De sûnde fan Haitze Holwerda

[p. 13]

II Yntocht fan 'e ungetiders

1

Dy simmers sette de ûngetiid yn mei it moaiste waar dat men mar begeare koe, in kleare loft, in bolle wyn út it súd-easten en net oerdiedich waarm. Haitze Holwerda hie der syn niget oan, doe't er dy moandei-te-moarns nei brea-iten bûten stie by de wiid-iepen skuordoarren. Der koe wat dien wurde sa'n lange dei! En ûngeduldich seach er de skymrige skuorre yn, dêr't it folk yn it ark omskaaide; it duorre wer wat ear't elk in stik nei it sin útsocht hie. It wie al singelier dat men der altyd sels by wêze moast, oars skeat it mar net op. Hy brimde in pear kear lûd. Dat hearden se dan dochs, sa't it like: trijerisom, de harke ûnder de earm, kamen se de skuorreed del, de feint en de arbeider elk oan in kant en yn 'e midden de lytsfeint Geale. Trije man, tocht Holwerda, as men de jonge meirekkene, mar as strak-aansens de ûngetiders kamen en hy gie sels mei, dan stiene se der mei har sânen foar. ‘Oanmeitsje mannen,’ sei er koart, ‘jim kinne in fikse haal dwaan foar't wy komme.’

Mei in linige slach smieten se de harke op it skouder en setten de stap der yn. Op 'e reed, lyk as waard it har ynjûn, seagen se alle trije om. De boer stie op itselde plak tusken de mendoarren, gjin each fan har ôf, net oars as woe er har fuort sjen. Hy wie net grut; de Holwerda's wiene allegearre behindich en dizze lêste fan it âlde laach bleau ûnder de mulmiette, mar sa't er dêr stie, rjocht-op-en-del foar de hege skuorre, like er grutter as gewoanwei.

Hy seach de manlju de reed út nei oan't hja wei waarden achter de huzen oan 'e dyk. De five wie nedich keard, it hie suver hast in dei earder kinnen at it gjin snein west hie. As dy Bilkerts no

[p. 14]

aanstûns mar yntiids kamen; it wie wol beskreaun fan net let, mar it hie better west as er in tiid steld hie. Men begearde net, sa'n earste dei, dat hja har fuort om fjouwer oere ôfjoegen, mar letter as uterlik healwei njoggenen ferwachte er har net. Hy hie nea dy kant sa fier út west, mar folle mear as trije oeren rinnen koe it net wêze en op it moaist reizgen sa mei de tram oan Marsum ta. Alles wie langer mooglik mei dat arbeidersfolk en op It Bildt dochs. Wat dat wurde moast dêr mei dat sosialisme en sa, hy wist it net. Dat soks yn 'e stêden oanwûn, dêr koe men ynkomme, mar op it boerelân...

En dan wiene de leanen al sa'n ein omheech. Noch gjin lange jierren lyn hie er in bêste ûngetider foar seis gûne mei de kost en dit kear hie er de man njoggen tasein. It moast op it lêst ek ienkear ophâlde! Wat joech it dat de prizen gâns omheech gien wiene, as by einbeslút it folk der mei fuort gie? En wylst er yn 'e skuorre en it bûthús noch it ien en oar besteutere ear't de Bilkerts der wêze koene, betwivele Haitze Holwerda oft er der wol goed oan dien hie en win ta de ûngetiid - nammers al sa'n grut en wichtich aventoer - dy trije frjemde maten, dy't er net koe en dêr't er no fiif wiken op syn minst oan fêst siet. En it wie net de earste kear dat er fan datoangeande syn moed net rjocht hie.

Hy wie der ek suver wat frjemd oanslagge. No al jierren oanien hie er Grinslanners yn 'e ûngetiid hân, mar dit jier wie der wat tusken kommen dat hja net koene, alhiel bûten har skuld en hja hiene yntiids berjocht dien. En krekt yn dyselde snuorje mette er Jabik Myntsjes de freeds yn 'e stêd. Dat wie noch sa'n bytsje út 'e famylje, Jabik Koaistra, hoewol net dat makke en dan noch fan 'e frou's kant. Dat hja hâlden sa goed as neat gjin gemienskip mei elkoar, allinne freeds trof er him gauris en dan praten se meastal in setsje en nei de ûngetiid krige Jabik wolris in pear weiden hea oer, de lêste jierren. Dat ferrekkenen se dan letter, mar Holwerda moast der sels om tinke! It moast ek tige behindich spul wêze mei Jabik dêr yn St. Anne, sa folle hie er wol

[p. 15]

heard.

