|
| |
| |
| |
I Portret fan in greidboer
Wa't Haitze Karstes Holwerda, de boer fan Baerda-Hûs, it ien of oar te skriuwen hie, hâlde him almeast oan it gewoane adres:
H.K. Holwerda,
Landbouwer
Blessum.
Sa sette er it sels ek mei syn wisse, skerpe letters op 'e brieven dy't er ferstjoerde. Dat ‘landbouwer’ hie it fansels ek sûnder kinnen, it skaaide hast wat nei de bou, mar ‘boer’ dat foel sa goed net en ‘veehouder’ wie elke komelker langer. Dat Holwerda liet dat dan sa mar: landbouwer, Blessum. Mar woe men ynpleats Boksum sette, of Deinum, dan kaam it krekt like goed oer en gjin dei letter. Want Baerda-Hûs stiet sawat op 'e romte, likernôch yn 'e midden tusken de trije doarpen, hoewol neffens it kadaster ûnder Blessum. Dat de Holwerda's wiene om sa te sizzen yn alle trije thús en hiene oeral har komst wol; it measte dan noch yn Boksum en Deinum.
Yn Blessum hie de boer in pear wenten en de arbeider wenne der ek, dat sadwaande moast er dêr út-en-troch ris hinne, mar oars wie der ek neat te ferstriken: der is neat te krijen dat makket en der wennet gjin smid noch weinmakker; net ienris in timmerman! Dat yn 'e wike hie Holwerda der net faak boadskip en sneins fansels alhiel net. De Grut-tsjerke is dêr modern, lyk as oeral yn dizze kontreien en oars is der ek neat; yn Deinum stie dan alteast it lokaal noch, dêr't de otterdoksen preekje litte - ien kear sneins! - mar de Lytse Tsjerke is yn Boksum.
Dêr reizgen de Holwerda's alle sneinen twaris hinne, it smelle
| |
| |
klinkertpaad lâns dat troch de greiden wynt en oer de smelle houten, de boer foarop en de boerinne achter him oan, it breedgouden earizer op, it tsjerkeboek mei sulveren heakken yn 'e hân en altyd op in distânsje fan trije, fjouwer trêden. It prate net maklik sa, mar de boer mocht ek net oer sa'n geëamel krekt foar tsjerktiid; it strekt net en it is net stichtlik. Men koe yn 'e wike genôch beprate, hoewol ek gewoane dagen gie Haitze Karstes him net te bûten fan dat oangeande: hy wie op-en-út in Holwerda, stûf en tige ynbannich. Dat de boer mocht ris oer it skouder sizze: ‘Tink'r om Minke, traapje dêr net yn!’ of: ‘Moast oppasse, de planke is glêd’ of sokssawat en de boerinne moast no en dan ris warskôgje: ‘Jo moatte net hurder, Haitze!’ mar oars diene se der it swijen ta.
It foel frou Holwerda net ienris tige swier mear: as men in stikhinne fjirtich jier troud west hat, rekket it praat njonkenlytsen op en bûtendat, der wie altyd wol wat te sjen oer it fjild of faaks in wurdmannich op te heinen fan oare tsjerkereizgers, Blessumers en dus útsoarte wat ropperich. Lytse Tiede bygelyks hie altyd wol it iene of oare ferhaal oer it wurk of it gewaaks, oer in bist dat omtrint fersûpt wie, en by need oer in sterk stik út 'e krante. En men koe him op in ôfstân fan fjouwer ekers neikomme.
De boer hie alle kearen wer-oan argewaasje fan dat gebalt, mar hy moast him skikke: begûn er stadiger te rinnen dan mienden se fansels dat it tige ier wie en bleauwen se dochs achter, en as er hurder út-ein sette koe de boerinne net meikomme. Dat dat no altyd sa moast, sa'n gerop en geraas op snein; it benaam jin de segen suver.
Mar sa mocht men ek wer net! Soks hinget net oan minsken, dat wist Haitze Holwerda te goed. Want hy mocht dan syn lekken en brekken hawwe, de boer fan Baerda-Hûs - waminske hie dy nammers net? - mar de dingen fan 'e Tsjerke en de sûne Grifformearde leare wiene him ynmoed.
Lyk as syn heit destiids wie er âlderling; in foaroanman yn dizze
| |
| |
gemeente fan arbeiders en lytse boargers. ‘Niet vele rijken, niet vele edelen...’ dat mocht er graach ris te pas bringe as it sa útkaam. Mei krekt genôch klam dan op ‘vele’. Want der binne dochs altyd wol in pear sokke by en dy moatte dan har plicht witte en lieding jaan. En Haitze Karstes wie gjin man om foar syn plicht wei te winen. Hy hie sa goed as in fêste sit yn 'e tsjerkerie; dat wie tradysje wurden, ôfgean op 'e tiid waard net ienris mear oer praat. Der waard wol ris fan sein dat soks net alhiel yn oarder wie, hy wist net hoefier't dat krekt rûn, mar it is in goede regel, dat wa't it measte jaan moat ek it measte te sizzen hawwe moat en it woe him min oan, dat dat allinne hâldt foar de gemeenterie.
