Logo DBNL
De rook fan it lân (1994)

De rook fan it lân

(1994)–Ulbe van Houten–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Ein fan 'e mars

I

In tongersdei, it lêste jiers dat Wytse yn 'e lytsskoalle siet, barde der wat bysûnders. Der wiene stampende stappen oan 'e oare kant de muorre en doe't er him omdraaide seach er master foar it finster lâns springen, de kaartstôk as in spear foarút, de holle tusken de skouders, de tosken bleat ûnder de swarte snor. En tagelyk hearde er roppen: in frjemd wurd yn in oare taal. Hy siet deastil en wachte. Doe't lykwols net ien fan 'e grutjonges begûn te razen, begriep er dat it fertellen wie; master fertelde fan oarloch. It hiele skoft fierder wie er ûnrêstich; juffer Janneke moast him iderkear bekibje. Hy sloech it gjin acht; hy moast witte wêr't dat ferhaal fan wie. En dat wurd. Sûnder hokfoar reden tocht er dat it Frânsk wie.

De jûns thús frege er syn suster dy't yn 'e heechste klasse siet. Net dat er der folle fan ferwachte, mar hy soe gjin rêst ha salang't er it net wist.

‘Tsjits, wat betsjut navvà?’

‘Wit ik it?’

‘Toe ju, dêr't master oerdei fan ferteld hat!’

‘Wit ik net mear. Mem, mei 'k noch in boltsje?’

Sa binne no grutte susters! Mar april kaam er dochs yn 'e grutskoalle en dan koe er it sels hearre as master der oan ta wie. Lykwols, hoe't er ek op syn iepenst wie, it kaam net wer; it hiele jier net dat er yn 'e fjirde klasse siet. En hy hie dochs gjin tongersdei mist!

Mar de oare simmer, it wie it jiers fan '14, makke alles goed. De jûns foar de fakânsje kaam master del mei it nijs. Oarloch! Wytse hie nea tocht dat soks jitte koe. Men lies derfan yn 'e boeken, mar no wie it dan echt en kaam it yn 'e kranten. Hy stie foar it finster, mei gloeiende wangen, en seach fisioenen: hynstefolk oer alle diken, weinen, kanonnen, en oer in flakte, wider as it Nijlân, foelen soldaten oan mei de bajonet. As yn 'e fierte hearde er heit-en-dy praten. ‘In het laatste der dagen...’ sei master. Wytse leaude der neat fan: hy fielde him as begûn it libben no krekt.

De oare moarns doe't de soldaten fuort moasten, wie er te let om

nei de trein. Mem hie him lizze litten om't it dochs fakânsje wie. Mar de úttocht fan 'e hynders dyselde moarns, dat liet er him net ûntkomme. In lange, lange rige wie it, fan 'e buorren ôf oan 'e Krúsdyk ta en by de foarsten ried heit, heech op 'e boer syn swarte merje. Heit. Dy wie fansels te âld om ûnder tsjinst en syn broer wie krekt de winters ôfkeurd. Wakker bliid wiene heit-en-dy dêrmei, en Wytse doarst der net tsjinyn te lizzen, mar guon jonges wie de heit fan fuort, of in broer, of op syn minst de feint fan in grutte suster en sokken hiene op 'e buorren it heechste wurd. Hy, Wytse, soe nea in ferslach út 'e earste hân krije...

 

Dat wie doe. En no, dizze tsiende fan maaiemoanne, is Wytse der sels by; no net mear it licht en behindich jonkje fan doe, mar sersjant fan 'e âldste lichting; kommandant fan 'e bataljonstrein. De strepen hat er yn fersutere goud op 'e mouwen, de tunyk - nûmer nul-wiid - lûkt strak oer de rêch, it ljochte hier wurdt by de sliepen griis. Allinne de eagen binne deselde jit en like ferheard as doe dy sneons-fan 'e-hynders sjogge se no de kolonne bylâns. Hynders, weinen en in mannich auto's.

Men kin der net by dat it no dochs safier is. Tiisdei wie er thús mei ferlof en no, freedtemoarn, stiet er hjir yn Haarlim en is it oarloch. Twa dagen lizze dertusken en it liket wiken en wiken lyn. En sa wûnder rêstich bliuwt it. De sinne blinkt op 'e lange, rjochte strjitte, seefûgels wjukje boppe it stille wetter, de swiere ferwoeksene beammen steane yn 'e iere maitiidspronk. Gjin fleanmasines, gjin bommen, gjin skot dat de stilte steurt.

Oan 'e kant by de huzen steane minsken, fammen en froulju meast; bern geane oan by de weinen. Bern. Njoggen is syn âldste no, in jier jonger as hy doedestiids. Dy sil him op ferhalen fergje, letter as er thúskomt. As er wer thúskomt. It leit him by fan net. Hy wit sels net wêrom en soks seit fansels ek neat. Justerjûn hat er Syts jitte skreaun; in moedich brief: it ferlof soe hast wol wer los komme. Dat dat is ek al gâns oars útkommen as er tocht hie. En dat brief hoecht er fansels net oer yn te sitten, dat komt dochs net oer...

Hy stiet by de beide fossen foar de earste wein. De iene haffelet oan syn mouwe, de oare skoddet de kop en skrabet ûngeduldich. Sa stie er as jonge by de swarte as er mei heit nei it lân mocht te mel-

ken... It sil foar heit ek in swiere moarn west ha. Men soe se allegearre jitris sjen wolle: heit, Syts, alle oaren. Mar faaks is it dochs mar better sa.

‘Wouda!’

‘Ja, wachtmeester. Alles ree?’ De wachtmeester lûkt oan 'e skouders. Fansels wit er it likegoed as Wytse, mar hy sil nea plan-út ja of nee sizze. Op en út in Sakser is er. Breed en hoekich stiet er dêr by de wein, in brune fûst op it stjoer fan 'e fyts, de brede boerekop read ûnder it grien fan 'e helm. Earne by de Dútske grins wennet er; dêr sit syn frou no mei seis bern op in behindich spultsje. Oarloch!

‘Dan geane wy no. Jo woene efteroan? Dan gean ik foarop.’

‘Ie bent de kommandant. Ie moet 't maar zegg'n.’

Wytse glimket. Hy sjocht him nei sa't er fuortfytst by de weinen lâns, de lange oerjas los, de karabyn oer de rêch. ‘Helm opzett'n Boonstra! - Denk om dat bi-de-handse peerd, Van Buren!’ Hy is alhiel yn syn wurk; net om 'e nocht is er by it hynstefolk oplaat.

No kin er dan by de efterste weinen wêze. Dat dan kin de reis oangean. Mar wêr is dy lange foerier fan 'e earste kompy no wer? Syn fyts stiet by de beam. Sa komme se nea fuort. In soldaat wiist mei de swipe: dêr stiet er op it trottoir tusken in pear froulju.

‘Miedema, as jo dizze oarloch net fersitte wolle!’ En tagelyk komt it Wytse yn it sin dat de foerier syn frou hjir hat; hy hat har wolris tegearre rinnen sjoen. Dy lytse mei de blauwe mantel. ‘Ik kom,’ ropt de foerier en mei springt hja tsjin him oan; twa earmen knipe om syn bûgde nekke. Twa hollen deun byinoar; ljocht hier en dûnker. In telmannich stiet de tiid stil, falt in wrâld wei, in strjitte-fol-folk, in batal-jonstrein. En dan is ek dat wer oer. De foerier trêdet nei de beam ta en pakt de fyts. ‘Al klear, Wouda.’ Der is in frjemd ljocht yn syn eagen. De jonge frou stekt in hân op. Gjin triennen; inkeld dy simpele, moedige groet. Krekt sa koe Syts it dwaan, jûns as er fan ferlof wer fuort moast en de bus kaam der oan yn 'e buorren...

‘Wy ride, mannen!’ De soldaten op 'e bok stekke de hân omheech. Fan wein nei wein ferspringt it kommando. Ride! De fossen sette ta. De lange foerier is al trije beammen foarút. Hy sjocht net mear om.

Wytse springt op 'e fyts. ‘Ride.’ Efter him is it swiere rôljen fan 'e weinen, de moedige hoefslach fan 'e fossen. Foar is de lange rjochte wei, it aventoer, de oarloch...

II

Mar kin dit oarloch hjitte, dit evenredich riden oer de autowegen fan Hollân? Tsien minuten stappe, tsien minuten drave: jimmeroan itselde ritme, itselde lûd fan hynders en weinen. Lofts is it bûnt en bloeiend lân en rjochts de broazelige streek fan 'e dunen, dizich foar it skerpe blau fan 'e loft. De earste fruchtbeammen bloeie wyt en oerdiedich; ûnder in finster earne flammet it read fan lette tulpen. De sinne komt heger; it begjint waarm te wurden. Bytiden falle Wytse de eagen hast ticht; hy moat suver oppasse en fal net yn 'e sliep: út en troch roere de fossen syn skouders hast...

 

It hat ek gjin lange nacht west. Let op bêd en foar fjouweren al hie Vellinga de keamer wekker. Midden tusken de bêden stie er; alle lampen op. Hearden se dêr no neat fan? De loft is fol fleanmasines, fol! Sa hat it jitte nea west. Dit is oarloch; net oars!

Allegearre sitte se oerein en knypeagje tsjin it fûle ljocht. Mient er no wier dat hja har alles wysmeitsje litte? Oarloch! Dy fleanmasines, dat sil wier wêze, mar dat giet alle nachten ommers. Vellinga hat dôch altyd wat nijs as er op wacht is. De foarige kear dat trelit mei in soldaat dy't net goed mei de holle waard. ‘En no is it himsels yn 'e kop slein,’ seit de menaazjemeester. ‘It wurdt al oars, mar net better.’ Hja laitsje en jouwe har efteroer op 'e striesek. As Vellinga no sa goed wêze wol en knip dat ljocht út...

Hy sjocht fan 'e iene op 'e oare. Dus hja leauwe him net? Goed! Mar it is oarloch; dêr is gjin mis op. Kloften fleanmasines gyngen der oer; hy hat bûtendoar stien te harkjen. Mar as de hearen it net leauwe wolle - hy sil har net langer lestich wêze. Mei driftige stappen set er op 'e doar ta. It ljocht knipt út; stampend giet er de treppen del. Dat is dat. Fjouwer oere yn 'e moarntiid. Hja kinne jit in moai skoft sliepe.

Mar it is as wol de sliep dochs net mear komme, sa gau. Wat hindert it nammers? Der komme mear nachten. Hja prate wat en slûgje, mar by elk lûd fan bûten skrilje se op en falle de stimmen stil. Op it bataljonsburo yn 'e keamer nêst harres rinkelt de tillefoan. Hja lizze spand te harkjen; de wachtmeester sit foar de tuskendoar. Der is al wat geande, safolle heart er wol. Mitrailleurs yn stelling, of sokssawat. Men sil yn 'e goedichheid net hoopje, dat it wer alarm wurdt. Dat is har jitte net fergetten, dy lange rit troch de Zandvoorter dunen, in reinige

sneon-op-sneintenacht. Wytse moat der net oan tinke: De weinen fêst yn it wiete sân en gjin romte te swaaien op it smelle paad. En no... De keukenwein leit útinoar yn it tún, opsichtich yn 'e reade meny.

En al wer dy tillefoan. Dizze kear kinne se de stim fan 'e offisier dúdlik ferstean. ‘Bataljon marsvaardig maken, zeker adjudant.’ Hja sjogge elkoar oan. Dus dochs alarm. As it teminsten neat slimmers is. Wytse is der net sa wis mear fan. Hy heart Vellinga wer roppen: ‘It is oarloch; der is gjin mis op.’ Kriget er dochs gelyk?

‘It radio,’ ropt immen, ‘set dat radio dan oan. Dan witte wy it.’ Dat hja dêr net earder op sind ha. Koelmans is al oerein en teantet op bleate fuotten nei de serre. Syn piamapak ljochtet bleek yn 'e skimermoarn. It tastel knapt en kreaket. Gjinien dy't mear wat te sizzen hat. De gesichten steane strak en bleek. Dizze inkelde minuten dogge útwizing oer oarloch of frede, oer libben of dea faaks. Komt der dan nea gjin lûd út dat ding? Falt it al wer ta, dizze reis? It duorret te lang; it kin net wier wêze. Dan moat der dochs...

En dêrmei springt in lûd los; in ûnbekende stim, kalm en saaklik: ‘Luchtwachtdienst. - Vijandelijke toestellen in oostelijke richting. - Zes Messerschmidts en tien Heinkels. - Bij Strijen sterke afdelingen parachutisten.’ - Dus dochs oarloch, tinkt Wytse. In telmannich sit er stil op 'e striesek en lit it yn him delgean. Oarloch. Wêrom hat er it nea leauwe wollen? It moast derfan komme, nammers. Hy hat in mislik gefoel foar de kiel, in weeë pine yn 'e mage. De tinzen mealle him wyld troch de holle; bylden flitse foarby. Syts. De bern. Heit. Alle oaren. De maten binne der al ôf en strûpe yn 'e klean. Allinne Brunia sit jitte nêst him. Hja jouwe elkoar in hân. ‘Sterkte.’ Net mear. Dan slacht er beret de tekkens fuort. Yn 'e doar stiet Vellinga; hy is bleek fan in nacht-sûnder-sliep; allinne op syn wangen baarne twa reade plakken.

‘Leauwe jimme it no dus al?’

In goed ding is dat sokke tiden, dat it wurk der is, de drokte, de gleone jacht om ree te kommen. Hoe krige men oars sa'n earste oere om? Mar no is der gjin tiid te tinken, gjin tiid om earne oer yn te sitten. Alles moat ynpakt wurde, de wapens út 'e flecht neisjoen, de keukenwein oerstrutsen en opladen. Foar't men der erch yn hat is der in oere om, is it ljocht bûten en binne de lampen út. De menaazjemeester bringt de tee boppe; de kok komt efter him oan mei kuch en jam. Iten. Net ien hat der sin oan, mar der moat lykwols wat yn. Foar it lêst

falle se del om 'e tafel en ite it galgemiel. It wol net sakje, de kuch kroppet tsjin 'e kiel oan en allinne mei tee kinne se it der troch spiele.

En dochs is it goed dat hja hjir jitris meiïnoar sitte, dizze lêste frjemde moarn, dizze stellene minuten. Njoggen moanne hawwe se byinoar west, om 'e selde tafel sitten, op 'e selde keamer sliept. Dat bynt. Kammeraatskip. Sa'n moarn fielt men dat it mear is as in wurd allinne...

 

En no fytst er hjir foar de kolonne út, Wytse Wouda, allinne en sûnder oanspraak. De maten binne efteroan by de weinen fan 'e Staf en dy fan 'e kompyen sykje oanhâld oan elkoar. Hy is rêstich no; nimmen wit hoe't it komme sil, men moat it oerjaan. It slimste hat west dy pear minuten op bêd fuort nei't it berjocht trochkaam. Dan is men der troch. Men wit it no; dat lang en doelleas wachtsjen is oer en men is klear op it slimste.

Hy hat al honger beskrept en taast nei de breasek.

Der moat jit in stik taai yn sitte fan thús. ‘Eet meer brood’ stiet op it papier. Mar dit smakket better as fan 'e moarn de kuch. Tiisdeitejûn hat Syts it ynpakt. Hy sjocht har stean, oer de koffer bûgd en de bern deromhinne, mei grutte ferwûndere eagen. ‘Kin heit dat allegearre wol op?’...

Hja hâlde de earste rêst by in fiadukt dat heech en strak oer de ryddyk spant. Yn 'e berm stiet in bus, de foarein útinoar slein, alle ruten fersplintere. In militêre polysje stiet derby, in jonge fint; de tressen blinke wyt op syn nije tunyk. Yn it beton fan 'e wei is in gat slein. In bom? De jonge korporaal knikt. Acht deaden. Hy hat meiholpen om se fuort te dragen. In spoar fan bloeddrippen tekenet dûnker oer de ljochte dyk. Wit er faaks it ûnderdiel? It earste of twadde bataljon fan it njoggende; út Haarlim komme se. Friezen dus. Wytse hat by beide kunde, der kinne guon út syn doarp by wêze. Dy acht hat de oarloch net lang foar duorre; gjin moarnsskoft iens. En no is alles stil; de loft is klear mei wat tinne wolkjes en der komt gjin fleanmasine oer...

De rêst duorret langer as oars it doel west hie. Der is in hynder kreupel, dat de wachtmeester set mei in pear soldaten it fjild yn; dêr is in pleats in ein fan 'e dyk ôf; dêr moatte hynders wêze. Wytse jout him del yn it gers fan 'e berm. Op 'e dyk fertraapje de treinsoldaten de stivens fan 'e lange sit. De korporaal stiet stram nêst de fernielde bus. En hjir yn it lange dûnkere gers sit hy te smoken en lit de sinne skine op

syn bûgde rêch. Dat dit him jitte barre mei, dit rêstich skoft, dizze wûndere stilte, dizze goede sinne. Hy wol net tinke oan wat west hat, oan wat mûglik komme kin. It ferline, dat komt dochs net wer; de takomst, dat kin men allinne mar oerjaan. Dat hy sit hjir mar stil en lit de eagen gean oer de bûnte lannen. Stadich smookt er, mei stúdzje hast en sjocht de blauwe reekwolkjes nei. Faaks hat nea in sigaar him better smakke as dizze, dy't de lêste wêze kin.

Omfierrens, de kant oer nei de dunen rattelje masinegewearen. Dêr moat in fleanfjild wêze, earne. It heart feilich en fierôf; net oars as meanmasines yn it miedlân. De mieden. Fryslân. Sil er it ea wer sjen, it âlde lân, sil er ea wer troch de greiden swalkje om it âlde doarp? Of wurdt dit de ein, dizze mars-mei-de-weinen, troch de filladoarpen fan Hollân?