Dy freeds hiene se elkoar dan wer troffen yn in herberch, krekt doe't de boer der efkes ynrûn wie om in kop kofje. It petear kaam fansels al ridlik gau op 'e haaiïng. Jabik hie kunde oan in pear fikse ûngetiders, Kuken hjitten se, broers en beide fan St. Anne; dy hiene him al ris oan west om in gaadlik plak, leafst net al te fier út 'e reek, dat hja sneins nei hûs koene. Dat as Haitze wat wist by Deinum om? Nee - fansels net! Elk hie meast deselden al wer fan oare jierren. Wis, dat begriep er wol. Dit wiene oars in pear bazen, mei alle wurk bekend en tige thús mei hynders. En ûnferhoeds, wylst er de sigarereek dy't yn wolken tusken har stie mei de hân fuortwyndere, frege er: ‘En do bist sels ek al klear tink?’ It ‘nee, noch net’ ûntfoel Holwerda ear't er der rjocht erch yn hie; bûtendat wie it tsjin syn prinsipes om soks te ligen. ‘Nee,’ sei er der oer hinne, ‘de Grinslanners hawwe ôfskreaun, mar ik moat trije ha en ik meitsje alhiel gjin haast.’ Mar Jabik rekke fuortynienen yn it fjoer. ‘Mar dan is dat ommers krekt wat foar dy, Haitze: dy twa dy't ik al sei en in trêde man der by; dat is yn it minst gjin beswier, dat fyn ik wol!’ En hy foel yn in lang ferhaal oer de deugden fan 'e bruorren Kuken. Holwerda harke mar heal, Bilkerts wie alhiel syn doel net en Jabik syn riddenaasjes stie er nea net rjocht: de man wie him te redenryk. En lykwols koe er foar in diel gelyk ha, der wie wat foar te sizzen dat hja sneons nei hûs woene en sneintejûns wer komme; dan wie men alteast de sneinen mei eigen. Mar Bilkerts...

‘Ik wit net,’ sei er twivelich, ‘ik wit net, it is in nuvere hoeke... ik wol gjin ferkeard folk ha... gjin bretaal... gjin... do begrypst my wol, der sit gâns read folk dy kant út.’ Jabik sloech himsels mei de grutte hannen op 'e knibbels en lake lûd.

‘Ha-ha-ha, de Kukens read! Man, der binne gjin deegliker, fatsoenliker arbeiders yn hiele St. Anne as dy twa; de earsten dy't maaitiids oan 'e slach komme en de lêsten dy't dien krije hjerstmis en dan sa'n hiele winter by de boeren lâns te snoeien! En

[p. 16]

fatsoenlik, der sil har gjin ûnfoech wurd ûntkomme! - Wat sis ik,’ foel er himsels yn 'e reden, ‘hja geane nei tsjerke man, twaris sneins, likegoed as do en ik. De Kukens dêr falt net sa folle op te sizzen!’

Holwerda knikte. ‘Soa al, ja dêr is it fansels net minder om. Is't sa net?’ foel Jabik dêr fuort oer hinne. ‘En ik wol mar sizze, it moat betroud wêze, dat begrypsto ek wol Haitze oars soe ik se net oanrikkemedearje. Dat seit doch genôch, dat ik der foar ynstean doar.’

Holwerda sei neat. In fyn glimke luts om syn smelle mûle: elk wist dat Jabik in nuvere swankebast wie, oars soe er nammers net op in earmoedich spultsje earne op It Bildt te lâne kommen wêze; yn syn jonge jierren hie er in pleats hân de Weidumer kanten út. Dat naam net wei, dêrom koene dy manlju wol goed wêze. It hie al wat foar en op sa'n menear rekke er maklik klear. ‘En lyk as ik sei,’ ferfette Jabik, ‘tsjerkelju. Mar om op dy trêde man te kommen, moat dy ek perfoarst...? Dat koe fansels wol, hy krige it wol klear, mar de kar waard sadwaande al lytser... Soa nee. Hoegde dat net. Haitze hie gelyk, it wie mar foar in wike-mannich en as it wurk op it lêst mar goed wie.’

En mei in fûle mep fan syn hurde knokkels op it taffeltsje rôp er nei de taap om in romerfol. ‘Do ek Haitze?’ Holwerda, dy't in wink begripe koe as it sa dúdlik wie en it kaam net ûngelegen, knikte. ‘Wis, ik hâld dy frij.’ Jabik stiek twa fingers omheech. ‘Ei no, ast it dan beslist sa ha wolst.’

Doe rekken se te praat oer de betingsten. Fiif wike, dat wie Haitze syn taks dus en njoggende-heal gûne. Dat skeelde de hiele wrâld net, dat koe er sa wol oerbringe, hoewol as er syn sin sei soe it wol fol-út njoggen wurde moatte. Dat wie de roai sawat fan 't jier en de Kukens ferstiene it wurk. Dat wie net sa mar in praatsje, dat wie sa. Eerste klas ûngetiders... Moai, dus dan tocht Haitze ek dat it dêr op ta gean moast. Dan wie dat foar sa fier ôfpraat. Hy soe der wurk fan meitsje. En dy trije weiden hea - dat soe Haitze faaks wer skikke kinne dit jier? - koene se

[p. 17]

dan de lêste wyks moai meinimme, dan wie dat ek oplost.

