts soene wol wer honger ha! Sels hie er gjin sin oan iten dat makke. Ungewoante faaks, mar hoe soe it jin ek goed smeitsje mei syn njoggenen om 'e tafel! Hy koe der net by dat guon minsken allinne mar ite koene as hja machtich om 'e dis sieten; it smakke him nea better as freed-te-oerdeis, as er allinne iet. Mar it wie tiid en men kin no ienris net alhiel foarby.

Op 'e Deinumerdyk rattelen weinen en oan alle kanten oer it fjild setten manlju op hûs ta. De dei wie wer om. Alle lofsangen nimme in ein, lyk as it sechje is.

Yn 'e keuken, yn syn eigen stoel by it finster, siet it dochs wer noflik. Men koe skoan fernimme dat men sa'n hiele dei yn 'e wapens west hie. ‘Is alles klear? De manlju binne hjir oan ta!’ De boerinne rattele mei leppels en foarken.

‘Ik skrep al sa hurd as ik kin, man; ik haw op it lêst ek mar ien pear hannen.’ Soks krige men dan ek noch te hearren, tocht Holwerda as men yn goedens wat sei.

‘Jim moatte better om 'e tiid tinke,’ sei er stûf. Dêr wiene se al; hy hearde de doar. En de tafel noch net alhiel klear! Yn it wask-hok wie it in trelit fan stimmen en troch alles hinne stinde en krite de pomp. Der kaam wer gjin ein fan dat wetter eazen.

De manlju kamen laitsjende en pratende troch de doar; op har lûdroftich ‘navend boer’, sei er stuf ‘goe-jûn’. Hja sochten plak en wachten. Wylst de froulju út en yn rûnen mei reade, opsette hollen fan 'e haast, sette Hindrik Kuken út ein mei in wiidweidich ferhaal oer in boer, earne by Jelsum, dêr't er in jiermannich ûngetide hie en dy't min oer reinich waar koe; doe't alles ree wie en de froulju al lang en breed by de tafel sieten, hie er noch it heechste wurd. De boer besaude him. Hie dy fint no wierliken nearne gjin erch yn of stiek er har allegearre meiïnoar de gek oan?

‘Ik weet niet at de boer my folge kin soa gau?’

‘Ik haw der gjin acht op slein,’ sei er spotsk, ‘mar as it jo goed is woe ik de hannen wol gear ha.’ De Bilkert glimke. ‘Wel wis boer; ik kin 't aanstôns wel feerder ôfmake.’ En fuort nei it amen,

[p. 39]

wylst er de panne byhâlde, begûn er wer. Der waard jin neat sparre en dat oan jins eigen tafel. Men soe oars sizze sa'n fint soe syn nocht hawwe nei sa'n earste dei, mar dat eamele mar oan ien tried wie. Hoewol de moarns hiene se ek al net folle mear dien as kuierjen!

Mar doe rekken se oan it iten en in skoander skoft wie it stil. Dy fint iet as in wolf, it wie net om oan te sjen, mar salang't er itende wie sei er teminsten neat. De potstro, opbakt dizze reis en mei brune koarsten, smakke as it mooglik wie noch better as de middeis. Sels de jonge, Geale, iet mei mear smaak en sels foel it him ek net ôf. As dy Bilkert him no fierder stil hâlde woe...

Mar doe't it oan 'e brij ta wie, dêr't de boerinne net fan ha soe, rekke se yn petear mei de Kukens oer thús. Hja siet alhiel oan 'e oare ein fan 'e tafel en Tsjerk slobbere nuver yn 'e brij om, mar lykwols koe er it measte ferstean.

‘Dus de Kukens binne beide al troud en Ytsen fêste ferkearing... Ja, hy hat de jierren en dan giet dat sa.’

‘Minke,’ sei er foars, ‘jo moatte brij krije. De hiele lange dei op fuotten...’

‘Ik kin wier neat mear op, Haitze.’ En doe mar wer. Hoe't syn faam hiet? Dat moast hja al nedich witte! En dy Bilkerts praten mar mei: hoe âld it fanke wie, en wêr't se wenne en wat har heit die. Yn syn tiden neamde men soks net by frjemd, of men makke jin der ôf, mar alles koe langer mar. Lyk as syn mem plichte te sizzen: praat dat gjin fel om 't gat hat. Mar de boerinne joech sels ommers oanlieding.

Sadree't it mei skik koe, naam er de Bibel. Ditkear, no't it wurk net mear dreau, lies er by de bledwizer, rêd en sûnder de rjochte oandacht, mar ek sa fersinde er him net ien kear, sa eigen wiene him de swiere sinnen fan 'e Paulus-brieven. En foar't er der rjocht erch yn hie wie er ûnder oan 'e bledside en wie it haadstik út. Wie er sa fier al? Hy koe mei gjin mooglikheid mear bitinke, wat er lêzen hie. It mocht sa net, tocht er, it wie net earbiedich, mar wie it wûnder mei sok selskip om 'e tafel?