In sydpaad lâns, de dunen út wei, komt in seksje soldaten. Hja rinne efterinoar, de holle foardel, de helm yn 'e hân, de gewearen oer it skouder. Mêde skonken troch it moudich sân. Hja hawwe in swiere moarn hân, dat is har oan te sjen. By de weinen bliuwe se stean; de treinsoldaten komme der op ôf en Wytse komt oerein en rint derhinne. Der is in sersjant by, in beropssoldaat. Hy groetet mei in simpele earmslach en freget om drinken: hja binne suver ferrêde.

Drinken, dat kin. Hja moatte it mar sizze: wetter, tee, molke, op 'e weinen is fan alles. De sersjant glimket; alles is goed as it mar drinken is en kâld. Hja steane by de foarste wein en Wytse nimt se op. Tige jong lykje se, it kinne rekruten wêze fan 'e jongste lichting. De eagen steane grut en skril; swit en sân plakt yn dûnkere streken oer de bleke gesichten; guon hawwe de klean teskuord. Hja kinne amper stilstean fan wurgens en as de treinsoldaten oandragen komme mei drinken, sette se de flessen oan 'e mûle en drinke mei lange, hetsige swolgen. Dan litte se har falle yn it gers en stekke sigaretten op. No kinne se wer prate. Har lûd is heas en rou en de wurden komme swier en stjitlich.

De sersjant bliuwt by de wein stean en fertelt.

Koarte, ôfbiten sinnen. Ja, dit binne rekruten. Seis wike ha se no ûnder tsjinst west. En dy moasten no fan 'e moarn op it fleanfjild de earste stjit opfange. Sa fan it bêd ôf yn it fjoer. Mar hja hawwe har bêst dien, dizze jonge jonges. As liuwen ha se fochten. ‘Of niet soms mannen?’ Hja sjogge om, in glim glydt oer de jonge gesichten.

‘Reken maar, sergeant.’ En sa is it; hja hawwe har plicht dien en mear as har plicht. En it fleanfjild is skjin. Dat hâldt.

Mar wêrom't in rekrutekompy der no it earst yn moast... In kompy? Wytse sjocht it paad út. Komme de oaren jitte? Of binne se faaks by de troep weirekke? De sersjant stiet rjochtop en sjocht Wytse ferheard oan. De oaren? Mar dit is de kompy; alles dat der oer is fan hûndert-tweintich man. Achttjin soldaten en hy. Kaptein, luitn'nt, majoar - alles fuort. Hy slokt en keart him om. Wytse wit net wat er sizze moat.

En no moatte se fierderop. It is net fier mear. Rêste, sliepe, ferjitte. En moarn is der faaks wol wer wurk.

‘Verzamelen, jongens!’ Stiif en wurch jouwe se har yn 'e rige. Jitris har bêste tank foar it drinken; it hat har tige goed dien. ‘Voorwaarts - mars!’ Hja rinne better op 'e hurde wei. In ein fierder draaie se it lân wer yn; yn it droege sân falle se fuortdaliks wer yn 'e âlde, wurge stap. Omfierrens jout in mitrailleur in pear koarte stjitten. Dan is de stilte der wer, de wûndere stilte fan dizze maaiemoarn...

De wachtmeester komt de reed út wei; efter him rinne twa soldaten mei in machtige brune bles. Yn it lân tusken de pleats en de dyk stiet de kreupele guds en sjocht har nei. De treinsoldaten meunsterje de nijkeap. Dy leit de earen plat op 'e kop en stegeret. Hy hat der gjin sin oan, liket it, mar der is gjin ferwin op. By de munysjewein twinge se him tusken de stokken; hy slacht en smyt de kop omheech. ‘Opschiet'n,’ driuwt de wachtmeester. De swipe lûkt in dûnkere streek oer it glêde, brune fel en samar ynienen jout er belies en lit er him yn it ûnwennich gereid gaspje.

Dan ride se wer. Yn it lân trapet de kreupele guds mei oan 'e sleat ta en wrinzget. In lêste groet oan 'e maten; dan giet de kop nei de grûn en begjint er te fretten. De bles rint rêstich mei. Sa giet it nammers: de iene al en de oare net en nimmen wit wêrom... Hjir ride se, prinshearlik oer de wegen en in kompy rekruten giet fan it bêd ôf yn it fjoer. Wêrom hja net en dy jonges al? In soldaat moat net freegje; hy moat swije en gean dêr't er stjoerd wurdt. Mar lang jit kin Wytse dat net by him wei krije, dy lytse kolonne troch de wide lannen, stuitlich oer de ûnsljochte paden - njoggentjin fan 'e hûnderttweintich. Oarloch!

 

Middei. De sinne stiet pal yn it suden en skynt har rjocht yn 'e eagen. Hoe faak al drave se, hoe faak hâlde se in koarte rêst oan 'e kant fan 'e dyk? Wytse is de tel lang al kwyt. Lang om let komt de sinne leger,

lûke de skaden langer fan hynders en weinen. En jimmeroan ferglide ûnder har de brede wegen fan Hollân: asfalt, beton, klinkertstrjitten. Troch it flak en bloeiend lân ride se, tusken bou en greide troch en troch de wieldrige doarpen. Op 'e iepen wegen lûkt de kolonne útinoar, ûnder de bôgjende beammen fan 'e leanen ride se ticht op elkoar. De soldaten prate en laitsje en út en troch taaste se ûnder it weinkleed en ite en drinke. De hynders switte; it skom snijt har yn wite flokken fan 'e bek.

Hja komme troch Leiden. Boppe de huzen sirkelt in fleanmasine. In bom fluitet nei ûnderen en barst in strjitte fierder. Hynders stegerje. Nimmen is rekke. It gûnzjen stjert yn 'e fierte wei. Bûten de stêd lizze de wegen keal en iepen. Fee rint te weidzjen yn it lân; einen swimme yn in glêde grêft. In boer trapet it lân yn te melken.

Letter komt dochs in fleanmasine oer; leech driuwt er oer de greiden, it dûnker skaad lûkt mei oer it ljochte lân. Hja sette de helmen op en ride gewoan troch. Hjir is dochs gjin beskûl op dizze iepene dyk en hy moat har sjoen ha. Oan 'e oare kant de dyk lûkt er omheech. Swaait er no? Hja taaste nei de karabyn. Mar hy komt net werom. Boppe wat beammen yn 'e fierte draait er in mannich rûnten. En ynienen hâldt Wytse yn en komt fan 'e fyts. De fossen stean; de soldaten op 'e foarste wein roppe en wize. In lytse jager falt út it blau fan 'e loft en stjit op 'e grutte masine. Fûl rattelt de mitrailleur mei koarte stjitten. De dûnkere Heinkel lûkt omheech en glydt ôf; skean op in wjuk slacht er omleech, springt yn 'e brân. As in streep fjoer wurdt er wei efter de beammen. De lytse jager kliuwt omheech; fel blinkt er yn 'e sinne. Hoe lang sil er it jitte meitsje, dy lytse dryste fûgel?...

Leidsendam. Hege steatlike beammen; filla's yn parkige tunen. Hjir moatte se wachtsje op oarders. Mar de bataljonskommandant stiet der al. It is goed dat hja der binne en sa fiks op 'e tiid. Hja witte al dat hja daliks fierder moatte? Net? No, sa is it. Rijswijk. It is net fier mear; de wei folgje, dan fynt it fansels.

Wytse faget it swit fan 'e foarholle en stekt de hân omheech. Fierder. En fan Rijswijk ôf wer fierder faaks. Wat hindert it? It iene plak is sa goed as it oare. ‘Stappe.’ En wer sette de swittende fossen ta.

III

Rijswijk. In wiid rûn plein; in rige nije strjitten oan 'e iene kant en rjochts de brede autobaan nei Den Haach. En dêrtuskenyn, rjocht oer it plein, de skerpe toer fan it âlde doarp boppe de beammen út. Kar út trije!

De weinen steane by it trottoir, de hynders litte de koppen hingje en op 'e hoeke hâldt Wytse rie mei de oare sersjanten. Fansels moatte se de kant nei Den Haach út, mient Heima. Alles giet dat nammers út: auto's, bussen, frachtauto's, hynstefolk, kanonnen, in oanhâldende stream. En wat is Rijswijk? In gat fan in doarp, oars neat. Wat soene se dêr útfine moatte? Dat wit Wytse fansels ek net, mar as men opdracht hat om nei Rijswijk kin men min nei Den Haach gean, allinne om't dat sa goed wol klinkt. En dan, yn Rijswijk is destiids in frede sletten, dat as doe de hege hearen der wêze koene dan is it no sachs goedernôch foar de weinen fan it tredde bataljon. Heima lûkt oan 'e skouders. Hy wol der neat fan sizze, hy is op it lêst de kommandant net, mar hy hat hjir lange jierren yn dizze omkriten reizge. It komt net sa krekt hoe faak as er hjir net lâns kommen is, by dei en by nacht wol. It sil sa wol wêze, mient Wytse; hysels hat hjir nêst jierren ris útfanhûze mei de faam, dat it komt him hjir ek net ûnbekend foar, mar it stiet te besjen oft de divyzje mei sok ding rekkenet. Dat is fansels mar gekheid, leit Heima der tsjinyn, mar dy wei nei Den Haach dat heart by Rijswijk, dus al geane se dat út dan binne se lykwols teplak. Mar hy sil him skikke, hy krijt it op it lêst net op 'e kop as it mis giet. As de kommandant it net oandoar...

‘Wy wachtsje!’ seit Wytse. Jin ferride, dat kin altyd noch. Mar wêrom sette se op sa'n krúspunt gjin ordonnâns? Wat dogge se mei sok folk as hja it dochs net brûke? In moaie oarloch. En dêr komt de wachtmeester ek al oanfytsen. Dy baarnt it fansels ek al yn.

Mar foar't er wat freegje kin jaget ien fan 'e ordonnânsen it plein oer en sjit tusken auto's en weinen troch op har ta. Hy himet en is damp fan swit. Binne se der no al? Hja hiene har sa gau net ferwachte. Hjir moatte se wêze, lofts om it plein hinne, dy nije strjitten yn. Dus dochs! Net nei Den Haach. No hiene se hjir ris opdraaie moatten! Wêr is Heima sa gau? Mar dy fytst al by de kolonne lâns nei syn eigen weinen.

Letter op 'e jûn, as de weinen teplak steane yn 'e smelle strjitte ûnder de bôgjende beammen en de hynders oan 'e stekjes bûn, sitte se byinoar yn in behindich túntsje, de sersjanten fan 'e Staf. Op in pear nei binne se der allegearre. De stimming is moedich. Sa troffen se elkoar yn Haarlim yn 'e kantine, jûns as it bêdtiid waard. Dat har dit no jitris barre mei, dizze gearsit foar de nacht. Wytse sit mei niget te harkjen. Deselde fertroude lûden fan altyd, de menaazjemeester dy't op Kening Willem I liket - útsein dan fansels de bakkebearden - de jongeskop fan Koelmans mei de skerpe skieding yn syn ljocht prúk hier, it smelle gesicht fan 'e foerier, dy't in kop as in ynkwisiteur hat en flokt as in ketter. Allegearre binne se krekt deselden, dêr kin sels in oarloch neat oan feroarje. Bentinck. Men sjocht it him net oan dat syn frou yn Dimter sit oan 'e ferkearde kant fan de Isel en elke dei har earste ferwachtet, mar it is him net faak út 'e gedachten. Unwaar te Dimter. Wa wit falle dêr op dit pas de bommen net...

En hja sitte hjir tusken de blommen, noflik yn 'e wytreiden túnstuoltsjes. Wytse stekt de skonken rjochtút yn it grint; hy is suver wurch fan dat stadich fytsen. Dan hawwe de tillefonisten it better hân op har iepen auto. Nammers, dy hawwe altyd de tiid oan harsels: it bataljon sil earst yn stelling moatte foar't hja oanslach krije kinne mei har kabels en tastellen. Mar har ferhalen binne der net minder krûdich om en Wytse harket der mei nocht nei. Hy hat dochs in swak foar de Ferbining, Wytse. Destiids yn seisentweintich, hat er sels derby west; krekt in wike foar de mobilisaasje is dat feroare en is er by de bataljonstrein yndield. Fansels wit nimmen wêrom of ta wat doel. Mûglik hat it allinne mar in bûtenslach west fan in skriuwer op in yndielingsburo.

Hy kin der net foarwei, hy moat fertelle wat reis hja hân ha mei de weinen. Doe mei it alarm dy nachts hawwe se nea de kommandopost fûn, hoe wiene se no de hiele dei sa op 'e tiid? Hja hiene har jit yn gjin oeren ferwachte. Hy fertelt yn koarte sinnen: in hynder kreupel, in bom yn Leiden, in fleanmasine yn flammen - neat mear. Nammers wat soe men belibje op sokke wegen? Dat is oars wat as de dunen yn by rein en tsjuster. Sa net, it is in griis sokke wegen. Dan kin men jin begripe dat de Dútske pantserkolonnen djip yn Brabân sitte. Men kin alles net leauwe dat der sein wurdt, mar dat moat wier wêze.

En dêrmei komt it praat op 'e oarloch. De stimmen wurde lûd en ferheftich. De Moerdyksbrêge is net op 'e tiid omheech gien, seit

men. Hoe kin soks no? En wat jout dan dy hiele wetterliny? Sa net, mei al dy parasjutisten hat sa'n liny dochs gjin sin. En dat it dêr yn it Suden net ynoarder is, dat is wis wier. Der is gjin ferbining mei Rotterdam: it bataljon moat sels ynkeapje. Sadwaande krije se no witebôle ynpleats fan kuch moarnier! It sil de smaak te'n goeden komme, mar in faai teken bliuwt it. En dat is no dizze kear ris net in geroft: hja sille it sjen moarnier betiid. En al dy parasjutisten... Mar dêr binne gâns fan fallen en mear jitte pakt. Dat is ek in ding dat wier is, seit Vellinga. Dat hawwe se teminsten mei eigen eagen sjoen.

De jûns, fuort nei't hja de weinen teplak hiene, hat dat west. In lange kolonne, fier oer de hûndert, marsjeart troch de strjitten; soldaten der nêst mei de bajonet op it gewear, offisieren mei it pistoal yn 'e fûst. As in bewegende film gie dat foarby, swaaiende earmen, stappende skonken, dûnkergrize unifoarms, bûnte kamûflaazjecapes, in lange swijende rige. Strakke, spande gesichten. Dy wiene de iere moarns omheech gien, earne by in Dútske stêd en no rûnen se hjir yn it hert fan Hollân. Fijannen. En lykwols, sa't Wytse dêr stie op it trottoir, fielde er gjin hate. Faaks wie dan alles makliker, ienfâldiger... In skril kommando. De kolonne draait in oare strjitte yn...

Der komme treinsoldaten de strjitte lâns; hja bliuwe stean en jouwe har mei yn it petear. Dan stappe se oer it stek en meitsje it har maklik yn it gers. It wurdt gâns in omsittend laach en de stimmen slagge tsjin 'e huzen op. Efter har giet de doar iepen; in pear jongfammen geane rûn mei tee; it falt der goed yn nei de grauwe earte mei spekfet fan strakjes. Wûndere gol binne dy minsken hjirre; en dy bern fiere mar oan: nimmen wurdt foarbyparte. Hja geane stil om, de beide fammen en glimkje mar. It measte dat der sein wurdt ûntkomt har nammers. Want dit mei hûndert kear Hollân wêze, jûn is dizze strjitte Frysk: it stedsk fan De Jong en Koelmans kin allinne de yllúzje echter meitsje. Foar Wytse yn it grint lizze in mannich soldaten; hy heint in pear sinnen. Hy glimket: sa Frysk is dat.

‘In ferdeald kreas fanke.’

‘Ja, dy grutste.’

‘Dy oare mien ik, dy smelle. Fynankelich. Alhiel in molketype.’

Lytse Koelmans sjit oerein yn 'e stoel. ‘Nou zeg, Tolman, hou je fatsoen!’

‘Watte?’ Tolman draait him in heale slach om. Hy is in boeresoan en komt de Marumer kant út wei. Hy hat gjin kwea yn it sin: men

praat dochs op it lêst de taal fan jins gea en jins fak? ‘Bin ik ûnfatsoenlik?’ Hy is earlik ferûntweardige en lit it der net by sitte. ‘Wat sizze jo no, sersjant Wouda, haw ik dat bern wat missein?’

‘Nee, yn it minst net.’

‘O, dat tocht ik teminsten! Hjirsa, juffer, ik haw noch gjin tee hân.’ It ynsidint is sletten. Hy drinkt mei lytse slokjes; dit is oare tee as út 'e keukenwein. Koelmans praat mei de beide fammen; hja steane elk oan in kant fan him en hawwe de hân op 't bekling fan syn stoel.

It wurdt letter. De skimer falt oer it tún; op 'e strjitte ûnder de beammen is it suver tsjuster. Der sil ien nei it bataljonsburo moatte en freegje hoe't it komt mei it sliepen. Bentinck stiet al oerein; hja kinne har gemak wol hâlde, hy is dochs stiif fan it sitten. Linich stapt er oer it stek en wurdt wei tusken de weinen en auto's. Hja geane ek oerein en tsjogge de swiere oerjas oan. Wytse set de kraach op. Dan falle se wer del en nimme har plak wer yn. Wat moatte se oars? De doarren en finsters binne ticht; de fammen hawwe it teeguod ophelle en binne yn 'e hûs gien. No binne se alhiel op elkoar oanwiisd: dit behindich tún is harres, dizze strjitte dêr't har weinen en hynders stean. It wurdt no hurd tsjusterder oan. Sigaren gloeie oan en dôvje wer. De iene kin de oare mar krekt mear sjen; elk liket allinne te wêzen, tebekfallen op himsels. Fan tiid ta tiid falt der in wurd, ferspringe koarte sinnen, in bittere grap. En fierder hat elk syn eigen tinzen dêr't er mar mei yn it lyk komme moat.