En hja wisten him te finen as der wat dien wurde moast. Dat wie ek neat, hy koe it no ienris it bêste dwaan, mar men hie altyd guods dy't der mar leafst wat rij yn lâns woene. Sokke tiden dan wie it wat wurdich, dat men der by wie en sels sizzen mei hie. Der hie bygelyks praat fan west dat it traktemint fan dûmny omheech moast: hy wie der fûl op tsjin en doe wie it oerbettere. De tiden wiene gâns better as it west hie, dat wie sa, mar dûmny-en-har wiene minsken op jierren en sûnder bern, dat hja koene der skoan komme.
Nimmen moast dêrom miene dat er wat op dûmny tsjin hie; yn it minst net. De âld-man wie him bêst, hy soe nimmen in strie dwars lizze en syn preken wiene goed: âlderwetsk en dat yn 'e goede sin fan it wurd. Holwerda, as er it foar it sizzen hie, hâlde meast fan in drege, goed trochwurke preek en in koarte tekst, dêr't alles ek úthelle wurde koe dat der yn siet. Hy stie it nea net rjocht as in dûmny in hiel ferhaal bepreke of hast in hiel haadstik: dan moast er der wol licht oer hinne gean.
Lyk as lêstendeis de nije dûmny fan Hilaard, dy hie ta tekst it foarste stik fan Hoséa I en it hiele tredde haadstik der by. Soks wie him te stûf en net allinne om 'e langte! Fansels it is likegoed Gods Wurd en der soe wis in learing yn lizze, mar der wiene op it lêst genôch oare teksten. En dan foar in âld feint dy't mei in
| |
| |
húshâldster wenne: men woe hawwe sa'n man soe him wat mear yn acht nimme.
Nee, dan hâlde hy it mei har eigen, al gie dêr sa'n rop net fan en al hie dy gâns minder beweging op 'e stoel. Dy preek langlêsten oer Psalm 103:2a, dat wie in dreech stik wurk by him!
Loof den Heere, mijne ziel -
Loofden Heere, mijne ziel -
Loofden Heere, mijne ziel -
Dat wiene de trije punten; soks hie men wat oan, dat bleau jin dagen by. En lykwols wiene der altyd minsken dy't de eigen dûmny net yn tel hiene en mei frjemd fier weirûnen...
Haitze Holwerda wie net fan dat slach. Alle sneinen weroan yn 'e âlderlinge-bank achter de grutte Bibel koe er mei ynmoed harkje; it foldie net altiten like goed, mar dat mocht men net begeare en hoe faak siet it net oan jinsels? En wêrom, as it ris wat minder wie, soe men jins fatsoen net hâlde en besykje te harkjen? Dat de hiele preek, om sa te sizzen, hie er gjin each fan dûmny ôf. Allinne ûnder it sjongen mocht er de gemeente graach ris oersjen; hy wie no ienris gjin grut sjonger en men stie nammers net om 'e nocht yn it opsjennersamt. En sokke tiden wie der net folle dat him ûntkaam: it tsjerkje wie mar lyts en hy wist wêr't elk sawat siet.
Dat elk dy't te faak de tsjerke fersomme of op oare wize it spoar bjuster wie, dy koe der mar fêst op oan, dat Holwerda him de iene of oare kear geweken naam. Der foelen net folle wurden sokke tiden, mar wat der sein waard, dat kaam oan it gefoel.
Dêr soe in man as Hindrik winkelman fan meiprate kinne. Dy hie destiids in jiermannich diaken west, en salang as Holwerda him dêr foar eagen hân hie, hie er elke kear in skoft sliept. It wie net te leauwen, mar sadree't de preek begûn sette er him der nei en as it oargel ynsette, en net earder, waard er kei wekker. Hy hie der al net foar west om him op tal, mar dêr wie doe gjin praten tsjin. Mar syn tiid wie dan om en fuort de earste wyks dat er wer boppe sitten hie, hâlde er de boer op buorren oan
| |
| |
mei klachten oer it jongfolk, dat dy sa oangyngen op 'e kreake en oft de tsjerkerie dêr no wier neat oan dwaan koe? Holwerda stie ferbûke. Net dat er dy jonges skjinprate woe, yn it minst net, mar moast sa'n ien dêr no mei oankomme?