[p. 40]

‘Wy sille de hannen gear ha,’ sei er koart. Dan koe elk syn wegen gean en meitsje risselwaasje.

4

Fuortendaliks nei it tankjen brieken se op, allinne de boer joech him noflik achteroer en de grutfeint, sawat behindich op 'e punt fan 'e stoel, seach yn 'e kranten.

De ûngetiders rûnen it bûthús del en stoppen de piip. Nea smakke dy lekkerder as op 'e jûn en nei in dreech miei iten. In wûndere wielde wie dat, nei de lange bannige dei, dit koart en flechtich skoft dat nimmen har stjoere koe. Hja praten bedaard wei, oer it wurk en dat it mar wer skoan smakke hie en dat de boerinne oannimliker like as de boer. En, mei in mannich simpele wurden, hoe't it no thús wêze soe.

By de hynstestâl bleauwen se stean en Hindrik, troch jierren en ûnderfinkig har foarman, skaaide yn 'e harken. ‘Wy sille se éfys 'n merk geve,’ sei er. Syn broer taaste nei de bûse en Ytsen Tulner, hoewol't er grommele dat it moarn wol koe yn 'e boer syn tiid, naam lykwols it mês. Foar it sydfinster, yn it bleke ljocht fan 'e lette jûn, fiken se mei fûle halen de letters yn it hurde hout. De B fan Beert dat wie in genifel, mar hy wie tagelyk mei de oaren klear; Ytsen, mei syn útwrydske namme, koe fansels mei ien letter ta. Doe setten se yn 'e stâl it ark te plak en gyngen foldien bûtendoar. Alle dagen, salang as hja hjir wiene, soene se no ditselde stik ark brûke, dat it alhiel nei har hannen wende en letter, nei jierren faaks, as immen oars it hantearre, soe it noch har merk en namme drage. It wie as namen se mei dizze simpele seremoanje, mei dizze inkelde halen yn in harke-stôk, har part op har fan 'e ûngetiid, as hiene se no earst foargoed diel oan dat grutte wurk fan 'e risping en rjocht op it lean dat der foar stie. Hja kuieren stadich it hiem oer en lieten de eagen weidzje. Neat ûntkaam harren en Hindrik Kuken sei út en troch in wurd ta

[p. 41]

ferdúdliking: der wiene net folle dingen op in boerehiem, it mocht dan in greidboerspleats wêze of ien yn 'e bou, dêr't Hindrik Kuken it hoe-en-wat net fan wist. Allinne de namme Baer-da-Hûs op 'e homeiepeallen wie him mânskernôch. Mei in wiis gesicht bleau er der foar stean. ‘Bé-arda-Huus,’ lies er lûd-op, ‘ik meende dat Jaap 't wat âns noemde.’ Dêr hiene se doe in stadich petear oer wylst hja wer op 'e skuorre ta stoepen.

It tek stie hoekich en heech foar de loft, mei de hannen koene se de lege, goaten rikke. Dêr soene se dus aanstûns ûnder sliepe, ûnder dy machtige kape, dy't de himel boppe en ûnder hast de ierde rekke. Foar it keukenfinster bleauwen Beert en Ytsen stean, yn bestân om werom; de boer siet foar it finster en seach nei har. Mar Hindrik Kuken, mei in moedich glimke, fierde it stekje iepen en liet har foargean nei it hôf.

‘Wy lope 'n slag om huus hine,’ ornearre er, ‘wy motte wete wer't wy te lânde kommen binne.’ En hy late har de bochtsjende paden lâns tusken de apelbeammen troch nei de wâl. Oan 'e oare kant de opfeart, ticht by elkoar leine de kij, allinne ien rûn te weidzjen mei rimpene fûle halen, as hie er de lange dei der gjin tiid ta hân. Oer de greiden, omfierrens, begûn dat wûnder fan 'e simmerjûn: de dauwe; om 'e pleatsen leine fine, tinne streken; tichterby seach men it noch net, mar it gers yn it hôf wie damp en dûnker.

Hja bleauwen in set by de mantel stean. Mar inkeld foel der in stadich wurd; it wie as gie de stille skientme har nei fan dizze frjemde kontrei. Doe't hja fierder rûnen seagen se de boer stean foar de opkeamersfinsters; gjin ien hie him rinnen heard en hy stie dêr, stil en behindich foar de mânske foarein, as hie er de hiele jûn der net wei west.

‘Wat wil dy ouwe strúnner?’ mompele Ytsen. Hindrik Kuken stiek in hân omheech. ‘Navend boer!’ Hy waard stil wei om 'e hoeke fan it hûs.

‘Ik had dat mantsy drekt al skoaten, fanoffen, doe't-y der op 'e mis te mierken ston met dat ding foor 't hood.’