Wêr sitte se moarntejûn? Hjir net, dat is it iennichste dat fêststiet, mar wêr dan? En binne se dan jitte byinoar? It hat gjin sin te tinken, mar tinzen litte har net twinge. Hjir sitte se, yn 'e mantel fan dit barmhertich tsjuster en wilens daverje omfierrens de pantserweinen, barste de bommen, falle parasjutisten. No lizze oeral soldaten yn stellingen en keare de fijân op, falle tebek op nije linys, flechtsje troch de nacht. It is ûnsinnich, nimmen kiest ûnder tsjinst syn eigen plak, mar it is as fielt men jin skuldich, as skammet men jin dizze noflike stoel, dizze nuete rêst, dizze gearsit yn in fredich tún. Men soe te wurk wolle, ride, fjochtsje as it moast.

In frjemde ûnrêst komt yn Wytse; hy giet oerein en begjint om te hingjen. It stiel fan 'e karabyn is koel oan syn hannen.

Stappen. It stekje klapt. Bentinck. ‘Wouda, je moet onmiddellijk je manschappen inkwartieren.’ Wytse glimket. Wurk. Hy wie om wurk ferlegen. By neare nacht by de doarren lâns, by elke doar itselde lek-

sum. Hiene se dit no net in oere earder útfine kinnen? Mar wat moat, dat moat. Mei stive stappen giet er by de weinen lâns en skriuwt de nammen op. De wachtmeester giet mei. Fan hûs ta hûs geane se, tusken de drôgjende hynders troch, oer de tegele túnpaden. Yn 'e tsjustere gongen, mei knoflige letters, skriuwe se nûmers en nammen. Twa by twa komme se; op in inkeld plak trije. It sjit net op, mar de minsken binne skiklik en wolle jerne helpe. En jitris traapje se by de weinen lâns en sizze elk syn nûmer oan. Jitris is de strjitte lûd fan stappen en stimmen; stekjes klappe ticht, doarren falle yn it slot. Om har hinne is de stilte fan 'e iere nacht; de wyn rûzet ûnwennich yn 'e beammen; in hynder ferstapt op 'e stiennen. Dan sykje se har eigen sliepplak, it earste hûs om 'e hoeke.

 

En no sitte se hjir yn dizze frjemde keamer en prate as hiene se hjir al tiden ferkeard. Frjemd, dat men mei sokke lju sa gau thús wêze kin. Sels de wachtmeester rekket op dreef en fertelt fan thús. Wytse sit te harkjen; hy is wurch fan 'e lange dei en de lea befalle him hast. De lûden lykje fan fierwei te kommen. Efter de hân nimt er de eagen ticht. Dan behelje se him yn it petear en moat er him opskerpje. Hy wol fêst noch wol in stik iten ha? Iten? It is oer tolven. Hja moatte gjin drokte meitsje. Mar der is gjin ferwin op; safolle gollens hawwe se gjin ferwar tsjin. En wat hindert it dat de nacht net lang mear wurde kin? Moarn swalkje se wer earne oars, mar dizze jûn is dit har hûs, har thús, in feilich honk. En it is hjir dochs better as bûten yn it tsjuster, yn dizze ljochte, besletten keamer fan dit gastfrij hûs. It docht jin goed hjir om 'e tafel te sitten, te harkjen en te fertellen fan thús mei koarte sobere wurden...

Mar no wurdt it dan dochs tiid dat hja nei boppen geane. Moarn is der wer in dei. It ljocht springt oan yn 'e gong. Yn 'e nis ûnder de trep sliepe de bern. Trijeresom lizze se neist elkoar op wat tekkens en kjessens. De âldelju sliepe oer de flier yn 'e keamer. En dan binne der jitte twa lytse gasten: bern út ‘Effatha’. Dy hat in suster hjir de oerdeis brocht; de moarns is der fûl fochten by it gesticht. Hja kaam hjir mei ien, mar doe hawwe se ynpleats mar twa frege, dan hiene se wat oan-hâld oan elkoar. Netwier, ien mear of minder dat makket neat út en men wol sa graach wat dwaan. Sa ienfâldichwei sizze se dat.

Hja steane yn 'e efterkeamer by de beide lytse sliepers. Deun lizze se by inoar; de hannen op it lichte tek. Read falt it ljocht fan 'e omkape

lampe oer de smelle snútsjes. Sûnder erch prate se súntsjes, de wachtmeester en Wytse; dat giet nammers fansels as men bern wend is. Dan komt it har yn it sin dat it hjir net hoecht: dizze beide hearre net. Hja tinke oan har eigen en sizze neat mear. Ut Grinslân earne binne dizze beide. En de âlden sitte yn noed en krije gjin berjocht. Oarloch...

Mei wurge stappen geane se de trep op. De sliepkeamer is net fertsjustere, mar hja rêde har wol by dûnker. Op 'e taast klaaie se har út. Under geane stappen; hja skowe mei tafels en stuollen. Dan stiet de stilte yn it hûs. Wytse nimt op 'e tekken de hannen gear. Neist him sit de wachtmeester, de holle bûgd. Faaks bidt er no oan Mem Marije foar syn frou dy't mei seis lytse bern op in spultsje sit by de grins...

Hja sizze elkoar nacht en skikke teplak. It bêd is weak en wiid. Wytse fielt dat er sliepe kin; de eagen binne him swier fan slûgens. In goede waarmens lûkt oer syn wurge lea. En ynienen is er klear wekker; de wachtmeester docht in ûnferwachten raam; in brede fûst knypt om syn hân. Wat moat dit wurde? Wat wol er?

‘Wouda, jong', wi moet'n elkander bijstaan.’

‘It komt klear, wachtmeester.’

In Fries en in Sakser, dan kin it mei in pear wurden yn it tsjuster ta...

IV

Fier moat er weikomme de oare moarns. Troch syn betize dreamen giet in lang, ûnwennich fluitsjen. Hy wriuwt benijd de eagen út. Neist him seit de wachtmeester: ‘Daar hè je het gedonder al.’ Fleanmasines daverje leech oer de huzen. It lûd fan 'e sirenen brekt ôf. Yn 'e fierte stjert it gûnzjen wei. Hja lizze in set te bekommen. It kin net ier mear wêze; troch de ljochte gerdinen brekt it grille ljocht fan 'e moarn. Bûten komme stappen oer it tegelpaad. De bel.

‘Dat is voor mij,’ seit de wachtmeester. Hy leit stil, de hannen boppe de holle en wachtet. ‘Je zult zien; d'r is wat met die peerden.’ Der is immen by de doar. Hja kinne net hearre wat it is, mar it is in bekend lûd. De doar falt ta; stappen komme by de trep op. Immen kloppet. Oft de wachtmeester daliks komme wol?

‘Wat heb ik 'zegd?’ Hy taast nei de sokken op it nachtkastke. ‘Die peerden word'n m'n dood nog.’ Dan strûpt er yn 'e klean en wasket; sels it hierkjimmen slacht er net oer. Wytse bliuwt salang lizzen oant

er de doar út is, dan makket er ek risselwaasje. As er ûnder komt is de tee al ynskonken en in skaal mei bôle stiet klear. Dat hie net moatten, hja ite ut 'e keukenwein, mar dêr wolle se gjin praat fan hearre. Hy is al klear as de wachtmeester weromkomt. In hynder dea! Justerjûn wie it bist sa sûn as in hart en no sa! Krampkolyk. Dy treinsoldaten! Hoe faak hat er no al net sein dat hja dy bisten in dek oplizze moatte foar de nacht en noch wiene der trije sûnder. Men kin der net by.

‘En hie dizze in tekken oer?’ wol Wytse witte. ‘Nou ja,’ seit de wachtmeester en lûkt oan 'e skouders. Ja, dizze tafallich al. Mar dat mei dan ek wol in wûnder hjitte.

Nei teedrinken stekke se in sigaar op en traapje de strjitte del. It deade hynder leit jitte sa't er fallen is, de poaten stiif, de kop yn in frjemde bocht nei foaren, de grutte tosken bleat. Wytse hat nea witten hoe grut in hynstekop wêze kin. De wachtmeester hellet de fyts op en rydt mei Heima nei it doarp. Der moat in oar hynder komme.

 

Der komt in ordonnâns fan it buro mei oarders. Sersjant Wouda moat in auto nimme en foarderje hea foar de hynders; hy moat sels mar sjen hoe en wêre. In auto. By de keukenwein fynt er Vellinga, dy't krekt it lêste stik bôle bepluzet. Hy sit op in omkearde amer en is mei de menaazjemeester yn in drok petear oer de oarloch en hoelang't it duorje kin. Mar dat kin letter likegoed ferfette wurde, fansels. Dus Wouda moat in auto ha? Dat kin. De lytse griene soe faaks it bêste wêze, mar it stiet te besjen... Hawar, hy moat mar meikomme. Dy sjauffeur... Hy sit op it spatboerd fan syn auto, in boarger yn blauwe overall en op klompen, rûngear, de earmtakken op 'e knibbels, de holle yn 'e hannen en sjocht ferwêzen foar him út. De moarns fan 'e oarloch hawwe se him sa fan 'e strjitte oppikt, auto en al. De hiele nacht hie er riden en doe mei yn 'e kolonne. No kin er it net goed meitsje. Earne yn 'e kop fan Noard-Hollân wennet er en hy kin gjin berjocht nei hûs krije. Syn frou sit fansels oer him yn en hy is bang dat syn baas in oare feint nimt.

‘Hallo,’ seit Vellinga. Hy sjocht net op. Wat moat men no mei sa'n fint. Dat dan moat de grutte reade mar. Der leit wat kistespul op, mar dêr smite se it hea mar oerhinne. Wytse giet efterop sitten; in pear soldaten springe der ûnder it riden wei op. Oer de brêge giet it, de ljochte púndyk út tusken de greiden troch. Hoe lang is it lyn dat er simmers mei heit-en-dy gie te swyljen, op 'e ratteljende haaiwein de

Nijlânsdyk út? Mar sa is er jitte nea om hea riden, de helm op, de karabyn op 'e knibbels, it gasmasker om. Wiid leit it lân om har hinne. It fee rint te weidzjen. Yn 'e fierte, leech oer de polder giet in flean-masine.

By de earste de bêste pleats ride se troch de daam. De boer is it lân yn, mar der is hea yn 'e berch, seit de boerinne en yn 'e skuorre steane de foarken. Wytse smyt de jas út en stekt mei op. It swit brekt him út by dit ûngewoane wurk. Foar in skoalmaster stiet it him net iens botte ûnhandich, miene de soldaten. Hy moat it wis wolris earder sjoen ha. Hja smite de auto fol en kliuwe op it hea. It is stoffich en mitich; it lêste earmoedich steal fan 'e wintertarring.

Yn 'e strjitte stiet de wachtmeester al op him te wachtsjen. Hja hawwe al nei in hynder útsjoen en sille der no hinne om him op te heljen, dat as Wouda efkes in briefke skriuwe wol? Fansels koe er dat likegoed sels dien ha, mar hy makket leaver twa reizen, Sakser dat er is, as syn namme sette. Goed, dan sil Wytse it wol dwaan. Hy siket yn 'e bûse om in poatlead en kattelt in mannich rigels op in fodsje papier. Moat der in priis op? Net? Ek al wer goed. Namme en ûnderdiel. In streek derûnder. Sa keapet in skoalmaster in hynder. De wachtmeester teart it papier op en stoppet it yn 'e mûtse. Stadich kuieret Wytse nei syn kertier. Hy komt mei it gelok oan: de sirenen gûle wer. Meiïnoar steane se ûnder de trep; de beide ûngelokkige berntsjes hâlde elkoar stiif by de hân en sjogge bang om har hinne. Hy leit har in hân op 'e holle. De ljochte eachjes sjogge nei him op. Hy knikt en laket; oer de bange snútsjes glydt in skrutene glim. De sirenen gûle wer: ein-fan-'t-alarm. Hja geane yn 'e hûs om kofje. Dan giet Wytse de strjitte wer op. Auto's ride ôf en oan. De hynders haffelje yn it droege hea.

Vellinga komt mei grutte stappen de strjitte del. By de griene auto stiet in keppel soldaten; twa hawwe de boargersjauffeur beet. Hy wrakselet wyld om los te kommen. In mouwe fan syn overall is stikken skuord; de spieren rôlje ûnder it spande fel. ‘Lit los,’ seit Vellinga koart. De man stiet foar him; de earmen hingje slop en hy trillet op syn skonken. Hy ferwart him net mear. Faaks is 't it ûntsach fan 'e boarger foar strepen; mûglik wit er net ienris mear wat er woe. Syn eagen sjogge skril by de soldaten lâns.

Vellinga praat op him yn. Hy moat him net sa healwiis oanstelle. It is beroerd genôch, mar it is op it lêst oarloch. Hja sieten ek leaver thûs

by de frou; of mient er faaks fan net? En hja hawwe njoggen moanne fan hûs west. Kom, kom, hy moat him wat opjaan; men is op it lêst gjin lyts bern mear. Wa wit kin er gau nei hûs ta; der is wol ien fan 'e soldaten dy't sjauffeure kin, mar dan moat er meigean nei it buro. Dat kin samar net. De man sjocht him wyld oan; dan rôlet er de fûsten op en docht in útfal as woe er út 'e rûnte brekke. ‘Kear him.’ Mei in swaai lit er him falle tsjin 'e auto oan. Skean oer it spatboerd bliuwt er hingjen, de hannen oan 'e motorkap. Hy kreunt; it kreunen giet oer yn snokken; it snokken wurdt gûlen, heas en rou mei lange úthalen. Vellinga bûcht oer him hinne. ‘Luister 'es.’ Hy heart it net.

‘Is der ien fan jim dy't ride kin?’ In tillefonist komt nei foaren. Tegearre geane se nei it buro. Wytse rint fierder. Efter him beart dat heas, ûnsinnich gûlen. As er al simulearret docht er it net sûnder talint. Of hat er it wier sa krap? Nei in dei? Men wit it net.

 

En op 'e nij springe de sirenen los. Bern drave nei de huzen, memmen steane yn 'e doar te winken, doarren slagge ticht. De soldaten bliuwe bûten ûnder de tichte beammen. In fleanmasine gûnzet oer de huzen; hy komt leger en makket al inger en inger rûnten. De hynders lizze de earen plat op 'e kop en hoarte oan 'e touwen.

By de keukenwein falt in skot. In kûgel fluitet troch de blêden. Flak oer de beammen giet de swiere daver fan 'e motor no. In mitrailleur fjurret los. Kûgels slagge as hagel troch de blêden en stuitsje op 'e stiennen. In hynder stegeret. Wûnder boppe wûnder is nimmen rekke. De lange kok stiet by de wein, it gewear yn 'e fûst. De menaaz-jemeester seit him it mannewaar op; de oare koks rache en skelle. Dan moat men dochs wol troch alles hinne stom wêze om te sjitten op in masine, dy't men net ienris sjen kin. No hie dat kring in bom útsmite moatten! In moaie bak hie dat wurden mei de strjitte fol munysjeweinen!

De kok bliuwt it andert net skuldich. As er net sjitte mei, wêrom yn 'e goedichheid ha se him dan in gewear jûn? Dit wie in fijân; of soms net? Net sjitte? Mar wat sin hat dy hiele rot-oarloch dan? De oaren lizze ferheftich tsjin him yn. Wat jout sok sjitten no; men kin sa'n ding ommers dochs net reitsje mei in gewear. Hja hiene allegearre wol dea wêze kinnen, kroandea. En soe dat sa'n slim ferlies west ha, hunet de lange. Wie der safolle ferlern oan dit soadsje fan 'e Staf? Mar hjir stiet de kommandant; wat seit dy der no fan?

‘Sok sjitten is tsjin 'e oarders. En dat witstû skoan, heite!’

‘Soa al. Mar wat dogge wy hjir dan?’

‘Dû? Itensiede. En wy besykje it dertroch te krijen. Dêr begeart men gjin bommen mear by.’

De kok lûkt ferachtlik oan 'e skouders en bestoppet it gewear ûnder it weinkleed. ‘Hy sil ús lykwols de dea noch dwaan mei syn kokkeraasjes,’ seit de menaazjemeester synysk, ‘mar lit him dan teminsten salang tiid dwaan.’

Mear wurdt der net oer praat. De sirenen begjinne wer. Ein-fan-it-alarm. De doarren springe iepen. Bern spatte nei bûten, de strjitte op.

 

De middeis komt der in nije oarder troch: ite en dan reemeitsje om fuort. Wytse yt by de wein; men wol dy minsken net iderkear lestich wêze. Mar as er mei de panne andyvje-rats op 'e knibbel sit op it trottoir en mei lange tosken yt, is er der net wis fan dat er de goede kar dien hat. In pear jonges komme om 'e hoeke draven en sykje tusken de weinen. ‘Sergeant Wouda! Sergeant Wouda!’ Wytse stekt de foarke omheech. It binne de beide jonges út syn kertier.

‘Wat is d'r, jongens?’

‘Moeder vraagt of u kwam eten?’ Wytse skodhollet drôvich. Hja moatte har mem tige betankje, mar it kin net. De menaazjemeester, ja dat is dy sersjant mei dy grutte sleef dy't dêr it iten opskept, dy wol tige graach dat hja by him ite. Dat begripe se wol?