‘It is ek sa,’ sei er by de noas lâns, ‘jo sliepe no wer boppe!’ Dy hie nea syn mûle wer iependien oer in oar. Mei soks wiene se by Haitze Holwerda net oan it goede kantoar!
Net, fansels, dat er himsels better achte as in oar, uterstee net. Hy wie sûn yn 'e leare en besocht dêr ek neffens te libjen, mar ek soks hat men net fan jinsels. Sok ûnnoazel praat dat de minske goed is en út eigen krêft it goede dwaan kin, sok praat moast de boer neat fan hawwe. Men wist oan jinsels wol better! ‘Onbekwaam tot enig goed en geneigd tot alle kwaad’, sa stie it der foar mei de minske. It wie allegearre genede, men hie neat fan jinsels, dat leaude er mei hiel syn hert. Hy, Haitze Karstes Holwerda, grut boer en âlderling, in foarbyld foar de gemeente en in pylder fan 'e tsjerke, wat wie er foar God oars as in earm sûnder? It wie goed dat it jin altyd wer foarhâlden waard; it hert fan 'e minske is ‘arglistig’, lyk as de Skrift seit. En it foel nammers neat ta en wês foar God lyts-man as men wat betsjutte by de minsken! Want dat wie no ienkear sa: der waard mei Haitze Holwerda rekkene en net allinne yn 'e dingen fan tsjerke en skoalle en net ienris allinne yn Boksum.
Want de hege foarein fan Baerda-Hûs mei nei Boksum oer sjen, de grutte blau-mei-wite mendoarren slagge nei Deinum ta iepen. Dêr stiet it bûterfabryk en Haitze Karstes hie de lêste jierren in sit mei yn it bestjoer. Hy hie der te'n earsten noch al wat tsjin oanhongen, hy wie uteraard behâldend - en yn mannich ding gie dat der ek noch mei! - mar yn it bedriuw moast men mei de tiid meigean, oars rekke men achterop. Dat de âld tsjernmole hie al gâns in set bûten wurken west en wie no langlêsten sloopt en de grutfeint jage no ynpleats de molke nei it fabryk, de sintelreed út en de bochtsjende Deinumerdyk del.
En alle freden al weroan, de middeis fan 'e kertier foar twaën
| |
| |
trein kaam de boer itselde paad lâns, altyd yn syn koarte flugge stap, eptich yn it swart en mei it molkjild yn 'e ljochtlearene pong dat noch in erfstik wie fan heites. Der wiene net folle boeren dy't mear molke oanfierden, noch dy't der mear foar makken.
En it buorke dôch goed, de lêste jierren: der wie wer aardichheid oan. Hy hie it ek oars kennen! Dy hiele rige fan minne jierren, foar en nei njoggentich, hie er mei trochmakke en mear as ien fan syn maten wie der by fan 'e pleats rekke. Sa slim hie it mei him nea like; hy hie in eigen pleats en meast eigen lân en genôch achter de hân om troch te setten. Mar dêrom wie it noch net fergetten!
Mar dy tiid wie dan no oer en sa't it him oansjen liet ek foar goed. Der wie sa folle feroare yn 'e wrâld en mei dy fabriken en 'e hannel op it bûtenlân... Der soe fansels wol ris wer in minder goed jier komme, mar sa'n rige minne jierren, sa'n slimmen delklap, dat leaude er dochs net! Men krige op 'e nij wer nocht oan it buorkjen. Dat er dizze opgong noch belibje mocht en dan noch sa sûn en geef: yn syn ien-en-sechstichst fielde er him wer yn syn twadde jeugd.
Dat elke freed, as er it miei behimmele hie dat de boerinne foar him hâlden hie, koe er tefreden nei de opkeamer stekke en rekkenje alles útinoar. De doar hie er der trochstrings by op it slot; sokke tiden woe er net steurd wurde; sels de boerinne mijde sa lang de foarste gong, dat hy koe der de tiid ta nimme. It wie nammers ek in earnstich wurk en hy woe alles yn oarder hawwe: sulver by sulver, papier by papier, it lean fan it folk apart en de pong op it boppest buordsje. Suver in lytse seremoanje wie it alle kearen weroan, in soarte fan hillige ritus yn dy âlde boere-opkeamer en net earder as de kastdoar yn it slot foel en de kaaien te-plak wiene, kaam syn gesicht út 'e ploai.