De oare freeds wie it sa goed as beklonken: fiif wike fêst en njoggen gûne en der wie in trêde man, Ytsen Tulner, neat minder yn it wurk as de Kukens en in jiermannich jonger. Hja hiene it om sa te sizzen oannommen en de betingsten wiene se mei op 'e hichte. Dat as Haitze faaks in letterke skriuwe woe, nee, nearne net om, mar foar him as tuskenpersoan wie dat wat frijer... En út syn boekje socht er in snústrich kladsje en skreau dêr it adres op: H. Kuiken, Noord-Einde, St. Annaparochie. Dat wie de âldste fan 'e broers; sa kaam it wol oer. Hy hope dan mar dat it goed foldwaan soe, fan beide kanten...

2

Haitze Holwerda, doe't er dy moarns út it bûthús wei wer nei bûten trape - hy koe neat mear betinke dat dien wurde moast - hope it net minder. Hy knipte de nikkelen heloazje-kast iepen: oer healwei njoggenen wie it al. Ferheard seach er om him hinne; der wie neat te sjen, op it hiem net, mar dat hie er ek hast net ferwachte, mar likemin op 'e reed, noch op 'e dyk safier't er sjen koe. Hja wiene net ier. Hy hie it better beskriuwe moatten, mar wa sinde altyd oeral op en Jabik hie it sizze sillen. Dat men sa min op 'e minsken oan koe! Mismoedich gie er jitris binnendoar en die op 'e nij de rûnte. Alles wie ree, fan it ark yn 'e hynstestâl oant de slieperij op 'e boppeste stâlen yn it bûthús. Hy moast himsels ferhâlde om net ynienen wer nei bûten; it hie gjin sin, der wie niiskrektsa yn gjin fjilden noch wegen wat te sjen.

By njoggenen wie it doe't er wer nei bûten stiek, it bûthús lâns en de skuorre troch; mei opsetsin rûn er stadich. No moasten se der wêze, it lei him fêst by, op 'e reed yn alle gefallen, mooglik al op it hiem. Sûnder erch sette er hurder ta; mei ien eachopslach seach er dat er him wer fersind hie; it hiem lei like ferlitten

[p. 18]

as niiskrektsa en op 'e reed noch op 'e dyk roerde wat. De boer stie in telmannich ferslein; doe koe er wer tinke. No wie alles fierder mooglik; hja wiene by steat en bliuw stil wei. Der sloech in klok. Boksum, mar dat gie altyd yn it wyld, it koe krekt like goed tsien menuten wêze. Hy hie de moed net en sjoch wer op it heloazje.

Oan alle kanten, safier't men sjen koe waard der skrept yn it hea; yn 'e fierte, de Hilaarder kant oer, wiene guods oan it opperjen. It baarnde him yn. No yn it haailân te stean, no oan 'e slach te gean, sûnder kopsoarch, in licht en hânsum stik ark yn 'e hannen! Dat hie in arbeider, dy die syn wurk en as de wike om wie hâlde er de hân op en barde syn lean en fierder gjin omtinken noch neat. Hy stie in lang skoft stil mei de eagen op 'e dyk. Wûndere stil wie it hjir om him hinne, allinne de bargen gnoarren yn it hok by de jister en earne yn 'e loft hong in ljurk te sjongen. Dat soks him no krekt oerkomme moast, de earste deis fan 'e ûngetiid!

De stilte begûn him suver oan te gean en yn in ferlet om oanspraak te hawwen en syn ûngerêstens fuort te praten, gyng er nei foaren. Wylst er by de skuorside lâns rûn, de hân oan 'e muorre, hie er de eagen net fan 'e dyk ôf. Op it gefoel fûn er de klink en fierde de syddoar iepen. Noch neat! Dat dat folk him sa te fiter hie. Mar hy liet it der net by sitte!

Yn 'e keuken foel er op in stoel by de tafel del. ‘Ik wit net wat ik hjirfan tinke moat!’ De boerinne, dy't yn 'e kast mei itersark rattele, hearde it net. Wat die er hjir, as er dochs net achtslein waard? En yn in opstiging fan woede stie er al wer en rûn nei it finster.

‘It is al ûngelokkich, dat men oan sok folk oerlevere is! Dy...’ Hy mompele in ûnfoech wurd. De boerinne, de holle read en opset fan it skreppen, bleau healwei de kast en de tafel stean. ‘Giet dat goed, Haitze?’ Dus dat hearde se wol! ‘Jo binne alhiel orémis, jo moatte tiid dwaan.’ Ferachtlik seach er by har lâns. ‘Tiid dwaan,’ smeulde er, ‘tiid dwaan yn 'e ûngetiid! Wat

[p. 19]

praatste fan tiid dwaan. Se litte ús sitte.’ Hja sei neat werom, sokke tiden woe de boer gjin reden ferstean. En yn in oanstriid om har op it sear te kommen ferfette er: ‘Ik stie dy Jabik Myntsjes altyd al net. In swetser is it, in grutte beskiter. En dat is dan dyn famylje...’