‘Ja, sersjant. Is het lekker?’

‘Nee.’ Frjemd is dat, mar men bliuwt altyd skoalmaster, sels yn 'e oarloch. Hy kin min lige tsjin bern.

‘Maar dan had u bij ons moeten komen. We hebben bloemkool vandaag. En pudding!’ Dan drave se fuort. Wytse kôget wer fierder. Blomkoal! It stiet yn 'e kiif oft er ea wer blomkoal ite sil. Strak geane se de kant út nei Delft en der wurdt sein dat dêr fûl fochten wurdt. Bytiden stiet in minske himsels raar yn 'e wei. Hy kin dit droege guod wier net op en leget de panne by in beam. De menaazjemeester laket skealik.

Ier dyselde middeis ride se wer.

V

Hja steane op in smelle dyk njonken in breed en rjocht kanaal. Omfierrens riist de âlde toer en tsjerke fan Delft boppe de huzen, breed en fjouwerkant yn it stegerwurk. Hoe lang ha se hjir no al wachte? En hoelang moat it jitte duorje? Der geane iderkear geroften dat der by Delft om jitte fochten wurdt. Mar kin men it leauwe? En as it al sa is, it jout yn elts gefal neat en sit deroer yn.

Wytse kin it allegearre fan him ôfsette. It is as stiet de tiid stil, dit lange wachtersskoft, as kin der har neat oerkomme salang't dizze rêst hjir duorret. Dit is de twadde dei fan 'e oarloch en men libbet folslein yn it momint. Komt it om't men soldaat is? Feroaret der doch eat mei jin, de dei dat men it unifoarm oantsjocht en de wapens omhinget?

Hy sit foar in hûs dat deun oan 'e dyk stiet, it earste fan in lange rige. De rêch hat er tsjin 'e muorre oan, de skonken oplutsen, de hannen op 'e knibbels. Benijd sjocht er dernei. Dizze selde hân skreau er destiids sommen mei op it boerd, streke er fouten mei oan, joech er sifers mei. It liket jierren lyn.

Dy lêste oerdeis yn skoalle. It mobilisaasjebeslût kaam of, de middeis doe't de skoalle krekt yn wie. De oare moarns moast er fuort; it hie gjin sin en jou langer les. Mei koarte wurden fertelde er it de bern. De hiele klas rekke yn ûnstjoer. Moast master no wier soldaat wurde? Wannear? Foar hoelang? En soe it no oarloch wurde? Hja stiene oerein yn 'e bank. Mochten se no echt nei hûs en de oare klassen net? By it útgean joech er allegearre in hân. In pear famkes gûlden. Ien fan 'e jonges kaam der oan mei de hân al foarút; syn brune eagen fûnken ûndogensk. ‘Dach, Wytse!’ Tige lûd fansels. Wytse moast op 'e tosken bite om net te laitsjen. Mar net ien fan 'e oaren die it nei.

En no sit er hjirre ûnder de reek fan Delft. Der komme jitte gjin oarders. De fossen steane rêstich, de koppen omleech. De kolonne stiet fier útinoar op 'e rjochte keale dyk; in gesicht fier ôf steane de lêste weinen. Ut en troch komme fleanmasines oer. Der bart neat. Hja sykje net ienris mear dekking as se oer de dyk gean. En dochs moatte se har sjoen ha. In frjemde oarloch. In pear bommen, in mannich stjitten mei de mitrailleur en it waard in panyk mei de hynders op dizze dyk by it wetter. In treinsoldaat falt nêst Wytse del en stekt de sigaret oan yn syn piip.

‘Wêrom bombardearje se ús net, sersjant?’

‘Ik wit it wier net.’

‘Mar wat tinkt jo derfan?’

‘Dat it in faai teken is. As tinke se: wy krije jimme lykwols wol.’

‘Dat haw ik ek tocht. Hja hawwe ús net bot yn tel.’

‘Faaks komt it dat wy it tredde bataljon binne,’ meditearret Wytse. Dat is by alle rezjiminten sa: it tredde bataljon wurdt net foar fol oan-sjoen. Destiids yn Haarlim hat er ris op it rapport west op it rezjimintsburo, in kear doe't de s.m.a. net goed wie. In âld adjudant, in fjoerfretter mei in ûnbidige snor, lies har it leksum op. It earste en twadde bataljon dat koe gjin sprekken lije, mar doe it tredde! Wytse heart it de âldman jitte sizzen: ‘Dat derde bataljon van jullie, dat is een broek vol regenwater.’ It tredde hat it altyd dien. It seit nammers wol wat dat har bataljon no krekt wer by in oare divyzje yndield is. En dat mei noch hinnebruie, mar dat dy Dútsers har no ek al net sjen wolle, dat is dochs wol tige kras! Hoefolle kearen binne se no al net oer dy weinen hinne gien? En gjin inkelde bom. Fansels, bommen is djoer ark, dat smyt men net op Jan en alleman. Dat sadwaande reitsje se frij. Men moat it drage as in man...

De soldaat glimket en hja stekke in farske sigaar op.

Yn 'e fierte, fier nei rjochts, komme al wer fleanmasines opsetten. Hja fleane heech. Der binne in lytse tweintich en hja geane hurd. Binne dit no wer Dútsers? ‘Sil 't wol,’ seit Wytse. ‘Wat soene it oars wêze?’ Mar sa heech as hja oerkomme, strak yn formaasje, twivelet er dochs. Ien ljochte, ien dûnkere wjuk - sokke hawwe se jitte net sjoen. De kant oer nei Den Haach dûke se. It fleanfjild. By trijen tagelyk stjitte se op it doel, dan lûke se omheech en swaaie. De sinne fûnket as op silver. Yn 'e selde formaasje fleane se wer werom, heech oer de platte polder.

De treinsoldaten steane allegearre byinoar op 'e dyk en stride der oer wat it west ha, Ingelske of Frânske. Allinne in pear pessimisten hâlde út dat it dochs Dútske wienen; dy hawwe se ommers yn soarten. De oaren laitsje derom. De stimming wurdt moediger. Dus dochs help! It waard ek tiid, nammers. Heech troch de wyt-mei-blauwe loft lûkt dat fier en moedich gûnzjen.

Mar it lûd is sa gau net weistoarn of de dûnkere Heinkels skeare wer oer de greiden...

Dan ride se wer in ein. Rjochts, oan 'e oare kant it kanaal, binne de earste huzen fan 'e stêd. Foar de brêge bliuwe se wer stean en wacht-

sje. Lofts, deun oan 'e dyk, binne huzen, dêrefter in pear strjitten en fierderop de greiden. Hja jouwe har del op 'e dyk. Froulju komme út 'e huzen en bringe tee om. Hjir is net fochten, sizze se, mar efter de stêd giet it jitte altyd.

Manlju komme út in sydstrjitte draven en wize en roppe. Parasjutisten! Yn tûzen hasten sette se de helm op, pakke de wapens en drave de strjitte yn. Hja komme foar in heech houten stek, falle op in knibbel del en stekke de karabyn tusken de latten troch. Der is neat te sjen. Foar har lizze de wide greiden; yn 'e fierte is in beammemantel. Wachtsje. Wêr binne dy parasjutisten dan? Nimmen wit it. Tige fier geane fleanmasines. Lang lizze se sa, de karabyn tsjin it skouder oan. Dan sykje se de weinen wer op. En wachtsje.

Lang om let komme der oarders en geane se fierder, de brêge oer en by it wetter lâns werom; jitris in brêge en hja binne teplak. In smelle strjitte is dit mei hege huzen en oan 'e oare kant it âld bolwurk mei in mânske beammemantel. En om 'e hoeke, oer in smel brechje, is in grut barakkekamp mei rom plak foar de hynders. Dy hoege dus net wer bûten. It duorret gâns in skoft ear't alles berêden is en de wachtmeester komt men net te sjen. Dat Wytse begjint mar yn te kertieren, dan hoecht dat teminsten net wer by nacht. Hy hat lang wurk; de romte haldt net oer op dizze boppehuzen en ûnderskate minsken binne de stêd út. Nûmer 14. De man komt sels foar. Hja kinne thús gjin bergje, mar efter it bolwurk is it lokaal fan 'e loft-wachtpost, dêr is slieperij en de hiele nacht troch kofje. Dat is in skoan ding; dan kinne de koks en de menaazjemeester byinoar en sjit it wat op. Dus acht man. Dat helpt! En oft er dan nûmer 15 foarbygean wol, dêr hawwe se âlve bern, dus... En fierder swalket er wer, fan doar ta doar. Op nûmer 19, boppe, is romte foar twa; dêr geane se dan sels mar.

Hy komt krekt ta it stekje út as in spjochtich fanke fan in jier of trettjin foar him stiet. Hja hat in kleur en stammeret der yn om.

‘Wat is d'r zus?’

‘Sergeant, mijn moeder zegt, wij kunnen gerust twee hebben. Moeder wil niet hebben dat u ons overslaat. Nummer vijftien...’ Fansels, de húshâlding mei âlve bern! Nimmen wol graach fergetten wurde en yn 'e stêd, mei âlve bern, dan hat men dochs al mei in minderweardichheidskompleks te krijen. Hy kloppet it bern op it skouder. Hja sille twa ha, dêr kin se mar op oan: twa fan 'e bêsten. Dêr't trettjin minsken sliepe kinne, is sachs plak foar fyftjin.

It is al wer let de jûns as hja de smelle hege trep opgean. In grut hûs liket it, grutter as men sa op it each ferwachtsje soe en ryklik grut foar minsken sûnder bern. De man is bedriuwslieder op in grut fabryk en har mem is by har yn. Hja binne tige hertlik en it is ien oere foar't hja der erch yn ha. It wurdt tiid as it jitte wêze sil.

Hja sliepe op 'e sliepkeamer fan mynhear en mefrou, in rom en wieldrich fertrek. Hja hawwe gjin beswier om byinoar? De útfanhûzerskeamer is net fertsjustere mar as it der oan stiet... Fansels net, sizze se. Gjin drokte om har! Hja kinne it gau minder krije as tegearre op in bêd as ditte!

Hja klaaie har út, elk oan in kant fan it bêd en sjitte der dan ûnder. De wachtmeester lûkt it ljocht út. Wytse leit in set yn it dûnker te sjen. In pear grienige ljochten fûnkje frjemd boppe de flier. In kat moat it wêze. Wytse fielt dat er slûch wurdt en nimt de eagen ticht. It tikket op it swilk. Dy kat... Wat leit it bêst... Dit is wat oars as de striesek... Ferlof... Dêr streaket wat oer syn holle... Toe Syts, skik wat op ju... En mei in skok is er klear wekker. ‘Weg vuil kreng!’ raast de wachtmeester. Der fljocht wat troch de keamer; in swiere plof op 'e flier. Goede, dy grouwe kat! It bist sit te blazen foar de tichte doar. ‘Dat ondier kwam bij ons op bed!’ fûtert de wachtmeester. Wytse laket. It stomme dier woe tusken har yn sliepe. Dat is er sa wend, fansels. Minsken sûnder bern!

De wachtmeester grommelt jitte en skeukt lang om teplak te kommen. Faaks tinkt er oan syn seis bern, dêrjinsen by de Dútske grins.

VI

Dizze lette jûn tusken snein en moandei nimt Wytse de wacht in pear oeren waar. Wachtrinne, dat hat er jitte nea by de ein hân, al de kearen net dat er ûnder tsjinst west hat. Mar nei dizze lange frjemde snein is it suver in geniet in pear oere allinnich te wêzen en ta jinsels te kommen.

Net, dat er it oars drok hân hat, mar dat omhingjen by de weinen, dat doelleas dangeljen, wurdt men wurch fan en yn 'e ein. It makket jin ûnrêstich en ûngeduerich; op it lêst kin men it nearne mear úthâlde...

Hy sit yn syn kertier yn 'e djippe stoel foar it finster en samar, as er

nei bûten sjocht, slacht de langst him oan nei de maten: nei it ferheftich petear by de keukenwein, nei de rûge humor fan 'e soldaten, nei de faaie spot fan 'e menaazjemeester. Hy giet nei ûnderen en jout him by de âlde ploech, mar midden yn in sterk ferhaal riist er oerein en set de stap nei de stâlen. En dêr yn 'e skymrige barak mei de rook fan hynders en moassich strie kin er it likemin bankje; hy falt op in bank yn 'e kantine del en kriget in kop kofje; dan siket er de fyts en riidt nei it bataljonsburo, in ein de stêd yn. De tillefonisten sitte op 'e stoepe en hawwe har moed wol, mar hja witte neat mear as hysels en dat hja witte is mûglik net wier. Wêr komme al dy wylde geroften wei, dy't men net leauwe wol en dêr't men dochs gjin ferwar tsjin hat en dy't men by einbeslút dochs jit leaut?

Hy dwaalt de strjitten troch by it bolwurk en stiet in set foar in sigarewinkel. Syn piip kin er nearne fine; hy giet deryn en keapet in nijenien, de goedkeapste dy't der is: moarn is er him faaks al wer kwyt. Hy moat him nedich skeare, mar it ark sit ûnder yn 'e sek op in auto en der is nearne in skearwinkel te finen. In pear soldaten komme him tsjin; hja witte in hûs dêr't er holpen wurde kin. Op in gewoane stoel komt er te sitten yn 'e wenkeamer; hy moat in kopke tee mei drinke en de frou leit in koekje foar him del. In lyts jonkje boartet oer de flier. Hy mei wol oppasse, warskôget de mem, dat er syn sneinske klean net smoarch makket. Snein! giet it Wytse troch de holle. Dêr hat er jitte net oan tocht! Pinkstersnein. Hjir binne alle dagen gelyk. No sitte se thús yn tsjerke, as it dêr teminsten tsjerke is...

As er wer bûten komt steane in pear soldaten te skriuwen by de brievebus. Brievekaarten meie ferstjoerd wurde, mits men mei gjin plakken neame. Wol er ek ien ha? Steandewei skriuwt er in mannich rigels: dat er sûn en goed is en net yn it fjoer west hat, mar dat hja oprukke. In koarte groet, de namme... Dan lit er it yn 'e bus falle. It kin fansels net oerkomme, mar it skriuwen hat him goed dien; it is as hat er yn dy mannich koarte wurden syn ûnrêst fuortskreaun. Pinkstersnein, hat er der boppe set.

 

En no rint er hjir yn 'e tsjustere jûn en harket nei it lûd fan syn eigen stappen. Prachtich steane de weinen hjir beskûl efter it hege bolwurk ûnder de oerhingjende beammen. Alhiel oan 'e bûtenkant fan 'e stêd binne se hjir; it bolwurk rint yn in breed plantsoen omleech nei de brede dyk; oan 'e iene kant steane huzen en mear nei rjochts is der

neat mear as de brede grêft en de wide, griene polder. En wat der bart yn 'e stêd sels, tusken de âlde huzen en op 'e stille grêften, wurde se neat fan gewaar; allinne geroften waaie oer en út en troch it lûd fan in gewearskot.

Wûndere stil is it hjir yn 'e strjitte; de treinsoldaten ferprate de jûn efter fertsjustere finsters. Allinne yn 'e skoalle dêr't it depotbataljon leit, is alles jitte yn beweging. In dûbele wacht stiet foar de iepen doar. De dei lâns komme hjir soldaten en melde har; út en troch is der ien tusken yn dûnkerblau ferklaaierspak en wollen trui; farrenslju dy't op see wiene doe't de oarloch útbriek. Boppe de doar is in finster iepenskood; dêr stiet in sersjant op post mei it gewear yn 'e oanslach. Driigjend wiist de loop nei de huzen skean efter it plantsoen, dêr't iderkear wer ljocht út 'e ruten skynt. Trijeris hat der in boade hinne west: as it no noch net út is, wurdt der sketten.

En yn it plantsoen, by de beammemantel, stiet in batterij fan 'e fjild: hynders, kanonnen, weinen. De hynders steane de nacht oer ynslein, de soldaten lizze mei in tekken oer 'e oerjas op 'e kâlde grûn en sliepe fan klearebare yneinens. Ut de Peel moatte se kommen wêze, of alteast dy kant út wei; hja litte net folle los, dizze Limboargers mei har nuver taaltsje. Ut en troch komme se by de keukenwein en krije in bôle mei en in fjildfles tee of kofje; de menaazjemeester fan 'e Staf hat in goed hert. Syn sarkasmen moatte se fansels op 'e keap ta nimme en dat dogge se mei in twivelich glimke: hja kinne him dochs net nei-komme, sels net as er om har te geriven ta it Ljouwertersk ferfalt.

 

Der slacht in klok. In oere om. De tiid is him net lang fallen. En wa wit is dit de lêste kear net dat er in oere de tiid oan himsels hat. Men soe jins tinzen gean litte wolle; oer alles dat west hat, alles dat sa goed as fergetten is, mar men kin it net mear foarinoar krije, der komt te folle op jin oan. It kin net oars wurde as in bûnte film dy't aloan ferspringt.

Hy is wer in jonge, thús. Winter. De hege kolomkachel snuorret; it rak mei linnenguod stiet yn 'e keamer. Mem sit te naaien by de tafel; heit slacht lear ûnder syn klompen. En yn 'e smelle stripe dûnker tusken rak en bedsket swaait hy syn houten swurd...