Dan trape er bedaard wei nei de koken en nei it theedrinken koe it swart pak út en de blau-kile wer oan. De pong koe in wike rêste. In kromke wyt-jild hie er altyd wol yn it festje fan 'e ferklaaiersklean en sneins nei tsjerke brûkte er in nij-moadrich
| |
| |
beurske. Sa wie dat yn it libben: wurk en rêst, dei en snein, wykmerk en tsjerke, de wide ponge en de platte knip, alles hie syn tiid en oarder. Haitze Karstes Holwerda wie net om 'e nocht tûk yn it boerebedriuw en sûn yn 'e leare: hy wist útelkoar te hâlden wat lykwols net skaat wurde mei: de natuer en de genede. Der siet faaks symbolyk yn: dy grutte, hast wat ûnbidige pong yn 'e wike en dat behindich beurske sneins. Hoewol, as men sa woe wêr wie de ein dan? Dan wie it faaks net iens mear tafallich dat Baerda-Hûs mei dyk en reed oan Deinum - it fabryk - en mei in smel binnepaad oan Boksum - de tsjerke - bûn is. ‘De brede en de smelle wei’ lyk as de grutfeint ris sein hie, mar Sytse wie in Wâldman en in earsten húnder.
Net dat er it oars sa slim miende: hy gie trou mei nei tsjerke. Oars soe de boer him nammers net wûn ha. As it der sûnder koe hie Holwerda leaver gjin modern folk yn 'e hûs; net dat dy minder wiene yn it wurk, mar om 'e tafel wie it nea sa frij net. En oar it ginneraal hâlde it folk it goed út by him. De boer mocht dan stûf fan aard wêze en yn 'e omgong net botte oannimlik, mar hy joech in goed lean - net mear as de tiid sei, fansels - en de kost wie tige. Dêrfoaroer koe er dan goed wurk fergje en moasten se der oer kinne dat er har neigie. Dat wie syn plicht as boer en dy't dat net ha koe moast in oar hinnekommen sykje.
Men hie der no ienris nuver folk tusken. Hy hie bygelyks swarte Sake ris in setsje yn it wurk hân, in grouwe sterke keardel, mar in luie rekel. Dêr koe men om sa te sizzen gjin each ôf hawwe of it gie ferkeard, dat dy hie er ridlik gau fuortstjoerd. En brocht dy keardel doe gjin praatsjes op 'e lap dat hy, Holwerda, altyd mei de fierrekiker op it hiem stie te loeren nei it folk op it lân! Kwealaster wie it, oars neat. Hy hie al sa'n ding, op in boelguod wie er der destiids om skik oan slagge en it wie tige noflik om op 'e toer te sjen: op 'e romte woe it slaan jin wol ris ûntkomme. Fansels hie er dan ek it fjild wol ris in kear oer-eage - hy soe ek wolris witte wolle wa't him dat ferbiede soe! - it koe in loop
| |
| |
útsparje as men it oars bannich hie, mar wat dy fint der fan makke, dat roaide nearne net nei. Net dat er him der wat fan oantriek. ‘Doch dyn plicht en lit de lju rabje’, dat sprekwurd soe in Holwerda útfûn ha as it der net lang al west hie.
Want salang as men neigean koe hiene der op Baerda-Hûs Holwerda's buorke: drege boeren allegearre, mei jimmer deselde wikseling fan nammen: Haitze Karstes en Karst Haitzes en mei altyd deselde rop fan ynbannigens en kloekens. En dizze Haitze Karstes, hoewol de lêste fan it âlde skaai, wie beleaven de minste net: in tûke boer en ien dy't fierder seach as it boerehiem.
It wie wol begrutlik dat er nea gjin bern hân hie en dat der gjin soan wie om de pleats oer te nimmen en namme en tradysje fan it Holwerda's slachte fierder te dragen. De boer hie der te'n earsten ek lêst genôch fan hân: dêr soe frou Holwerda nuvere eksimpels fan bybringe kinne, want hy hie alhiel it Holwerda's aard: stil en stúmsk, mei buien fan opsternatens. En it wie nammers in swier stik: sa'n pleats, sok lân, in bêst beslach fee en dan gjin soan... Mar men moast der jin ûnder deljaan, it wiene op it lêst gjin minsken dy't it jin oandiene! Al bleau it dan ek ûnbegryplik: de boerinne wie destiids sa'n kant en feardich frommes en ien fan in keppel fan alve!
Mar al hie de boer fan Baerda-Hûs dan gjin soan dy't er it bedriuw oerdwaan koe, dêrom hoegde de pleats noch net útelkoar. It koe dan alteast yn 'e frou's famylje bliuwe. Dat Holwerda hie der net minder syn bêst om dien, yn it earst fan syn buorkjen net en yn it lêstoan likemin. It soe nammers sûnde west ha; men wie op dit plak set, men hie in ropping nei te kommen, dan men moast der fan meitsje wat der fan te meitsjen wie.
En dat wie Haitze Karstes tabetroud!
|
|
Auteursrechtelijk beschermd