De boerinne, mei in ûnbidige panne foar it liif, rûn sûnder in wurd de doar út; hja wie lilk, of faaks hie se it iene of oare yn 'e hutte te dwaan, hy wist it net. Ik koe him ek neat skele. Froulju, dat die altyd wer bliken, wiene muoilike fertreasters.

Hy loek mei de foet in stoel oan en gie skean by it finster sitten. Achter him fertikke de âld klok de menuten; foar him, bûten, bloeide de simmer. It wurk... it wurk! It wie al oer healwei tsienen.

En sa mar ynienen, krekt by Makkinga's stjelp seach er wat rinnen. In skym en doe wie it achter de muorre. Koene se dat wêze? Wat duorre it wat, ear't hja dêr achter wei... En tagelyk seach er it... Petrus postrinder! As dy mar gjin ôfskriuwer brocht, gie it him troch de holle. Hoe krige er no noch oaren? Wêr moast men folk besette en it koe der gjin dei sûnder. Hy bleau stil sitten; de eagen stieken him, mar hy sloech it gjin acht. No wie er oan 'e hikke ta, ja, hy draaide dit op... hy hie it wol tocht... nee, dochs net, hy rûn foarby. Mei in djippe sucht riisde er oerein. It swit stie him op 'e foarholle. Gjin ôfskriuwer dus, mar wat joech it as hja lykwols weibleauwen!

Hy trape op 'e kast ta en socht de fierrekiker. Dêr koe er alteast mei op 'e Grutdyk sjen: as er har dêr no net sjen koe, kamen se net mear. En as er har àl seach, hâlde it op syn minst noch in kertier oan dat hja der wêze koene.

Bûten loek er de kiker út en stelde him sa skerp mooglik. Op 'e Deinumer toer wie it by tsienen. Doe, de swiere kiker trille frjemd yn syn hannen, taaste er de dyk ôf tusken de huzen en pleatsen. Oan Marsum ta wie der neat te bekennen. Hy biet op 'e tosken. Sok gemien reau!

Der sloegen klokken, Blessum en Deinum, tagelyk en fuort dêr-

[p. 20]

nei Hilaard. It klonk fierôf en lykwols klear troch de stille moarn. Hy seach om him hinne om better plak, dêr't er heger stean en fierder sjen koe. It jisterstek - mar dêr betrouwde er him net op en hy moast beide hannen frij ha. Dy kiker wie in ûnhânsum ding, mar hy fergrutte omraak. De rûchskerne! Nei in lange winter wie dat gâns in hichte. Mei muoite slagge er der op. Alhiel op 'e ein bleau er stean en dikere nochris troch it glês. De hannen waarden him suver wurch. Tichtbije huzen sprongen op him ta, hikken, bisten; oan'e oare kant de sleat wiene de blommen ûnnatuerlik grut; in skries trippe op hege poaten foar it glês lâns.

Mei in swaai fan syn earmen naam er de five yn it fizier. Dêr hie er Geale der foar en de grutfeint Sytse. Dat wie better folk as dat naasje fan It Bildt. De arbeider... frjemd... mar wêr wie Tsjerk; hy moast op 'e selde ein wêze. En dêrmei krige er him op it each, sa't er opriisde út 'e wâl; der wie in skyn fan wyt en in tippe fan in read himd. Holwerda skode de kiker yn elkoar. It like dan al ferfúlde mâl dat soks altyd yn 'e boer syn tiid moast!

Hy bleau op 'e rûchskerne stean en eage it fjild oer. Sok kostlik simmerwaar wie it en hjir ferdie er syn tiid mei wachtsjen. Hy koe hjir ek net langer stean, hy moast nedich nei it folk ta en dan fan 'e middei as hja der dan net wiene, moast er oars omsjen. As ien fan 'e oare boeren him gerive woe...

En op datselde stuit hearde er stimmen, achter him, earne yn 'e jister. Hy koe neat sjen: mar der wiene guods achter it bargehok. It hert sloech him. Soene se... Doe seach er se kommen, trijerisom, kreas ferklaaid, de blau-pûde oer it skouder. Dus dêr wiene se dochs! Op 'e lêste oere en de ferkearde kant út wei. Hoe krigen se it yn 'e plasse en kom oer Boksum, hast in heal-oere om? Mar hja wiene der: better let as net. De fûle spanning fan it wachtsjen en syn slimste lilkens glieden fan him ôf. Ien fan 'e mannen wiisde nei him, hja laken. En ynienen skeat it him yn it sin hoe't er hjir stie, libbensgrut op 'e rûchskerne, dat heechste

[p. 21]

en lykwols net it gaadlikste plak fan syn hiem. Hy fielde, sa't er hjir stie mei de kiker noch yn 'e hân, dat er it dekoarum te koart die, dat er him foar dizze frjemden oer, net op syn foardélichst sjen liet. Knoflich glydske er omleech en op har ta.