In oare kear. Hy hat siik west en is yn it betterjen. In buorfrou komt op in middei en bringt him lêzen: sân Buffalo Bill's en in grut boek fan Penning. ‘De Leeuw van het Noorden’, hjit it en it giet oer Gustaaf Adolf. Hy soe der fuortdaliks mei begjinne wolle, mar, takticus dat er

is, nimt er earst ien fan 'e oaren. Mem skodhollet, mar salang't buorfrou derby is kin se fansels neat sizze. As hja wer fuortgiet is er op 'e helte en de jûns foar bedtiid hat er it út. De oare moarns binne de oare seis opburgen. Hy freget der net nei: dit hat er fuort wol oankommen field. It is ek net slim; dat fan Penning is ek prachtich. ‘... Hij stiet hem de ponjaard tussen de schouderbladen door in het hart.’ Sa'n sin ferjit men net wer; de jûns kin er der net fan sliepe...

Mem. Dit hat se alteast net mear belibbe. Hy sjocht himsels wer stean op it Stafburo, in middei yn septimber. In tillegram; hy moat daliks nei hûs, de fjouwer oere trein kin er jitte krekt helje. It wurdt in lange, frjemde reis. Hy giet nei hûs, de earste kear nei de mobilisaasje. In feest hie dat wurde kinnen en no sà. Yn Amsterdam treft er mear soldaten, allegearre mei útsûnderingsferlof. Hja prate earnstich; bytiden stûket it en sitte se stil út it rútsje te sjen. Hoe soe it no wêze, thús? Soe mem jitte libje? Soe er jitte mei har prate kinne? Yn 'e stilte fluitet ien fan 'e oaren: hy hat twa dagen ferlof om te trouwen... It is healwei tsienen as er by heit-en-dy foar de doar stiet. Syn suster docht iepen. Hy sjocht har oan en hoecht neat mear te freegjen. Yn 'e foarkeamer stiet de kiste...

Hy bliuwt stean. In skaad lûkt oer de strjitte; by ien fan 'e weinen ferweecht wat. Hoeden rint er derhinne. Under it gean strûpt er de karabyn oer de holle. ‘Binn' jo dat, sersjant?’ In soldaat dy't op stalwacht sil en in tekken hellet út syn wein. Hja prate in skoftsje, dan sizze se nacht en de soldaat stekt ôf mei de ljochte tekken oer de earm.

En wer is er allinne, Wytse Wouda. De nachtwyn risselt ûnwennich yn 'e blêden. Yn 'e beammemantel praat in kanonnier yn 'e sliep. Stadich rint er de strjitte lâns. Nûmer njoggentjin. Dêr sit de wachtmeester no en fertelt fan thús; syn soargen oer wiif en bern; it behindich bedriuw, de noed oer fee en lân. En in pear doarren fierder yn in leech hûs sliept Brunia oer de houten flier en nêst him, by 't hollenein, stiet de jildkiste fan it bataljon. Brunia. Hy sjocht him hast net, dizze dagen en oars wiene se altyd tegearre op en út. En de inkelde kearen dat er him opsiket op syn buro kin er de rjochte wurden net fine; neat as in pear neutrale sinnen, neat dat djipper taast. Sok ding moat elk mei himsels útmeitsje.

En hjir is de skoalle wer. ‘Ferhip fint!’ Flak boppe him falt in skot. In kûgel fluitet troch de beammen. In kanonnier flokt. Dan slút de

stilte him wer om bolwurk en huzen. Wêrearne is dy kûgel ynslein, troch hokker muorre, yn hokker keamer? Der is gjin lûd, gjin skreau. Wat sin hat it no en lit it ljocht nei bûten skine? Witte se dan no noch net dat it oarloch is?

Mei stadige stappen fertrapet er dizze lêste oere: op en del, deselde strjitte, deselde weinen, deselde hege, dûnkere huzen. Delft. Fryslân, dêr't er jong west hat. Altyd gean dêr de tinzen wer hinne. Fryslân!

Der komt him in oare treinreis yn it sin. Foar him oer yn it hoekje in soldaat, earne út 'e Wâlden wei. Wûndere smout kin dy fertelle; men sjocht it foar jin, de grutte boeren fan it doarp, arbeiders, jongfolk. Sterke ferhalen fan frijen en strúnjeien, it iene nei it oare en it ferfeelt net. It wurdt de kronyk fan in doarpsfermidden hjir op 'e reis fan Amersfoort nei Ljouwert. Op al syn reizen letter hat er him nea wer troffen en no is it as sjocht er him wer sitten yn it hoekje, like dúdlik as doe dy winterjûn. As er hjir no de strjitte del kaam, soe er him fuort wer kinne, soe er op him tarinne en sizze: ‘Hoe is dat ôfrûn mei Pytsje, dêr by jimmes? Hat se de grutfeint noch krige of net?’ En dy oare, dy't nei hûs gie te trouwen, dy soe er ek wer kenne. In lange rige gesichten giet by him lâns, jonges dêr't er mei boarte hat, skoal-kammeraten, famkes út 'e klas, maten fan seisentweintich út Assen, bern dy't er yn 'e klasse hân hat, treinkammeraten fan doe't er te learen gyng. Frjemd, dat dat no allegearre wer op him oankomt...

 

Tolve oere. Hy jout de wacht oer en siket syn kertier op. Yn 'e fierte geane wer fleanmasines; lang lûkt it gûnzjen troch de stilte fan 'e nacht. By it stekje stiet er in set te harkjen. Wa wit wêr't no de bommen falle, op hokker stêd, op hokker stelling, yn hokker kolonne. Hoeden taast er it paad by de steile treppen op. Der skynt ljocht ûnder de keamersdoar troch, dat hja wachtsje op him. It is wûndere stil. Yn 'e keamer knypeaget er tsjin it fûle ljocht.

Goede, wat ha wy hjir? Mynhear en mefrou steane by de tafel mei earnstige, strakke gesichten en knikke him it wolkom; it âldminske is bleek en sjocht fansiden. En oer de tafel hinne bûgd, de rêch nei Wytse ta, stiet de wachtmeester; hy grommelt wat en hat gjin tiid om op te sjen. It ljocht fan 'e lampe falt oer syn swart prûk hier, oer de reade nekke mei de bleke groeden fan stienpûsten. Wytse begrypt der neat fan; der stiet in frjemde spanning yn 'e keamer, mar nimmen seit wat. Hy komt op 'e tafel ta. Der leit in skjirre op it bûnte tafelkleed

en, op in krante, in túfke bluodrich hier. Fansels, tinkt er, de hûn! Dy hat in reis hân mei de traper fan in fyts en no ferbynt de wachtmeester de smertlape. Lange wynsels en dêroerhinne in soarte fan dekje mei bannen knoopt. En de gesichten fan dy minsken! Mar it slimste is no oer en de wachtmeester tyspelt mei syn tsjûke, stompe fingers oan 'e lêste bantsjes. ‘Nou, wat zeg-ie d'r van?’ Wytse kin it net helpe, mar hy moat nei dy hannen sjen, dy't breed en brún op 'e tafel lizze. Dy machtige fûst stekt de wachtmeester hjerstmis de fette baarch it mes mei yn 'e hals, dêr twingt er moarn in tsjinakseljend hynder mei yn 'e stokken; dêr skuort er as it wêze moat allinne in patroancaisson mei fan it stee. It wite hûntsje stiet op 'e tafel en trillet op 'e fine poaten. De brune eagen sjogge bang troch it wollich hier. De frou nimt him op 'e earmen en krûpt him oan; it bist slikket har oer it wang. Wytse moat op 'e tosken bite. Healwei ienen yn 'e nacht, oarloch en de loft fol fleanmasines. No leit Syts op bêd mei ien fan 'e bern by har...

Hja geane de trep op nei de sliepkeamer. De wachtmeester hat in kleur as fjoer; hy is mei syn figuer ferlegen en grommelt wat. ‘Ruig mormel... Wat doe je? Die mensen zijn goed voor ons...

‘Bûten begjinne sirenen te gûlen. Daverjend komme de fleanmasines oer. Mitrailleurs rattelje. Foar de sliepkeamersdoar sit de kat te wachtsjen. De wachtmeester nimt him behindich op 'e punt fan 'e skoech en wipt him in ein fuort. Dan docht er de doar iepen. ‘Mien arme vrouw,’ mompelt er.

VII

It moarnsljocht stiet yn 'e keamer, in smelle gouden streep en brekt yn it djoer kristal op 'e wasktafel. Wytse moat efkes de eagen ticht knipe, sa fel is dat, sa fûnkeljend. Wêrom lizze se hjir yn dizze wieldrige keamer, op dit weak en fearjend bêd en ha de kanonniers de nacht oer yn it dampe gers lein? Wêrom? Wannear sil er no dochs ris wizer wurde en net mear freegje, mar nimme wat him barre mei? Kin er dan nea gjin tiid dwaan?

Hy leit stil omheech te sjen. Nêst him sliept de wachtmeester noch. Hy soe him no wekker meitsje moatte, mar kin der net ta komme. De nacht hat dochs al koarternôch west. En it leit hjir bêst. Pinkstermoandei. Wat dizze dei ris wer bringe sil? It kin de lêste wêze, men

wit it net. Hy is jitte jong, seisentritich, mar as it moat kin er alles oerjaan.

Der is in wûndere rêst yn him. Pinkster. Hy leit in hân op it boarst. Troch it lichte tek hinne fielt er de slach fan syn hert...

 

Hja brea-ite tegearre yn 'e koken; dat kin fansels, as hja leaver net yn 'e keamer wolle. As hja dan teminsten mar smarre út 'e bûterfloat. Dy margarine yn dat fette stik papier - mefrou moat der net om tinke. En dy bôle fan justerjûn, dat is hast gjin iten mear. Hja hat genôch oare en mei wat molke wol de hûn it miskien wol ha. Mar dat kin net, seit de wachtmeester, sok skoander iten en dat wei! Hja moatte it sels witte, mar dan sil se de elektryske brearoaster helje. It apparaat komt tusken har yn te stean en hja docht it foar. Handich is dat, in pear tellen en de bôle is brún en knapperich; de bûter raant derop. En fierder binne se dus neat brek? Dan sizze se it mar. ‘Nee,’ skodhollet Wytse mei de mûle fol. De tee is sterk. En der is tsiis en jam en skinke. Goede, wat in oarloch!

Nei teedrinken swalket Wytse de strjitte wer op. It is net ier mear, mar by de keukenwein is it noch stil. Allinne de menaazjemeester sit op in amer te sintsjen.

‘Al tee hân tink?’

‘Ja, en iten.’

‘Uzes net goedernôch foar mynhear?’

‘Dat sis ik net. Mar dy lju wolle alles wol oan jin dwaan...’

‘Hoe yn 'e goedichheid fine jim sokke adressen?’

‘Dat treft sa.’

‘Wis! En as men dan sels ynkertiert...’ Wytse glimket en jout him del op 'e grûn. Hy hat de menaazjemeester wolris faker heard.

‘Hjir, stek in sigaar op. It is op it lêst ek Pinkstermoandei.’ Fredich sitte se nêstinoar. De reek wurdt wei tusken de beammen boppe har.

‘In moaie Pinkster. Oars hiene wy gien te fytsen, de frou en ik.’

‘It hie gau sa goed west,’ mient Wytse.

‘Dû winst der teminsten noch wat by út.’

‘Net dat ik wit.’

‘Ja wis, oars hiest' nei tsjerke moatten fan 'e moarn.’

Wytse sit stil, de holle foaroer. Soe it preek wêze, thús? Strak fytst Syts de dyk lâns nei tsjerke ta. Hy sjocht har sitten, stil en stimmich, op it âlde plak. Sil er ea wer neist har sitte? Pinkster. It feest fan 'e Hillige

Geast. Stoarm en fjoer en frjemde tongen... Stoarm en fjoer! Wa wit komt it him hjoed net oer. En faaks in frjemde taal. Hände hoch! - Achtung! - Marsch! Wêrom is er sa bitter, ynienen? En de menaazje-meester praat mar.

‘Sizze de dûmnys it sa net? In pinkstersegen? In bom op 'e harsens hat mear kâns!’ Dizze kear glimket er net.

‘Fan beiden kin ek.’ Hja sjogge elkoar oan, strak en hifkjend.

‘Soa al?’

‘In bom op Pinkster. Op Pinkster nei de himel...’

‘De himel! Jim sykje it sa ferrekte fier. Swarteweisein en de Wâlden troch en dan mei de frou, dat wie my al lang moaiernôch!’ Hy linet efteroer tsjin de wein oan en stoarret nei de blauwe loft. ‘En lykwols, as men dêr wis fan wêze koe...’

‘Dat kin!’

De menaazjemeester skodhollet. De tearen hat er yn 'e foarholle, mar hy komt net mear oan it andert ta. De koks komme opsetten.

Wytse swalket fierder. Stadich sleept de lange moarn oan 'e ein. Nei iten komme der oarders. De hynders moatte optúgd stean, der kin elke oere in marsbefel komme. Dat bringt teminsten wer wat drokte mei en dan hingje se fierder by de weinen om. Der geane wer aller-hanne geroften. It regear soe nei Ingelân wêze. Nimmen wol it rjocht leauwe, mar de stimming wurdt der net better op. Men soe wolle dat it befel no mar ôfkaam, dat der wurk wie, drokte, beweging.

Hy kuieret allinne troch it plantsoen dêr't de kanonniers yn it gers sitte en bliuwt stean by de brede grêft. Yn 'e greiden oan 'e oare kant rint it fee te weidzjen; foar de blauwe loft driuwe de wite wolken. It koe Fryslân wêze, sa eigen liket it. Hy stiet lang út te sjen oer de wide lannen. Hat er ea it libben sa fûl en hertstochtlik leafhân? Hawwe de greiden ea sa grien west, ea wolken sa wyttrochgloede? Dizze goede, blinkende, bloeiende ierde. En boppe de polder de himel... Wa hat dat ek mar wer sein...?

In ordonnâns tikket him op it skouder. De twadde kompy giet fuort, har weinen moatte by de kommandopost brocht wurde. De wachtmeester wit der al fan.

As er by de stâlen komt stiet alles al klear. Hja helje de weinen op en dan fytst Wytse foarop, de strjitten troch, oer it spoar en nei de skoalle dêr't it bataljonsburo is. De kompy stiet klear; bussen en frachtauto's ride foar, sersjants drave hinne en wer. Op 'e bankjes

op 'e iepen auto's sitte de soldaten, de helmen op, it gewear mei de bajonet tusken de knibbels, De measten binne kalm en bedaard; inkelden dogge drok en oerstjoer en roppe en laitsje. Auto nei auto draait de strjitte út. Efter de autokolonne geane de weinen. De hynders sette rimpen ta. De treinsoldaten stekke de han op.

‘It bêste, sersjant.’

‘Ek it bêste. Goereis en oant sjen!’

Dat is trije weinen en in auto minder. Der is begjin! Hy skrast se troch yn syn boekje en fytst werom. Yn 'e brede, lange strjitte is it stil nei it trelit fan niist. De loft is no alhiel klear; tusken de huzen wurdt it waarm. By it bolwurk treft er de wachtmeester en tegearre geane se nei har kertier om tee.

Letter steane se jit efkes yn 'e efterkeamer; út it hege finster sjogge se del op 'e huzen. Efter de tsjerke lâns geane fleanmasines, leech boppe de huzen. Efter de stêd moatte se wêze, boppe de polder. Trije, seis, mear jitte. Dan ynienen lûke se omheech en wurde wei. En foar it blau fan 'e loft blinke samar ynienen de wite skermen; stadich en steil sakje se en wurde wei efter de huzen. It is de earste kear dat hja se fallen sjogge. Dy kant is de twadde kompy útgien. Hja stjitte it finster iepen. Ut 'e fierte wei komt swak it lûd fan masinegewearen en dêrtusken út en troch de swiere plof fan in kanon. Dan is alles wer stil. De sinne leit in gouden gloede oer de âlde huzen, de ferware pannen, de dûnkere beammen fan 'e grêften.

 

De jûns om iterstiid hinne komt der in nije oarder. Alles moat byinoar sliepe. Der is in leech hûs yn 'e strjitte, rommernôch om 'e Staf deryn as de treinsoldaten yn 'e stâlen bliuwe. Der komt in auto mei strie en elk skrept om syn part te krijen. Wytse tôget in pear bosken nei de tredde ferdjipping en spriedt it bêd foar him en de wachtmeester. Hja hawwe in keamer tegearre; net ien fan 'e oaren is begien op sa'n heech en noedlik plak. It is in keal fertrek sûnder húsrie, der sit gjin behang mear op 'e útsleine muorren; mar de wetterkraan rint en troch it dûbeld finster hat er in prachtich útsjoch oer de stêd en, dizenich ûnder de hege kym, it grize lân. It holle hûs is fol lûden, skille stimmen en it stampen fan skuon op 'e keale treppen.

Nei iten geane se nei nûmer njoggentjin. Foar it lêst sitte se yn 'e wenkeamer yn 'e maklike stoel. It wurdt in goede jûn en it is al wer let as hja mei pak en sak nei it lege hûs ta sette. Der is gjin ljocht en it is

neare nacht. In rook fan strie en minsken slacht har oan. Op 'e taast klaaie se har út en smite klean en útris op in bult oer de flier. Dit is in oare sliepkeamer as hja wend binne, mar hjir sil it ek wol wer sliepe wolle, ûnder de pannen. Wytse is earst klear en skeukt teplak by de skoarstienmantel. De wachtmeester sit jitte oerein, in dûnker sylhûet foar it finster, en slacht in hastich krús. Pinkster. Dan wurdt de sliep har oermânsk en sûnder ferwegen fersliepe se de koarte nacht. Ier en betiid de oare moarns is it hûs fol lûden.

VIII

Tiisdeitemiddei. De menaazjemeester skept it iten op: rats fan ierpels en andyvje. Al wer andyvje! ‘Net sa'n knoarre!’ It is oer de tiid, mar de rats is droech en al dy andyvje wurdt men raar fan. Mar it giet by smaak net út: iten is ek tsjinst. Hy sit op it hiem by de Te Merwe's, de rêch tsjin 'e muorre en yt mei lange tosken. In pear lytse famkes steane foar him, de hannen op 'e rêch; aardige lytse snútsjes en net te sizzen smoarch.