[p. 42]

Doe trapen se bedaard-wei fierder op it smelle brechje ta dat heech en rûn oer de opfeart spande en gyngen op 'e leuning sitten. In wylgebeam hong skean oer it wetter hinne en roerde har hollen en skouders mei it sulver fan syn blêd. It wie hjir suver tsjuster.

Oer de greiden waard de dauwe hurd tichter-oan en dwêste de kleuren fan 'e dei; de bisten leine der amperoan yn ferdronken. Huzen en pleatsen liken op in wûndere wize los fan 'e ierde. Yn 'e sleatten, oan alle kanten, begûnen de kikkerts har jûnlof, de loft trille der fan en lykwols steurde it de stilte amper. Der wie in rook fan wyljend gers. Earne by Boksum yn in hûs oan 'e dyk glommen de ljochten oan.

Rêde stappen mealden troch it grint by de foarein en hâlden hookstrooks op. Dat moast de boer wêze, mar hja seagen him net. Holwerda brimde. Soe dat folk nea op bêd? It wie al lang oer njoggenen en moarn wie it ier dei. Hy kichte nochris. No moasten se him heard hawwe en noch kamen se net fan it stee. Mei in mannich stappen stie er by it brechje.

‘It is tiid,’ sei er noartsk, ‘de doarren moatte ticht.’

Achter him oan rûnen se op 'e skuorre ta en troch de doar. Lilk sloech er de skoattels der foar. ‘Ik haw al in hiel skoft om jim op it hiem omrûn.’

‘Dat mot de boer niet weer doen,’ foel Hindrik Kuken út, ‘dat hoegt om ôns niet. Wij hadden wel éfys skoatele willen.’

‘De doarren slút ik jûns sels,’ groude er.

Yn it bûthús wie it koel en dûnker; dat bytsje ljocht dat troch de sydfinsters foel wie mar amper ljochter as dizze mylde tsjusternis.

‘Dit is jimme bêd, op 'e boppeste stâl en dêrneist Ytsen sines.’ Hja stapten op 'e stâl en begûnen har fuortdaliks út te klaaien, behindich om har net te stjitten oan 'e balken. De boer taaste nei de doar. Ut it tsjuster kaam it sêfte lûd fan 'e âldste Kuken: ‘Wy hewwe destiids in Jelsum in 'e hooiing weest, Beert en ik; maar der sliepen wy in 't bedsteed; in 't koehús, maar op 'n

[p. 43]

gewoan bêd; niet in 't hooi.’

Holwerda biet him op 'e tosken. Dy fint doarst it wol oan. ‘Wy hawwe it altyd sa hân en as it jim net goedernôch is...’

Op 'e tsjustere stâl prate Hindrik Kuken wat fan dat it net slim wie, der wiene mear dy't it sa hiene en hja woene har oeral yn skikke. ‘Waar mannen, 't komt ôns niet soa krekt!’

Sûnder in wurd mear gie de boer troch de skodoar. De heak knipte. Bretaal as de beul wie dat folk. En dy hie er no sels oanhelle!...

Yn it bûthús leine so no alle trije en skeukten te plak yn it hurde hea. De beide bruorren foelen fuortynienen yn 'e sliep. Ytsen Tulner lei op 'e rêch, de eagen wiid iepen, en harke nei de stilte. In langpoatmich begûn te sjongen by syn holle. Hy sloech der nei: it ding gûnze mar oanienwei om him hinne yn altyd wider rûnten, dan wer fierder, dan wer tichter by. Mei in sucht draaide er him om. Sliepen soe wol neat fan komme dizze earste nacht. No lei de boer earne yn in keamer op in goed bêd yn in rom bedstee en sliepte mooglik al.

Mar Haitze Holwerda sliepte de earste oere net; doe't Ytsen Tulner al lang te snoarkjen lei draaide er noch fan 'e iene side op 'e oare. Mei gjin mooglikheid koe er yn 'e sliep komme en de boerinne hie it hiele bêd omtrint yn. ‘Skik wat op,’ sei er en treau har oan. Hja joech in lûd en sliepte wer troch. It wie him ûnbegryplik dat hja, op har jierren, sa fêst sliepe koe.

Hy knypte de eagen stiif ticht en lei dea-stil. Op it lêst moast er dochs yn 'e sliep falle. Mar de lea kin men twinge, de tinzen net. Dy Bilkerts... In rom en koel plak hiene se te sliepen, mei hea dat er sels sljochtlein hie en ryklik tek en noch wie it net goedernôch. Hy woe dat er sa rom en luftich lei as dy manlju dêr yn it bûthús. Dy hiene no wis de sliep al te pakken en hy wrotte mar om en krige gjin wink yn 'e eagen. Bilkerts... it wie ien kear en net wer.

Dat wie syn lêste doe't erlang-om-let yn 'e sliep foel en de oare moarns it earste doe't de wekker him út 'e dreamen skille.