‘De ûngetiders, liket my ta?’ Syn lûd wie noch ûnwis.

Ien fan 'e Bilkerts die it wurd. ‘En dut is de boer, dink? Holwerda loo'k? Ik saai al tun myn maten, at die man der op 'e mis de boer niet is...’

‘Kom mar!’ sei Holwerda koart. Dit wie gjin tiid foar praten. Hja wiene fier oer de tiid. Hy gie har foar nei de keuken. Hja soene faaks op kofje tidigje, nei de reis. Kofje! It wie net fertsjinne en lykwols soene se it hawwe! Dus sa setten se de ûngetiid yn, mei kofjedrinken. En Haitze Holwerda, wylst er har foargie nei de kofjetafel hie in gefoel dat er kristlik wraak die oer de noeden fan dit moarnsskoft.

3

Yn 'e keuken, dat skadich en suver koel fertrek mei de beide finsters op it Noarden, foenen se de kofje ree en it theeguod op 'e tafel útset, mar de boerinne wie nearne te bekennen. Wachtsje, tocht Holwerda, al wer wachtsje. Lyk as wie it noch net letternôch.

‘Nim in sit.’ En nei gâns gesteuter mei stuollen slaggen se foar it bedsket lâns te plak, sawat frjemd by de matte troch en in ûngaadlik ein fan 'e tafel ôf: de boer, yn syn wenstich hoekje by it finster, moast in ein ferskikke. Mar hy hie it leaver sa as dat hja te gemiensum wiene, sa'n earste kear.

‘De boerinne sil daliks wol komme,’ sei er. Hy liet it yn him omgean oft it faaks op syn wei lizze koe en gean sels oerein om yn te skinken, mar dat fersmiet er: it wie op it lêst frouljuswurk en hy woe gjin figuer wer slaan.

De manlju, lyk as te tinken wie, woene it wol ynskikke: ‘Wij

[p. 22]

hewwe wel éfys geduld, boer. 't Is niks om ôns.’ It siet hjir skoan yn dizze wide boerekeuken en der wie neat dat har dreau, of it moast de kofje wêze, mar dy skoandere ferkwikking soe har dochs net ûntkomme. En nei sa'n loop, mienden se, kaam it in minske ta in skoftsje te bekommen; fjirdel oere, it liigde der net om; de eagen foelen har omtrint ticht. Hja hiene net ienris oanstriid ta praten op dit pas; dat koe letter noch genôch.

De klok tikke. De stilte gie Holwerda suver oan. Hy wie de boer op it lêst en yn syn eigen hûs; it soe foar him opkomme en hâld it pratende. Der moast nammers stof genôch wêze: in boer mei syn folk en de ûngetiid foar hannen, mar de wurden woene him net yn it sin komme. Op it lêst, om begjin te hawwen, sei er in pear koarte sinnen oer it waar en dat de ûngetiid al moai ynsette, mar wylst de oaren it meistimden, betocht er him dat er dat bûten al neamd hie, alhiel mei deselde wurden. Wêr bleau de boerinne sa lang, tocht er; dy koe altyd wol prate, hja hie der suver gjin wurk fan, alteast mei frjemd net.

En wylst de boer him op in gaadlik begjin betocht, lieten de ûngetiders sawat te-mûk de eagen troch de keamer gean, oer de glimmende kast mei antike koppen, oer de hege skoarstienmantel mei in mannich âlderwetske portretten, oer de platen oan 'e muorre - de dieden fan Willem Tell yn fjouwer tafrielen yn fjouwer swarte listen - en dan wer ta de finsters út oer de greiden mei yn 'e fierte de útwrydske koepel fan 'e Deinumer toer. Yn 'e hoeke, boppe de boer, hong in panne, blau mei in spreuk yn ljochte letters. De âldste Kuken, Hindrik, hie der krekt it each op, mar hy hie der wol oan dat er it lêze koe op sa'n distânsje. Hy moast der iderkear wer nei sjen. It earste wurd wie dúdlik ‘De’, mar de oare fjouwer koe er net te plak bringe. In Bibeltekst wie it ek net en de iene a stie in kapke op. Hy wist net... En ynienen, wylst er foaroerbûgde en de eagen op it uterst ynspande seach er it: ‘De tiid hâldt gjin skoft’.

‘Fansels,’ tocht er ferheard, 't is oudlâns.’ Dat koe men hjir nammers ferwachtsje, midden yn 'e greidhoeke en dan sa op 'e romte.