‘Heb je geen zakdoek, zus?’

‘Nee, sergeant.’ It komt der ek net op oan, de rats soe der neat smaakliker fan wurde. Der komme mear bern troch de iepen doar.

‘Hoeveel broers en zusters heb je?’

‘Tien sergeant.’

Alve bern! sa'n keppel binne gjin bûsdoeken foar slein. En dan de man sûnder wurk. In ein fierder, de rige huzen foarby, grave soldaten har yn op it fytspaad efter de strûken. As de Dútsers troch Rotterdam binne en hja komme dit oer nei Den Haach, dan giet hjir alles plat. Mar safier is it jitte net.

Dizze rats komt earst. En sa pratendewei giet it der ûngemurken troch. Wûndere frij binne de bern hjir. Hja binne al bliid dat al dy soldaten hjir kommen binne en it iten dat der oerbliuwt dat krije hja. Dy sersjant by de wein, dy sei it en dat is de baas, no? Wis al, knikt Wytse mei de mûle fol, dy hat it te sizzen. Hy hat lang wurk, de oaren smoke al wer, dan sit er noch te priuwkjen, mar it komt dochs op. By de Te Merwe's stiet de foardoar iepen en alles rint der samar út en yn. Wytse giet de gong troch nei de koken en wasket syn panne om ûnder de kraan. Der is in skûteldoek, dy mei er gerêst brûke. Frou Te Merwe

stiet tusken de soldaten yn en knikt en laket en wol elk wol helpe. In meager, ferarbeide wyfke is it mei in gol en goed hert. Mar nearne hat Wytse ea sa'n gruzige handoek sjoen, noch sa'n heap rommel yn sok in behindich fertrek.

De menaazjemeester komt de gong troch mei in grutte wite amer fol rats. Hjirsa, hjir is it oerskot. Dêr hawwe se moarn in bêst miel oan. ‘Vanavond nog, sergeant. Welbedankt. Ja, dat gaat d'r vanavond nog door. U moet denken, dertien monden...’ It griist jin oan, tinkt Wytse. Hy wit jitte net wat oarloch is en honger wit er teminsten net fan. ‘Dû kinst der noch wolris nei komme te slikjen,’ sei mem altyd. Wa wit?

Hy siket de fyts en rydt de dyk út. In moai lân hjirre: greiden oan beide kanten en by de feart lâns de grutte kassen mei griente. Fûl blinkt de sinne op it glês. It koe Fryslân wêze, de bou en 'e greid-hoeke byinoar. Mar de behindige spultsjes oan 'e dyk hawwe neat fan in Fryske pleats. In hege hage, rûch en ferwyldere, wat skriele beammen, in hûs en in mannich hokken. Mar efter de hagen en yn 'e lege bergen steane de munysjeweinen beskûl en yn 'e hokken is plak foar in pear hynders. It spande der oars om om alles teplak te krijen; allinne de keukentrein is yn 'e buorren bleaun; alle munysjeweinen steane hjirre oan 'e dyk, de fierste yn 'e grutte nôtmealderij, in gesicht fier fan 'e buorren. En hy is no de tel al kwyt, sa faak hat er dizze pear oere al net op en del west. Oarders, tsjinoarders en jitris nije oarders. En iderkear as er foarbyfytst komme de treinsoldaten op 'e dyk ta setten. Is der al nijs? Fansels is der nijs, der is gjin ein fan it nijs; allinne mar spitich dat men it sels net leaut. En wannear geane se fierder? Bliuwe se hjir fannacht? Wytse wit it net. It bataljon is de polder yn op Rotterdam oan. Yn 'e fierte boppe de kym sjogge se de tuorren fan 'e stêd. Men seit dat der gans parasjutisten sitte yn 'e polder en dat der Ingelske fleanmasines komme sille. It earste wol jin better oan as it lêste.

Hy lit syn eagen gean oer it wide fjild. Greiden, swartbûnt fee en de gloarje fan dizze sinne. Men kin der net by dat fyftjin, tweintich kilometer fierder fochten wurdt op libben en dea. En hoelang noch foar't it oan harsels ta is?

Werom fan 'e reis treft er Brunia. Yn it lytse postkantoar dat tagelyk skuonwinkel is, hawwe se har buro. De doar stiet iepen; op 'e toanbank steane de skuondoazen tusken postpapier en aansichten; soldaten rinne út en yn; efter yn in hoeke fan 'e winkel kaartspylje de tille-

foanwachten mei in pear ordonnânsen. Dan sit it bûten better, mient Brunia en hja nimme elk in stoel mei nei foaren. En hoe is it der mei, freget Wytse. Goed, fansels. Hoe soe it net goed wêze, mar hy hat sa'n hiele dei neat te dwaan. Dat is it minste. Wytse hat syn weinen, hynders, soldaten. Wurk. Hy hat neat: in skriuwblok en in folpin, mar der is neat te skriuwen. En dan is de jildkiste der, dêr't er net oan komme mei! En altyd by dat buro omhingje...

‘Nicht grübeln,’ seit Wytse.

‘Dútsk! Is dat ús foarlân?’

‘Ja, tochst fan net?’ Dan sitte se in skoftsje stil foar har út te sjen.

Skean oer de feart stiet de nije skoalle. Soldaten sjouwe mei bosken strie oer it plein. Hoelang is it lyn dat hja sels yn skoalle stiene? Njoggen moanne; it liket njoggen jier. Oer de brêge daverje oanienwei de auto's, de púndyk út. Nêst har giet iderkear de doar en de winkelbel. Bern komme mei skuon dy't makke wurde moatte. In jong fanke komt om nije skuon; hja sit foar de toanbank te passen en makket grappen mei de soldaten. Dat soks samar gewoan trochgean kin.

Hja prate wer mei koarte sinnen oer hiel gewoane dingen. Men kin hjir de dingen net trochprate, it is te drok om jin hinne. Faaks is it ek mar better sa. Dat wat men sizze woe: twivel, betrouwen, leauwe, kinne se dochs gjin wurden foar fine. Salang ha se no al tegearre op en út west, salang hawwe se om 'e selde tafel sitten, op 'e selde keamer sliept, hja binne freonen wurden en witte alles fan elkoar, mar it djipste, it ynderlikste, sizze se net. As hiene se elkoar hjoed foar it earst, sa tafallich, troffen, sa sitte se hjir by inoar. Unbegryplik is dat.

Wytse giet oerein. Hy sil jitris op 'e oare ein sjen. Oft it perfoarst moat? Moatte... moatte... Miskien is der nijs. Hja prate wolris wer. Oant sjen!

 

By de keukenwein wurdt in auto opladen: tee foar de kompyen, bôlen en koeke. De menaazjemeester hinget de útris om. Ien sil der dochs de polder yn moatte en in dei earder of letter dea makket net folle út. En hy kriget goed selskip mei: sersjant-majoar Schuringa sil ride.

‘Is it wier?’

‘Ja, sjochst net hoe wyt as er om 'e noas is? Oars hie er hjoed mei de frou nei it gemeentehûs riden.’ De majoar stiet ûnder de geboadens; dizze wike hie er trouwe sillen. Syn gloednij bûtenmodel pak hat er

ien snein oan hân. Gjin wûnder dat er der it measte sin net oan hat. Mar hy kin autoride, dus... En it falt wol wat ta; safolle parasjutisten sille der net sitte oan dizz' kant de stêd. Is dy auto no ris klear? Dan deryn en ride.

Of stil, faaks kinne se hjir earst jitte in bui ôfskûlje. Yn 'e fierte, de kant fan Den Haach út wei, komme fleanmasines opsetten. ‘Swiere bombardeurs,’ seit immen. Ofweargeskut baarnt los. Foar it blau fan 'e loft brekke de wite wolkjes fan 'e granaten iepen. De swiere masines streekje der rjocht oerhinne; al tichter komme se by, al leger skeare se oer de greiden. Daverjend geane se oer de dyk, dêr't de soldaten jitte grave. Tusken de huzen troch sjogge se se nei. Heger geane se; it lûd fan 'e motor stjert wei. Yn 'e fierte, boppe Rotterdam dûke se wer. Bommen springe. In lûd fan swiere tonger.

En dêrmei komt in nije flecht opsetten. Trije. En dêrefter seis. Granaten barste. Wer bloeie de wite wolkjes op it kleare blau. ‘Ingelekopkes,’ spot de menaazjemeester. Allegearre steane se no op 'e dyk; nimmen tinkt der mear oer om dekking te sykjen. Strak steane se te sjen. Kinne se dan neat reitsje, dy kanonniers dêr yn 'e fierte? Rjocht streekje se oer de granaten hinne, of miskien net ienris deroer; hja feroarje der har net om. En wêr bliuwe dy Ingelsken no, dy't komme soene? Oer de dyk. De loft is fol fan 'e daver fan motoaren. As der no teminsten mar ris ien delkaam...

En nije weagen komme oer, by seizen, by tsienen no. Komt der dan nea gjin ein? Yn it súdeast is oanienwei de fiere dreun fan springende bommen. En gjin jager yn 'e loft om se op te kearen, gjin Ingelsken, gjin Frânsken, oars neat as de machteleaze hún fan dy wite wolkjes. Stil steane se te sjen, bleek en ferbiten. Nimmen seit in wurd mear. Wat kinne wurden helpe? Koene se mar wat dwaan!

Hoelang steane se dêr sa? Der is gjin tiid mear, der is oars neat mear as dat einleas gûnzjen fan fleanmasines, dy einleaze tonger boppe in faaie stêd. Hoefolle bin der no al oer gien? Nimmen dy't it wit; hja telle net mear; hja steane allinne mar te sjen mei baarnende eagen nei it stekkend blau fan 'e loft.

Is it no oer? Der is gjin tastel mear te sjen. Allinne dat gûnzjen liket jitte yn 'e loft te hingjen. Dan wurdt it stil. De wite wolkjes ferwaaie. Dus dochs de ein! Hawwe se wier tocht dat it nea wer ophâlde soe, dat dit sa trochgean moast oan 'e ein ta? De sinne skynt oer de polder, blinkt yn it glês fan 'e kassen, broeit oan har wangen.

Mar it is net oer. God, wannear hâldt dit op? In nije flecht. Seis, tolve, tweintich. En jitte mear. Op 'e nij springe de granaten los. De loft is fol fan dy wite wolkjes, fol fan dûnkere, swiere masines. In razend gûnzjen lûkt oer de lannen, wurdt sterker, en stjert dan wei yn 'e fierte. ‘Ienentritich,’ seit ien. Flecht nei flecht stjitte se op Rotterdam...

 

Wytse rint de dyk út, allinne. Yn 'e greiden rint it fee te weidzjen. In boer giet mei jûk-en-amers it lân yn. In wûndere, djippe stilte weacht oer de lannen. Men kin jin net yntinke dat in healoere lyn dat bombar-demint west hat, dat de loft swart wie fan fleanmasines, dat dêr boppe de stêd dy skriklike, brekkende tonger droane.

Lang rint er op 'e dyk om, tusken de lêste huzen fan 'e buorren en 'e earste pleats oan 'e dyk. Wurdt it oar waar? Lofts is de loft jitte like klear en blau, mar de kant oer nei Rotterdam komt stadich in machtige, grize bank omheech. Men kin de tuorren net mear sjen. Der is gjin wyn dat makket en lykwols wreidet dy wolk mar oan en mar wei. Goed, lit it oar waar wurde. It is no dochs te let, mar om him mei it reine dat de polders blank stean en de tanks yn 'e modder fêstrinne. Alle dagen moai waar en oer alle wegen daverje de pantserweinen! Dit lân, grien en bloeiend ûnder dizze sterke sinne - God, lit der Jo grize buien oer gean, lit de rein rûzje, lit it ús kâld en klam yn it gesicht slaan, leaver as dit ljochte broeiske foarsimmerwaar.

Mei in skok bliuwt er stean. Rein! Gek-dat-ik-bin! It is gjin ûnwaars-wolk dy't dêr tynt en tynt yn it súdeasten, it is de reek fan in stêd dy't baarnt. Rotterdam baarnt. Is dit it begjin fan 'e ein? No brekke se troch, hjoed of moarn, op 'e stêden fan Hollân oan. Delft. Den Haach. Leiden. Hy sjocht it foar him: it bataljon weromslein, auto's, weinen, in razende rit. En leech oer alle wegen de fleanmasines. Bommen. Mitrailleurs. Hynders dy't stegerje en falle; in wylde panyk op in smelle wei mei in brede feart dernjonken... En tagelyk, sa skerp as stie se hjir foar him, sjocht er Syts stean, op it wite brechje by de buorren, de hân boppe de eagen. Dizze bus, dy slút oan op 'e trein út it suden. It soe kinne. Al wer net. En dy fytser dêr tusken de beammen? It koe him wêze...

Hy faget mei de hân oer de foarholle. Dan stapt er bedaard op 'e buorren ta. In treinsoldaat komt him fan efteren yn. Hja prate gewoan, as wie der neat bysûnders bard.

IX

Stadich, mei wachtsjen, giet dizze frjemde middei om. Omfierrens yn 'e polder rattelje út en troch de masinegewearen; auto's snuorje oer de smelle brêge. De menaazjemeester riidt troch de buorren. Hy stiet op 'e iepen bak fan 'e auto by de lege bussen, rjochtop, de helm yn 'e hân. Nea hat er mear op Kening Willem I like as no op 'e hege auto. Wytse stekt de hân op. Hy glimket spotsk. Efter it stjoer sit de majoar en laket bleek. De kûgelgatten sitte yn 'e kabine en yn it spatboerd.

Yn 'e buorren is it drok; soldaten rinne ôf en oan; wachten steane by alle wegen. De huzen bliuwe ticht; allinne de skoalbern boartsje by de soldaten om. In pear manlju komme oer de brêge, de holle foardel, op klompen. De iene is alhiel yn it brún, de oare hat in blauwe jas boppe de brune tichthúsbroek. Hja hawwe neat op; de sinne baarnt ûnbarmhertich op 'e glêde, glimmende koppen. In kloft soldaten komt om har hinne te stean en Wytse heint in pear wurden: Rotterdam... gevangenis. Hy jout der him by en kringt nei foaren. In pear manlju op jierren binne it. Men sjocht it har oan dat hja in fikse mars efter de rêch ha; de geizige, bleke gesichten binne opset; it swit stiet har yn kobben op 'e foarholle. De iene stiet wat fansiden en seit net folle; dy mei de blauwe jas docht it wurd. Rotterdam, dêr bliuwt net folle fan oer; Rotterdam-Noard alteast net. Yn it suden wurdt jitte fochten. Oft der mear dizze kant út komme? Net dat er wit. Alles is flechte fansels, mar meast nei Hilligersberg. In wûnder dat hja it libben der ôfrêden ha. Fansels mochten se fuort; de direkteur hat har frij jûn. Dan fertelt er hoe slim it wie. De soldaten freegje en roppe dertrochhinne.

Hy yn it brún sjocht ferheard op. ‘Hea, binne jimme ek Friezen?’ Hy libbet der suver fan op en rekket op it ferhaal. Ja, wis is er in Fries en hiele Fryslân oer bekend. In wenark hat er hân, handel, dan giet dat sa, no? Mar nêst fiif jier doe hie er samar ynienen syn nocht, hy woe nei Hollân ta. Hja hawwe him warskôge, mar hy hie it fêst yn 'e kop. It hat mis west. Hy skodhollet mistreastich. Nee, dat hie noait wêze moatten. It tichthús... In wike, dan hie er syn tiid om hân. En no dit. Wat tinkt de sersjant derfan, soene se him no om dy wike noch lestich wêze? Yn oarlochstiid?

Der rinkelje fytsbellen. ‘Op zij, mannen! Laat ons r's door!’ Twa polysjes kringe troch de soldaten hinne.

‘Zo heren! Willen jullie even meegaan?’ De beide mannen knypeagje en komme mei de finger oan 'e keale plasse.

‘Zeker agent.’ Fjouweresom stappe se de buorren del en de hoeke om. In koarte freugde hat it west. En dat nei in mars fan in lytse tweintich kilometer.

Wytse kuieret de buorren yn mei in pear soldaten. It bataljonsburo, in keamer nêst de bakkerswinkel, is leech. De offisieren binne de polder yn by de foarkompy. Foar it finster hinget in proklamaasje fan generaal Winkelman. De tastân is krityk, mar elk moat syn plicht dwaan oant it uterste. Hja lêze it twaris. Fansels stiet it der net bêst foar. It regear fuort, de Dútsers yn Rotterdam. Der is gjin útsjoch mear. En lyk-wols docht it goed dat der gjin praat is fan oerjaan. Hoelang hâlde se it noch? Dit stik is fan in dei earder. En fan 'e middei! Rotterdam...

 

Jûn. De skimer begjint te fallen. Yn 'e huzen oan 'e dyk steane doarren en finsters iepen. Nimmen kin it mear úthâlde binnendoar; de bern hoege net op bêd. By de keukenwein sit de hiele ploech fan 'e Staf; de treinsoldaten binne nei iten hingjen bleaun en kinne der net oer gear komme om wer fuort. Wytse sit mei in pear fan syn maten op 'e stoepe by de Te Merwe's. In pear fan 'e grutte famkes bringe tee om. It is de twadde kear al hjoed, mar no binne der helte mear as oerdei. Wat soe it wêze om in kop tee? En sa by jûntiid falt it net op hoe smoarch de kopkes binne en mei hoefolle fingertaasten der yn om.

Stadich giet de tiid foarby. In wûndermylde jûn is it; it koe simmer wêze. En yn dizze goede stilte wurdt de stimming better as it dy dei noch west hat. Sels dat bombardemint op Rotterdam liket no, safolle oeren neitiid, sa slim net mear. Yn 'e huzen komme de ljochten op en geane de doarren ticht. De manlju steane jitte bûten en prate oer de hagen. Sels de bern wurde stilder en geane de iene nei de oare yn 'e hûs.

Dan slacht in ein fierder in doar iepen. It ljocht skynt nei bûten. In manspersoan komt mei hastige stappen de dyk del en ropt wat. Hy liket alhiel oerstjoer en swaait wyld mei de hannen. ‘Stil,’ seit Vellinga, ‘wat wol dy fint?’ Hja komme oerein en rinne op it stek ta. Hy stiet

no midden tusken de treinsoldaten op 'e dyk. ‘De oorlog is over. Begrijp je me, jongens? We hebben gecapituleerd.’

‘Dat liicht er,’ ropt Vellinga. Mei in sprong is er oer it stek. ‘Wat zeg je daar?’ It kin net wier wêze; it is in propagandatrúk, net oars. Hy stiet flak foar de man yn syn ljochtgriis pak, de fûst omheech.

‘Geloven jullie me niet? Ik heb 't toch zeker zelf gehoord? De radio...’

‘Mar it kin net,’ ropt Vellinga deroerhinne. ‘De Dútsers hawwe Hilversum, dat is net ûnmûglik, mar kapitulaasje...’ It kin net wier wêze! Nei fiif dagen oarloch. It is te gek. ‘Leau him net, jonges. It is net wier. En dat ljocht moat út! Smyt dy doar ticht.’ De man docht in stap tebek. Wêrom leauwe se him net? As er it no dochs sels heard hat... Hja kinne meigean en sels harkje.

‘Heb je die proclamatie dan niet gelezen, man?’

‘Zeker, maar die was van gister.’

‘En wat mitert dat,’ ropt Vellinga. ‘Hjoed of juster! It is net wier. Gean net mei him, jonges!’ De man lûkt oan 'e skouders en jout it op. Hy sjocht jitris om, mar nimmen dy't mei him giet. Wytse stiet jitte altyd op it hiem. It hert slacht him. It kin net. Mar sa'n fint sil it dochs sels net betocht ha? De treinsoldaten prate en roppe trochinoar. Tusken har yn stiet Vellinga. Syn skille stim komt boppe alle oare lûden út. Krekt sa stie er dy freedtemoarn te roppen oer de keamer. Gjinien woe him leauwe doe, mar hy krige dochs gelyk. No harkje se nei him, de soldaten. Kriget er jitris gelyk? Wytse leaut it net mear.

Der binne stappen efter him yn it grint. Immen tikket him op it skouder. Te Merwe.

‘Sergeant, komt u luisteren? De opperbevelhebber spreekt.’ Dan moat der dus dochs wat fan wier wêze! Mei swiere stappen rint er op 'e doar ta, de gong troch, de ljochte keamer yn. De doarren bliuwe iepen en stadich rint it hûs fol. Helmen en wapens skrasse oer it hout; stappen klinke yn 'e keale gong. As hja yn 'e keamer komme falle de stimmen stil.

 

Dêr sitte se dan en wachtsje. Te Merwe hat de jas útsmiten en sit mei de rêch nei de tafel oer it tastel bûgd. De skouderblêden stykje troch syn tinne klean. Tusken de finsters sit de frou, de hannen op it tafelkleed. It ljocht falt oer har smel gesicht; de dûnkere eagen blinke wiet. Wytse sit rjocht foar har oer en moat iderkear wer nei har sjen.

Wat giet der yn har om! Sit se yn noed oer har man, de bern, it hûs, it eigen faaie libben faaks? Of is se bliid, allinne mar bliid, dat alles no oer is? Mar is it oer? Kin it wier wêze? Fiif dagen! In grutte bitterens komt yn him op. Syn eagen binne droech; de spieren lûke strak yn syn gesicht.

It tastel kreaket. Stilte. Wêrom duorret it sa lang.

It swit brekt him ut. Hy heakket de kraach fan 'e tunyk los. Near is it hjir yn dizze folle keamer. Alle stuollen binne beset; de grutte bern steane bedêst yn in hoeke; lytse krûpe oer de flier en ûnder de tafel; soldaten steane by de muorre lâns. Nêst Wytse sit Vellinga, de holle foaroer, de karabyn tusken de knibbels, in han oan 'e foarholle. Nimmen seit in wurd. De klok tikket. En it hymjen fan in mannich minsken. Hoelang moat dat duorje? Tik-tak. De spanning is hast te swier om te dragen.

It tastel wurdt libben. De omropper. It bekende lûd. Jitte fiif minuten, dan sil er it wurd jaan oan generaal Winkelman. En wer falt de stilte. De klok tikket. Hja hawwe der gjin each fan ôf. Tik-tak. Komme dy wizers dan nea fierder! Wytse siket de bûsdoek en faget de foarholle ôf. Heal fiif minuten... twa... ien minút jitte. Tik-tak... tik-tak. Hy kin net langer sjen nei dy wizers en draait him om. Foar it blommich behang stiet de menaazjemeester, de eagen strak op 'e klok. ‘Fiif fol,’ seit er. Oer syn mûle lûkt in wrange glim. ‘Vrienden, de tijd is verstreken.’

‘Hâld dy de bek!’ snaut Vellinga. Mar wat is dit oars as in begraffenis? En jimmer tikket dy klok de sekonden fuort. Sil it no nea net begjinne? Wer knapt it tastel. In stim makket him los, earnstich, op 'e man ôf, sûnder omhalen. Hja sitte spand te harkjen en ferwege net... Verzetten tot het uiterste... Dat punt is nu bereikt... Een overweldigende overmacht.. Duizenden doden...

It lûd brekt ôf. Yn 'e keamer stiet fannijs dy swiere, drukkende stilte. Dan komt de âlde wize fan it Wilhelmus troch. Wytse bûcht de holle. Mar nêst him, as wie er stutsen, springt Vellinga omheech. ‘Ut dat ding!’ Wyld rint er om 'e tafel hinne en skuort oan it snoer. De stekker tikket op it taffeltsje. ‘No it Wilhelmus! Binne se dan alhiel gek?’ Hy siket syn útris en rint op 'e doar ta. ‘It kin net wier wêze! Ik leau it noch net!’ Syn stappen klinke yn 'e gong; de doar slacht ticht. Stadichwei geane ek de oaren. Frou Te Merwe sjocht har nei. Hja begrypt it net. In grutte blidens ljochtet út har eagen.

Wytse makket him ree om fuort. Foar de skoarstienmantel leit syn útris: helm, koppel, karabyn. Hoeden hinget er om. Hoe is er ynienen sa frjemd ynein? Hoe komt it dat er der tsjinoan sjocht om nei bûten, dat er hjir bliuwe woe yn dizze rommelige keamer, ûnder it treastlik ljocht fan dizze lampe? Fiif dagen! En hja wiene der ree foar, allegearre! Hy stekt in hân op. ‘Goeden avond. En welbedankt.’ Hy soe mear sizze wolle, mar kin gjin wurden fine. Frou Te Merwe komt op him ta.

‘Ben je niet erg blij, sersjant?’

‘Nee.’

Hja sjocht him ferheard oan. En fan him op har man dy't nêst de tafel stiet. Dit begrypt se net.

‘Ben je niet getrouwd?’

Wytse stekt de hân út. It lampeljocht fûnket op it goud fan syn trouring.

‘Getrouwd. Drie kinderen...’

‘Ik begrijp je niet! Je had toch net zo goed dood kunnen wezen?’

En samar ynienen leit se him de hannen op 'e skouders. ‘Ik ben wel zo vreselijk blij! Ik kan je niet zeggen hoe blij ik ben.’ Dan kriget se in kleur en nimt de hannen fan syn skouders ôf. Sûnder in wurd mear rint er de doar út. Yn 'e gong is it tsjuster. Bûten is de jûnwyn koel oan syn gleone holle. Hy huveret en heakket de kraach ticht. De maten binne al fuort, de buorren yn, nei it buro.

Under de keukenwein ferglimt it lêste fjoer...

X

Hoelang hawwe se hjir no al wer net wachte foar it postkantoar? Hoefaak ha se de strjitte al net op en del west? En noch is der gjin berjocht fan 'e divyzje. Is it dan dochs net wier? Ut 'e polder komt by koarte stjitten it lûd fan masinegewearen. ‘Wat ha 'k jimm sein!’ ropt Vellinga. ‘It is net oer. It is in trúk en oars neat.’

Hy stiet op wacht, Vellinga, midden op 'e buorren; de helm hat er op en de bajonet op 'e karabyn. Der heart in post te stean by alle wegen; mar der is nimmen mear dy't der de moed ta hat. Hy is de iennichste. Hast in tragyske figuer is er wurden, sa't er dêr stiet yn 'e tsjustere jûn - de earste fan it bataljon dy't wist dat it oarloch wie, de

lêste dy't wêze wol dat it oer is. En wer dy masinegewearen. ‘Ha 'k it net sein?’ Der is net ien dy't tsjin him ynleit. En net ien dy't him leaut.

Der komt in auto de dyk út wei. Fûl blinke de lampen. It ljocht skoot oer de gevels fan 'e huzen. Vellinga stekt de hân op. De auto stoppet. In offisier bûcht út it finster.

‘Wilt u de lichten doven, luit'nt?’

‘Dat is nu niet meer nodig!’

‘Wij hebben nog geen bericht van de divisie. En onze orders...’ Hy praat Hollânsk.

‘Goed. Wacht u op nader orders. Ik zal de lichten doven.’ De lampen knippe út. Oer de buorren leit it tsjuster wer. Vellinga stapt fansiden en slacht oan. It lûd fan 'e klakson skuort troch de stilte. Dan betinkt er him en bûcht nei it portier.

‘Is't dan toch waar luit'nt. Hebben we gecapituleerd?’

‘Het is helaas waar.’ It portier slacht ticht. De auto springt foarút en sûzet om 'e hoeke. Vellinga rint op it trottoir ta. Wurge, bline stappen. Hy linet tsjin 'e muorre oan en set de helm ôf. Hy seit neat. Wat soe er nammers sizze? Syn gesicht is bleek. Hja litte him allinne en rinne in eintsje: de buorren del oan 'e brêge ta en werom. As hja wer by it postkantoar binne stiet er yn 'e tillefoansel. Gjin ferbining. Healwiis is dat! Is it no oarloch of net? Hy komt wer bûten en rint mei de buorren troch. Syn lûd is gewoan; hy kin wer laitsje en freget om in sigaar.

‘Hjirsa,’ seit de menaazjemeester, ‘wy binne op it lêst finzenen meiïnoar.’

Yn 'e buorren is it tsjuster, mar bûtenút, oan alle kanten, flitse de lampen oan. Delft, Den Haach en yn in wide bocht de doarpen; in string fan ljochten tusken ierde en himel. De oarloch oer; de ljochten barne wer. In wûndere, ûnwennige stilte leit oer de tsjustere lannen. Gjin fleanmasines mear, gjin masinegewearen. It is oft hja yn in oare, frjemde wrâld kommen binne.

‘Wêr't wy moarn ris binne,’ freget immen.

‘Op transport nei Dútslân,’ seit de menaazjemeester. Dêr prate se op troch. Gjinien wol it leauwe. Wat sin soe it hawwe? Ien ding is wis, it leger wurdt ôftanke. Men wit net hoelang't it duorje kin, mar ienris moat it der fan komme. Nei hûs! Yn Fryslân sil net folle fochten wêze. Dat is alteast ien treast, dat hja dêr net oer yn hoege te sitten. As hja no mar berjocht nei hûs krije koene. De froulju...

As hja werom binne by it postkantoar giet de tillefoan. De divyzje komt troch...

 

It is al oer âlven as Wytse Wouda allinne troch de buorren swalket, de karabyn oer de rêch en alle oare rissing oan 'e fyts. Hy rint en rint en wit sels net wêr't er hinne moat. Tusken de huzen klinke syn wurge stappen. It wurdt tiid dat er ûnderdak siket foar de nacht. De wachtmeester bliuwt yn 'e buorren, hysels kin better de dyk út gean nei de eigen weinen. Der is altyd wol in plakje, earne by de hynders yn it strie, of oars yn 'e mealderij. By de Te Merwe's is no alles út en tsjuster. Allinne yn it fierste hûs skynt ljocht troch de gerdinen. Ut dizze doar kaam dy fint mei it nijs dat de oarloch oer wie...

De dyk. Lang en rjocht leit er dêr tusken de dûnkere lannen. Lofts de greiden ûnder de stjerren en rjochts, oer de kassen hinne... Hy bliuwt stean. Yn it súdeasten is de himel dûnker en boppe de kym stiet in reade gloede. Fjoer troch de reek. Rotterdam. Barnt dan de hiele stêd? Lang stiet er stil te sjen. Heger komt dat read, in libbene, bewegende muorre fan fjoer. Hy hie nea tocht dat it sa slim wêze koe. In stêd yn flammen. ‘En de rook van haar brand ging op als de rook van een oven.’ Hy sjocht heit wer sitten by de tafel, bûgd oer de bibel; hy heart him wer lêzen út it boek fan 'e Iepenbieringen. Reek dy't de heale himel fertsjusteret en dêrtroch it doffe read fan 'e flammen. En sa hie it moarn mei de oare stêden gien... It koe net oars.

Hy moat fierder. Sliepe. Ferjitte. Swier geane syn fuotten oer de klinkertstiennen, swier skoot de ôfladen fyts. Mar ûnder it rinnen wei sjocht er oanienwei nei de loft. En dêr foar yn 'e polder, earne yn it tsjustere lân lizze de kompyen jitte. Gjin deaden. Inkeld acht man fan 'e twadde kompy dy't rekke binne troch eigen fjoer. In pear dy't in earm misse moatte; ien in skonk. Sa hat men dat yn 'e oarloch. En no hie it net mear hoegd. Kapitulaasje!

En samar ynienen, hjir yn 'e lette jûn op dizze iensume dyk, fljocht de langst him oan nei de maten. Faaks sitte se no yn it postkantoar, meiïnoar ûnder de lampe. It is let, mar sliepen kin altyd noch. Hy bynt it spul better op 'e fyts; in hiele fracht is it, wapens, gasmasker, koppel mei alles wat der oansit, in tekken; mar it fytst dochs. Yn 'e buorren moat er ôfstappe; trije soldaten steane yn it paad en jouwe gjin romte. De middelste stuitet frjemd hinne-en-wer; syn maten hawwe him elk by in earm en wolle him meitroaie, mar hy ferwart him en wol net.

Syn heas, rou lûd slacht tsjin 'e sliepende huzen op. Wytse set de fyts oan 'e kant en komt op him ta. En dêrmei skuort er him los en swaait de karabyn oer de holle. De beide oaren springe fansiden. Trije kear slacht er de kolf op 'e stiennen; trije kear flokt er, wyld en hertstochtlik. De wurden wringe los út 'e kiel; dan slacht de stim oer en wurdt er stil.

‘Hâld op,’ seit Wytse, ‘jou my dat ding.’ De karabyn klettert oer de stiennen. Ien fan 'e soldaten pakt him op. It wapen is laden, mar stiet yn 'e rêst. In wûnder dat it net stikken spat is. Wytse sjocht him strak oan. In jonge fint is it. De eagen stean wyld, it brûs komt him op 'e mûle. Jitris brekt er yn flokken los, dan lit er him meilûke. Sûnder oergong begjint er te laitsjen. As hja de hoeke al om binne beart noch altyd dat útsinnich laitsjen troch de nacht...

Wytse huvert en fytst hurder. By it postkantoar is alles stil. Twa wachten slûgje oer de flier fan 'e efterkeamer. Brunia is al yn syn kertier, it hûs nêst de winkel. Hy wol net mear skilje sa let. En jitris fytst er troch de buorren. De wachtmeester moat hjir wêze yn ien fan dizze huzen; hy wit net ienris hokker. En rjochts, yn dy skuorre by de hoeke, lizze de tillefonisten. Dy binne nea net ier jûns. Hy set de fyts tsjin 'e hikpeal en rint hoeden om it hok hinne. It wetter fan 'e jarresleat spegelt dûnker; it paad is smel en broazelich. In doar. Ticht. Hy stroffelet fierder. Neare nacht is it hjir tusken hok en skuorre. In lange bline muorre; hy skaaft him de hân iepen oan 'e wrede stien. Wat docht er hjir, by nacht en ûntiid? En dochs in doar. De klink wipt op. Los. Der is in rook fan hea en strie. Hy moat efkes stean om oan it tsjuster te wennen, dan taast er hoeden by it sket lâns. Sa stil is it hjir. Sliepe se no al? Mar hjir is gjin ljocht, dat wat sille se oars dwaan as sliepe? Moarn is der wer in dei. Hy kin better weromgean.

Dan stompt er tsjin in ljedder oan. Boppe is it lûd fan in slieper dy't him omdraait yn it strie. Hoeden hyst er himsels by de wiffe ljedder op. It dakfinster is in ljochter fjouwerkant yn dizze swarte tsjusternis. Wer stiet er in set stil, salang oant er wat ûnderskiede kin. Yn twa rigen lizze de tillefonisten oer de souder fersille; tusken har yn slingerje wapens en klean. Knoflich stroffelet er nei de oare ein. Efter him komt immen oerein. In slieprich lûd seit: ‘Der is plak genôch, mar gjin strie mear.’ Wat yn 'e goedichheid docht er hjir? Wat siket er hjir by neare nacht op dizze tsjustere souder?