[p. 23]

De tiid hâldt gjin skoft, op 'e ien of oare wize like dy spreuk hjir alhiel te plak te wêzen. Mei in fyn glimke seach er nei de boer, sa't er dêr by de tafel siet, ien earm op it tafelblêd en ien hân op 'e knibbel, de holle in bytsje foardel, de plasse keal en glimmend, mar ûnderom in krânse fan griis hier, dat yn 'e nekke hast wat jeuchlik krolde. In skerp gesicht hie er, dy âld boer, mei syn fine rjochte noas, de smelle tinne lippen en it spitse kin. It joech jin in idee fan fûlens, fan neigeandens. Safolle ferstân as hy fan boeren hie - en mannich boer hie Hindrik Kuken foar arbeide en mei rekkene sneontejûns, de twa-en-tritich jier dat er fan skoalle ôf en oan it fertsjinjen wie! - safolle ferstân as hy der fan hie, dan wie dit in dregen-ien, ien dêr't men by op jins iepenst wêze moast en dy't it folk neiried. ‘De tiid hâldt gjin skoft’, dat wist men, mar hjir alhielendal net, by dizze boer dy't hja oer it mad kommen wiene wylst er mei de fierrekiker it fjild oer en nei it folk seach. Men hie se yn soarten, sokke pannen mei in spreuk der op, hy hie wolris ferskate sjoen yn in winkel yn 'e stêd, mar nea ien dêr't soks op stie. It like him net ienris ûnmooglik ta dat de boer it ding apart besteld en meitsje litten hie. Boeren, oft it no yn 'e bou wie of yn 'e greidhoeke, wiene allegearre gelyk as it der op oan kaam. Hy hie in wiis glimke, Hindrik, wylst er dat allegearre yn him omgean liet. As men jins wurk goed die, wat hindere it dan: it gie op it lêst om 'e fertsjinst.

Haitze Holwerda seach op 'e klok, dy't rjocht foar him oer tusken kast en finster hong. Omtrint al wer tsien menuten om. Hy riisde oerein en naam it tabaksfetsje fan 'e skoarstienmantel. It wie oars syn wenst net moarns foar iten te smoken, mar hy moast wat útfine. De skoandere tiid gie foarby; de hannen trillen him wylst er stoppe. En ynienen gie it him troch de holle: moast er dy mannen stopje litte? It wie neat om in pypfol tabak fansels, mar hja moasten der neat út tinke: sa koe it alle dagen net. Mar dit wie op it lêst gjin besite en beret liet er it deksel tichtfalle en sette it fetsje yn it finsterbank. ‘Jim hawwe sels rokerij mei, tink? As jim opstekke wolle...’ Tagelyk taasten se nei de piip yn 'e

[p. 24]

jasbûse. ‘Wis,’ sei Hindrik Kuken, ‘wy hewwe de pyp met. Ni, wy slane 't niet ôf.’ Sa hie er it net miend fansels, mar no moast er wol fanwegen komme. It wie mooglik dat hja him net goed begrepen hiene, hy wist net, mar dy iene fint gnyske him te-folle. En wylst hja trijerisom, mei ien lusifers, oanpypken, wie der in skaad foar it finster lâns en in skodoar dy't rattele. ‘De boerinne,’ sei Holwerda en dêrmei stie se yn 'e keuken.

‘Kom dêr wiene de mannen al. Is it goed mei jim allegearre?’ De manlju stiene al oerein. Hja fûstken en neamden de nammen, lûd en dúdlik. De boer hie der syn niget oan, sa linich as it har ôfgie, net oars as wiene se it by de dei lâns wend. ‘Fatsoenlik,’ hie Jabik lêsten sein. It like der op en lykwols... foar arbeidersfolk wiene se him hast frijernôch. En de boerinne, lyk as wie it âlde kunde, prate mar.

‘Dus dit is Ytsen Tulner... Ja, dan binne dit fansels de Kukens, Hindrik... Beert! Men kin skoan sjen dat jimme broers binne.’ Frouljuspraat! Sa folle as hy der fan sjen koe hiene se neat fan elkoar, of it moast wêze fan postuer, beide wiene se smel yn 'e skouders, licht en ryklik lang. Hy hie se him koarter, dûbelder foarsteld, dreger. Net dat er dêr reden ta hie. Jabik hie er der net oer heard, mar dat kin men soms sa hawwe. Sa net, dêrom koene se yn it wurk wol goed wêze, soks hie men gjin sizzen fan. ‘Drink mar ris op, jim sille wol toarst berûn hawwe,’ prate de boerinne, ‘en honger faaks? In stik koeke...’ Hja wie al op reis nei de kast.

Beert Kuken, wylst er foar de kastdoar weiskikte, sei: ‘Ja, wy hewwe in hele loop had en de frou mot dinke, 't is bij ôns soawat etenstiid.’

‘O, hea, ite se by jimmes sa ier al? Ja, ik haw der wol ris fan heard. Tsien oere... Mar dan wolle jim wol in hap iten, tink?’ Hja skaaide yn 'e kast en lei twa boltsjes by elk kopke del. De Bilkerts mei in soarte fan ferhearlike glim, skikten by de tafel. Mei in grutte hap achter it wang sei Ytsen: ‘'t Waar goed ses uur dat wy broadatten en 't is nou...’ Hy socht om in klok.