Dy ljedder. Wêr stiet dat ding? Mei de hannen foarút rint er stap foar

stap nei de kant. Foarsichtich, jonge! Ien stap te fier en dan leit er dêr ûnder op 'e skuorreed. Sa wol men dochs ek wer net oan 'e ein, de earste jûns nei de oarloch. Ferhip, wat is dit? De muorre; it skeane tek. Hy is de ferkearde kant op gien. Dat finster...

Flak by him risselt it strie. Yn 'e hoeke, in ein fan 'e oaren ôf, leit immen te snokken. De skouders skokke; hy leit foaroer. Bentinck. Hy ken de ljochte piama jit fan 'e keamer. Wytse stiet deastil. Bentinck. En dat brutsen lûd... Gjinien dy't sa kalm wie, dizze fiif dagen, sa rêstich, sa wis. Mar dit hat him te machtich west. Kapitulaasje! En syn frou dy't alle dagen har earste ferwachtet. - ‘Ik ben toch zo vreselijk blij.’ -

Wêrom moast dit sa? Fiif koarte dagen.

Hy stiet yn bestân oft er Bentinck oansprekke sil. Mar watfoar sin soe it hawwe? Dit moat elk mei himsels útmeitsje.

Oer wapens en rissing hinne teantet er nei de ljedder. Under bliuwt er stean. Gjin lûd mear. Nei bûten. Hoeden lûkt er de doar efter him ticht. De koele wyn; de donkere dakken fan huzen en pleatsen; stjerren oan in grize nachtloft. Yn 'e buorren is it stil. Gjin lûd, gjin ljocht. Sa hurd as er kin fytst er de dyk út. Hjir yn 'e hokken sliepe de treinsoldaten. Hy kin better nei de mealderij ta gean, dêr is teminsten ljocht en romte. In machtich gebou is it; rjocht en hoekich stiet it foar de loft. As in toer riist de romp fan 'e mûnle derboppe út, skeind en sûnder roeden. De swiere izeren doar is los. Hy siket tusken de balen nei minsken.

‘Binn' jimm hjir, jonges?’ In lamp flitst oan en skynt him yn 'e eagen.

‘Wat blieft u, sersjant?’ Soldaten. Deselde dy't de oerdeis har yngroeven oan 'e dyk. Nee, de treinsoldaten binne hjir net, dy sliepe fannacht by de Van Maren's thús. As er har ha moat kin er mar gerêst nei de syddoar gean; niistkrektsa wie it ljocht noch op.

Hy skillet oan en wachtet op 'e stoep. Troch de gerdinen komt ljocht. Om him hinne stiet de stilte fan 'e nacht. Yn 'e fierte is de loft read fan 'e brân fan Rotterdam. Wat moat er hjir winliken? Wat moat er sizze? Hy hat gjin oarders, gjin nijs, neat.

De doar giet iepen. Van Maren sels. Hy moat der daliks ynkomme. De soldaten sitte yn 'e keamer; faaks wol er in kopke tee mei drinke? Of hat er jitte gjin sliepplak foar de nacht? Dêr kinne se him ek oan helpe: der is noch krekt in keamer frij. Nee, dêr moat er no net tsjin

ynlizze. Wat soe in slieper mear of minder. Dus dan is dat sa ôfpraat: hy bliuwt fannacht en fierder sa lang as er kin en wol. En dan kinne se no nei de keamer gean.

By de doar heart er bekende stimmen. Tolman en de oaren...

XI

Der slacht in klok, earne yn 'e keamer ûnder: twa slaggen. Wytse draait him foar de safolleste kear om; hy kin mei gjin mûglikheid yn 'e sliep komme. Dit is allegearre te farsk en te nij. En tagelyk liket it ek wer tiden lyn dat er by de Te Merwe's siet, dat er allinne troch de tsjustere buorren swalke, dat er by Bentinck op 'e tille stie... Healwiis dat men net sliepe kin, krekt as men graach ferjitte wol! Alle oare nachten sûnt de oarloch begûn hat er tige sliept; hy roerde it bêd mar amper of hy wie al wei en sels fleanmasines dy't leech oer de huzen kamen waard er net wekker fan. En no sa! Twa oere yn 'e nacht. Woansdei al wer. Krekt in wike lyn kaam er de nachts werom fan ferlof.

 

Dat lêste ferlof... Tiisdeitemiddei. Hja sitte tegearre by de tafel, Syts en hy. De bern boartsje bûtendoar. Dit is de ein wer: in pear oere noch en dan komt de bus. Ferlof! Men libbet der sawat op, mar it is de muoite net, twa dagen. Allinne de reis nei hûs is goed en de earste jûn thús en fierder giet it mei drokten fuort. En yn 'e buorren sjogge de minsken jin benijd oan; och hearken, ha wy master dêr ek al wer? Ja, sok in mobilisaasje is langer ek al neat mear. Neat te dwaan, in grou lean en op 'e tiid nei hûs.

En no sitte se hjir wer, dizze lêste frjemde middei en witte net wat hja sizze sille: dat der op oan komt hat men nammers gjin wurden foar en it oare komt der net mear op oan, no. En lykwols is it in wielde hjir te sitten yn jins eigen hûs, yn 'e eigen keamer, by de eigen tafel. De sinne fûnket oer de blommen, oer it sneinsk porslein, oer it brún-mei-grize tafelkleed. Yn 'e hoeke by de boekekast stiet de koffer yn-pakt klear; syn pak hinget jit oer in stoel, de unifoarm fielt stoef en ûn-wennich. Der komme stappen oer it brechje. ‘Buorfrou,’ seit Syts mei in djippen sucht. Dat mankearde der noch oan. ‘Dû litst se der net yn, hear!’ Mar buorfrou stiet al foar it finster en tikket op it rút. ‘Ha jim it noch net heard? Niistkrekt hat it derfoar west. Alle ferlof ynlutsen, sa-

keferlof en alles en elk moat daliks fuort. It hat noch sa slim net west... Nee, ik moat der net yn...’

Tegearre steane se foar it finster en sjogge har nei. Der komme mear minsken bûten. Men kin sjen dat der wat bysûnders is. Fytsers remme en stappe ôf. Wat dit wer betsjut? Mar it wie te wachtsjen, de winter is oer, dat de iene tiid of de oare moast it komme. Sa as oant no ta koe it net bliuwe... Syts is der suver wyt fan om 'e noas. Hja moat net fuortendaliks it slimste tinke: it kin noch genôch tafalle, ‘it hat al ris faker sa west en hy hat teminsten syn beide dagen wer hân. Dat kin gjin minske har mear ôfnimme...

Dy jûns is de bus fol soldaten. Yn 'e buorrens dêr't hja trochride steane de minsken yn kloften bûten en wiuwe en roppe harren nei. En ek dat is oars as oars; der liket wat yn 'e loft te hingjen, in frjemde spanning, dy't men gjin namme jaan kin. By de trein treft er de menaazjemeester. Dy hat jitte mar ien nacht thús west en moat no likegoed wer fuort. Mar it komt mar sa't it komt, nei dizze reboelje wol hy earst! Dy iene dei hat er noch tegoede! It wurdt in lange reis, oer lân. Yn 'e nacht komme se oan. Soe de troep der noch wêze? Op it slimst lizze se yn stelling, earne yn 'e dunen, of wa wit by Utrecht om. Dêr hat al lang praat fan west. Hawar, dan moarn mar ris sjen, as it ljocht is. Fluch rinne se troch de útstoarne strjitten. Men hie it jin hiel oars foarsteld: drokte fan auto's en motoaren, kolonnen op mars en mear minsken op 'en baan. Faaks falt it allegearre wer wat ta.

As hja de lêste hoeke om komme is alles jitte by it âlde: de weinen steane krekt as altyd ynpakt foar it trottoir, de wacht kuieret bedaard op en del foar de iepen doar; alles is krekt as doe't hja fuort gyngen. Hja sprekke de wacht oan. Oft der nijs is? Nee, wat nijs soe der wêze? No ja, dat fan it ferlof, mar dat is al wer âld nijs. Loas alarm, as hy syn sin seit. In wike, op syn heechst in fjirtjin dagen, dan is dy krisis ek wer oer. En dan fine se fansels wer wat oars út. Sa bliuwt der alteast wat spanning yn...

 

En no, ien wike letter, is alles oer. Mar al oars as hja doe tochten. Ferlof, in oarloch, kapitulaasje - men kin der net by dat men safolle belibje kin yn sân koarte dagen. It komt him yn it sin wat ien fan 'e tillefonisten fertelde dy't mei west hie om in parasjutist nei it bataljonsburo te bringen. In jonge fint wie it, amper tweintich, as er teminsten al tweintich wie, mar in fanatikenien. Hy gûlde omtrint

om't er finzen wie, mar, sei er doe, ‘es wird nicht ewig dauern.’ Hy hat wol gelyk krige! Fiif dagen. Is it gjin skande? Hy faget mei de hân oer de eagen. No stiet hìm it gûlen neier as it laitsjen. En dy jonge parasjutist is moai wis wer frij en hat de wapens wer. Hy draait him jitris om en stoarret nei it finster. In grize nachtloft, in pear bleke stjerren; gjin fleanmasines, gjin bommen, gjin auto's noch weinen, neat dat de stilte steurt fan dizze maaienacht. En dat no alles oer is, dat hja moarn net fierder hoege, dat dizze frjemde mars oan 'e ein is. Men kin it net leauwe... Der binne stappen yn 'e keamer oan 'e oare kant; it lûd fan in finster dat iependien wurdt. Ien fan 'e treinsoldaten dy't ek net yn 'e sliep komme kin. Wêrom kinne se har no net rêstich deljaan en sliepe? Mei men net bliid wêze dat men it libben der ôfrêden hat, dat men bewarre bleaun is, dat men, earder of letter, wer thúskomme sil? Wêrom kin men net libje yn it momint en lit de takomst wêze? Wêrom is alles sa trochinoar, wat west hat en wat komme kin? Frou Te Merwe - in soldaat dy't yn it tsjuster flokt - Bentinck dy't snokt yn it strie - wapens dy't men oerjaan moat en net ienris brûkt hat - de moeting mei de Dútsers moarn... Wêrom like jûns, doe't hja meiïnoar ûnder sieten, alles rommer en better?

Hy sjocht himsels wer by de doar stean yn 'e lette jûn en deryn gean. Der is in plak foar him rom by de tafel; in maklike stoel, net oars as hiene se op him wachte: in mannich wurden, in groet, in fraach en hy is opnommen yn 'e rûnte. Hoe komt it dochs dat er him yn dit fermidden samar thúsfielt, dat alle bitterens by him weifalt, dat alles hjir ienfâldich liket en natuerlik?

Hy jout him noflik del yn 'e platte stoel, en harket nei de petearen. De oarloch is oer, dêr kin men no ienris neat oan feroarje. Men hie it jerne oars ha wollen en der is neat om op te romjen, mar men moat der ûnder fuort. Rotterdam, dat hat men no foar eigen eagen sjoen en moarn hiene de oare stêden deselde wei opgien. De oermacht wie te grut. Hja hawwe har plicht dien, dat hat wis net om 'e nocht west, mar no moatte se har skikke. De legerlieding hat sa besletten, net wier, dan foeget it in soldaat net en kom yn it ferset. It sil net maklik wêze, mar it moat. En hja libje en binne sûn en ier of let komme se thús! Is dat dan faaks gjin grut ding. Der binne genôch dy't nèt wer thúskomme...

Hja hawwe sels in soan by it leger, de Van Maren's, de âldste. Hy

wie mei yn 'e saak en koe min mist wurde. Moarnier sille de beide jonges der op út.

By Wassenaar lei er doe't de oarloch útbriek, mar wa wit wêr't se sûnt net hinnetein binne. Yn elk gefal moat it besocht wurde. Faaks witte se moarntejûn al hoe en wat... Frou Van Maren lit portretten sjen: foto's dêr't er op stiet mei de broers, mei in freon, mei de maten fan 'e tsjinst. Har eagen blinke wiet. Dan giet se oerein en skinkt tee yn; gjin triennen, gjin klachten - sok ding moat men oerjaan.

En yn Wytse, sa 't er dêr sit te harkjen yn dy romme, smûke keamer, komt ûntsjinkearber de blidens omheech: dat er sûn is en libbet en mei Gods help de takomst oandoar. Dizze dagen hat er ree west it libben ôf te lizzen; op 'e iene of oare wize hat er fêst tocht dat er falle soe. Dat hat sa net west, mar moat men dan net tankber wêze dat men it libben hâlde mei? Is it net as begjint jûn it libben op 'e nij? Hy makket him gjin yllúzjes; de oarloch is ferlern, de idylle is fersteurd, dit is net mear as in lyts begjin en it kin nea wer wurde sa't it foar de oarloch wie. Dizze jûn fan 'e fjirtjinde maaie ferjit net wer. Mar lykwols is it goed te libjen, jin jong te fielen en sterk, de swiere takomst treast.

Hy jout him mei yn it petear. De wurden komme fansels. Allinne út en troch harket er benijd nei syn eigen lûd. Hat syn stim in oare klang? Is der yn dizze mannich dagen wat yn him feroare? Bytiden is it as heart er immen oars praten...

De beide jonges freegje nei Fryslân; hja hawwe der nea net west en wolle jerne wat witte fan it libben dêre, de minsken, it lân, de taal. En hja fertelle, de treinsoldaten en Wytse. Fan thús, it âlde doarp, de bou en de greiden, it wurk, de ûngetiid, it keatsen jûns yn it lân. Yn har sobere wurden, yn dy koarte, taastende Hollânske sinnen kriget it âlde lân stal en kleur. Hat it ea sa tichtby west as dizze jûn? Fryslân. De tsjerke-en-toer yn in krânse fan beammen, de greiden ûnder in hege loft, de wite bloei fan 'e hôven, de bûnte bou. En it wite brechje oer de smelle feart, de flearbeam efterhûs, de bern dy't by de finsters boartsje. De keamer thús, syn stoel yn 'e hoeke, de kast mei boeken, al dy goede bewende dingen. En Syts. Har eagen, har mûle, har teisterjend hier... Hja hat it wis swierder hân as hy, dizze dagen. Hy hie op it lêst it wurk, de maten, it aventoer. En foar har dêr thús is it noch net oer: hja wit net oft er jitte libbet of net. Likemin as hy it fan har wit! Mar yn Fryslân sil wol net folle fochten wêze en hja wenje yn in úthoeke. Mûglik dat er no mei gauwens berjocht nei hûs krije kin. En

dan letter, de iene dei of de oare, sels... Dat him dat jitte barre mei. Thús! Wat hindert it oft it koarter of langer duorret? It moat dochs ienris safier komme.

 

Dat wie de jûns. En no leit er hjir op dit goed en fearjend bêd, de holle yn it weake kjessen en kin de sliep mar net krije. Dat it no oer is, dat hja de wapens net ienris brûkt hawwe, dat moarn de Dútske pantserkolonnen troch de stêden fan Hollân rôlje, dat de Dútsers it lân beset hâlde, God allinne wit hoelang... Dy freedtemoarns, doe't hja it wisten dat it oarloch wie, wat in frjemd gefoel wie dat, as kearde it hert yn it liif jin om, mar wat wie men der ek gau oerhinne. Dizze kapitulaasje is oars en minder, dit bliuwt salang as de fijân foar master opslacht. En it leit him fêst by dat dit jitte mar in lyts begjin is: dizze fleanmasines, dizze parasjutisten, dizze tanks en kanonnen, dat is it slimste net, dy binne mar op trochtocht. Mar wat efter de pantsers optsjocht: it partijleger, dat is minder. Wat moat der fan 'e frijdom wurde, fan 'e skoalle, de tsjerke? En de joaden! Ien fan 'e dokters fan it bataljon is in joad.

Wêrom moast dit sa? En sa gau: fiif dagen. En wylst er dêr leit geane, in bûnte film, de bylden foarby fan dizze koarte oarloch, Vellinga stiet te roppen oer de keamer. - In lytse kolonne moudet troch it sân. - In fleanmasine stoart yn flammen del. - Parasjutisten falle yn 'e fierte: in wyt en deadlik snijen foar de blauwe loft. - Granaatwolkjes ferwaaie op 'e maaitiidswyn. - Frou Te Merwe leit him de hannen op 'e skouders: ‘Ik ben toch zó blij, sersjant’ -.

En hysels! Is er bliid? Hy wit it net. Hy miende it, jûns yn 'e keamer en faaks moast er bliid wêze, tankber en bliid, mar ien ding wit er no: dizze jûn ferjit er nea wer, dizze bitterens bliuwt, dy nimt er mei nei hûs, dy rekket er net wer kwyt foar't de fijân it lan wer rommet. En fan ien ding is er wis: it kin lang duorje en it sil der op oankomme, mar dit bliuwt sa net, dit kin gjin stân hâlde! Dizze oarloch is oer, dizze mars is dêrmei oan 'e ein, mar ienkear moat de omkear komme, de frijdom, it rjocht. En wat der ek barre mei, hy wurdt gjin Dútser, gjin nazy: God mei him de moed jaan om trou te bliuwen oan 'e ein ta. Under de tekkens knypt er de hannen yninoar en bidt.

Dan skeukt er jitris teplak yn it brede bêd en lûkt it tichte tek oer it skouder. Slûgens priket yn syn eagen. It wurdt in koarte nacht. It hat in koarte oarloch west. Of is it jitte krekt begûn? It kin net oars, it

slimste is jitte benefter. Mar ienris komt dochs de ein. Moed hâlde! ‘Es wird nicht ewig dauern.’

En lang om let lûkt de sliep oer syn wurge lea.

 

- Ut -


Vorige Volgende