[p. 25]

‘By healwei alven,’ foel Holwerda him yn 'e reden. ‘Ik hie jim gâns earder ferwachte.’ Hja wiene der no, mar dit mochten se dochs wol hearre. Hindrik Kuken die itende wei útlis. In rêde trant fan praten hie er, sawat binnenmûlsk en dat Bildts moast men earst oan wenne. Safolle as de boer der fan neikomme koe sa gau, hiene se mei de tram fan Berltsum nei Marsum sillen en yn 'e hynstetram oan Berltsum ta. - Belkum, neamde er it! - Mar fuort bûten de buorren hiene se mankemint mei it hynder hân en safolle opûnthâld dat hja kamen te let en moasten it hiele ein rinne.

Soks koe foarkomme fansels en it soe sa wol wêze, mar it wie al singelier, dat dat no hjoed krekt sa trof. ‘Soa al,’ sei er, ‘ja it wol graach raar treffe. En dan bin jim noch in ein omrûn, oer Boksum, dat hie net moatten.’ De trije maten strieden der in set oer, bliermoedich en yn sok rêd en nuver Bildts dat it measte de boer ûntkaam. Mar safolle begriep er wol dat Ytsen foar it spoar opdraaie wollen hie en dat de Kukens him dat ôfpraat hiene. ‘Dêr is neat mear oan te feroarjen,’ sei er, ‘mar Ytsen hie gelyk.’ Dat like nammers lang net de minste fan 'e ploech, dy Ytsen Tulner. Hy wie gâns jonger as de oaren, dûbelder en hast sa mûlryp net. Dy Kukens wiene him praatskernôch yn it oankommen. It soe him al ris benije hoe't hja yn it wurk wiene!

Hy seach oer de tafel: it iten wie behimmele - dêr koene se alteast fluch mei oer de wei - en de kopkes leech. De boerinne drige mei de kofjekanne. ‘Wy moatte oerein, it is heech tiid’ en hy taaste nei de pet yn it finsterbank. Wylst er him opjoech begûn de boerinne yn te jitten. ‘Der is noch ien yn, it is te goed om wei!’ Holwerda liet him sakje. Wannear kamen se sa oan it wurk? Mar wat moast men as de boerinne sels...? En hy koe der neat fan sizze dêr't dy frjemde manlju by sieten.

‘Ien dan!’ grommele er. ‘Yn 'e ûngetiid, dat witte de manlju fansels ek wol, moat der oanpakt wurde. Lange dagen en net lang tiid te tafeljen.’ Sok in lytse oanmoanning, wat behindich en yn it algemien, koe gjin kwea. Hja mochten wol witte wêr't

[p. 26]

it op stie. ‘Mar it lean is der ek neffens,’ sei er der oer hinne, ‘it is oan 'e hege kant.’ Dan wisten se mei-iens dat er ek gâns freegje mocht.

Hindrik Kuken, wylst er it kopke leechnaam en delsette, brocht it fuortdaliks yn it konkrete oer: ‘Negen gulden, loo'k? Dat waar de hiting, waar? En sundegs na huus?’ Nuvere ûnbehouwen kaam dy fint der mei oansetten! Noch gjin slach hiene se dien en dan sà en op sa'n toan! ‘Ja,’ sei er batsk, ‘sa hiene Jabik en ik it bepraat. Hy hat it goed oerbrocht hear ik wol.’ En jitris makke er in beweging om oerein. Hindrik Kuken naam de skonken by de stoel en lei syn grutte hannen op 'e knibbels. ‘En fijf weken fast, waar?’ Fansels! Gjin noed dat dy fint wat oersloech! Hy naam de tiid om troch te tinken ear't er wat werom sei. Dat hie men as men sels net mei it folk akkoarte, mar op frjemd ôfgie. As dy Jabik it him net oanpraat hie, hie er har net foar fiif wike wûn. Der wie goed hea, men mocht net kleie, mar ek wer net oerdiedich en in pear pûnsmiet minder as ferline jier. As it waar goed bleau - en dat hie wol eigenskip nou't it ienris begûn wie te droegjen - koene se mei fjouwer wike dien.

Hy seach op en yn seis oare eagen; botternôch kaam dat oan en hy sloech sines del. ‘Soa al,’ sei er stadich, ‘soa; ja ik leau al dat wy it der oer hân hawwe, Jabik en ik. Fiif wike; it is gâns in rek; mar it is sa, it is neamd.’ Hy woe neat fêst sizze, earst woe er har oan it wurk sjen. ‘It is ek noch sa fier net,’ sei er lûder, ‘wy prate wol ris wer. As it tsjinwierret, en dat sil't wol, dan sil it dêr wol op útdraaie.’

Hy riisde oerein en sette de pet op. As der noch wat fan komme soe, moast it no wêze. Hindrik Kuken lykwols makke gjin risselwaasje om oerein. ‘Mij docht âns,’ begûn er, ‘wy motte...’ Holwerda stie al by de doar. ‘Wy moatte oan it wurk,’ fjurre er, ‘wy ferprate hjir de skoandere tiid.’ De trije manlju kamen no dochs oerein; nêst elkoar stiene se foar it bedsket, de hân oan 'e bekling fan 'e stoel. Wylst er de doar iependie hearde de boer Hindrik sizzen: ‘Wy wouwen ôns dochs maar an 'e ôfspraak houwe, waar

[p. 27]

mannen! Fijf weken fast, der hè wy reken op maakt, âns hadden wy 't niet annomen foor negen gulden.’

Rimpen draaide Holwerda him om. ‘Wat seine jo?’ De Bilkert, like sêft yn it praten as te-foaren, sei kalm: ‘Wy hadden negenfyftig in 't hood, maar omdat 't foor fijf weken waar...’ Mei lilke stappen gie de boer it waskhok troch en skuorde de skodoar iepen. Sok dryst, bretaal folk. It wie ûnfoech, njoggen grouwe gûnen en dan wie it noch net moai genôch! En dêr wie er no tsien stoeren om boppe syn taks gien! Hy gie de manlju foar nei de boppeste stâl. Hindrik Kuken rûn fuort achter him.

‘Wy meenden dochs dat 't ôfsproken waar; dat sil ôns niet misse! De boer skreef in 'e brief...’ Holwerda draaide op 'e hakken om. ‘Ik haw it net neamd, man!’ Dy keardel stie nearne net foar. ‘Niet met soafeul woorden, maar der ston ál in dat de boer ôns annam op 'e bekinde foorwaarden. En 't hoorde bij de foorwaarden, 't waar goed ôfsproken!’

Holwerda besoude him. Dy fint hâlde nea wer op fan eameljen. Hy woe der gjin wurd mear fan sizze; it wie de muoite net wurdich.

‘Dêr is jim sliepplak,’ wiisde er. ‘De Kukens tegearre op 'e boppeste stâl, tocht ik en Ytsen op 'e twadde. Jim sille jim ferklaaie moatte, rekkenje ik?’

Mei de hannen op 'e rêch en de holle foardel trape er it bûthús del. Dat wie dus it begjin, in pear oere te let komme, in liif fol kofje en in steil wurd oer de betingsten. ‘Wy meenden dat 't ôfsproken waar...’ Mooglik wie it ôfpraat, mar it hie net wêze moatten. Dy Jabik Koaistra hie har de kop oerstjoer makke. Hy hie it fan tinken ha kinnen, dy fint doogde sels net! En dêr makken se no misbrûk fan! It hie syn doel west en ferpraat it sels mei har, mar net op sa'n menear en net daliks de earste moarns. Moast men dan sokke manlju earst net ris oan it wurk sjen, dat men wist wat der ynsiet? En op 'e nij kaam him yn it sin wat Jabik dy freeds sein hie: ‘Fatsoenlik! Der sil har gjin ferkeard wurd ûntkomme.’ It moast der noch by komme dat se

[p. 28]

flokten en swarden! Fatsoenlik! Troch alles hinne dryst. It heugde him net dat er ea in arbeider of in feint sa praten heard hie. En dan op sa'n toan, net lilk en mâl, net lûd ienris en net ferheftich; men koe der neat fan sizze. En dat taaltsje! Belkum - fanoffen - negenfyftig in 't hood - en om it oare wurd: ‘waar?’ Dêr siet er no fiif wike oan fêst. Fiif kear njoggen, de man fiif en fjirtich gûne waard dat.

Op 'e oare ein, op 'e stâl, praten se drok mar sa sunich, dat er it net neikomme koe. Stadich trape er dy kant wer út. Dat soe er no dochs wol ris witte wolle, wat hja dêr ferhakstûken.

Der wie in plof fan skuon op it hout, gerissel fan klean en it lûd van Ytsen Tulner: ‘Siwwy 't maar doene?’ Mei in linige sprong stiene se op 'e bûthúsflier. Dat wie alteast fluch om en ta gien. ‘Kom mar mei.’ Achter him wie de lichte, sljurkjende stap fan seis fuotten yn múltsjes, fielde er suver it stekken fan trije pear eagen. Troch it lyts-bûthús rûnen se nei de skuorre. En wer, flak by syn ear, wie dat bekende, sêfte lûd: ‘Wy make d'r reken op fan fijf weken of de boer mot 't nou daliks sê.’ Holwerda biet op 'e tosken. Bretaal as de beul wie dy fint! In wûnder dat er net sei: of wy gean daliks wer fuort. Moast er no sizze: fjouwer? Mar sa liet er him net fergje! Lilk skaaide er mei de foet yn 'e klompen by de hynstestâl. Nimmen koe ferstean wat er begrommele. De boer fan Baerda-Hûs, in Holwerda, lit him de wet net stelle fan arbeidersfolk!